جۇقپالى ەمەس اۋرۋلار العا شىقتى

استانا. قازاقپارات - دەنساۋلىقتى كۇتۋگە قاتىستى تۇسىنىكتەرىمىز بەن كوزقاراستارىمىزدى تۇبەگەيلى وزگەرتەتىن كەز كەلدى.

بۇرىن حالىق كوبىنەسە جۇقپالى دەرتتەردەن مەزگىلسىز كوز جۇماتىن بولسا، قازىرگىنىڭ ادامى قيمىلدىڭ ازدىعىنان، كۇيزەلىستەن، قان اينالىمىنىڭ بۇزىلۋىنان، دۇرىس تاماقتانباۋدان ايىقپاس كەسەلدەرگە دۋشار بولادى.

قىمبات- قىمبات دارىلەر ىشەدى، ءبىراق قۇلان- تازا جازىلىپ كەتپەيدى. ايتەۋىر ءبىر دەرت وكشەلەپ قالمايدى. نەگە؟

وسىنداي وزەكتى ساۋالدار توڭىرەگىندە «امان- ساۋلىق» قوعامدىق قورى باق وكىلدەرىمەن بريفينگ وتكىزدى. جيىن دەنساۋلىققا زياندى فاكتورلاردىڭ «زياندىلىعىن تومەندەتۋ» قاعيداتتارىنا ارنالدى. وسى ارادا مىنا ءبىر سايكەستىككە ءمان بەرگەن ءجون سەكىلدى. وسى باسپا ءسوز ءماسليحاتىنان ءبىر كۇن بۇرىن عانا الماتىداعى اكادەميك ب. جاربوسىنوۆ اتىنداعى ۋرولوگيا عىلىمي ورتالىعىنىڭ باستاماسىمەن «ەرلەر دەنساۋلىعى» باعدارلاماسىنا بايلانىستى مالىمدەمە جاسالعان.

سول كەزدە دە ەر-ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىنداعى كىناراتتار مەن السىزدىككە، بەلسىزدىككە باستايتىن فاكتورلار ايتىلعان- دى. وندا دا دۇرىس تاماقتانباۋ، قيمىل- قوزعالىستىڭ ازدىعى، شىلىم تارتۋ، ءسپيرتتى ىشىمدىكتەردى شەكتەن تىس پايدالانۋ وسى كەسەلدەردىڭ باستى قوزدىرۋشىسى ەكەنى ءسوز بولدى. بۇل باسپا ءسوز ءماسليحاتىندا سول ايتىلعاندار اينالىپ الدىمىزدان شىعىپ، تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىققا قاتىستى ارىز-مۇڭدارىمەن جۇمىس ىستەيتىن «امان- ساۋلىق» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى باقىت تۇمەنوۆا مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترىنىڭ كەڭەسشىسى، پروفەسسور ماقسۇت قۇلجانوۆ ەلىمىزدەگى ءولىم- ءجىتىمنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن العا تارتتى.

ب. تۇمەنوۆانىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، قازاقستاندا اۋرۋلار ەكى ۇلكەن ساناتقا -  جۇقپالى/پارازيتارلىق اۋرۋلار جانە جۇقپالى ەمەس اۋرۋلارعا بولىنەدى دە،  جۇقپالى ەمەس كەسەلدەردىڭ پايدا بولۋىندا سىرتقى ورتانىڭ اسەرى ۇلكەن ءرول اتقارادى. قازىرگى سانيتارلىق- ەپيدەميولوگيالىق قىزمەتتەردىڭ ارقاسىندا جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ سانى ايتارلىقتاي ازايعان. كەرىسىنشە الدىڭعى ساپقا جۇقپالى ەمەس اۋرۋلار شىعىپ وتىر.

بۇل جوعارىدا اتالعان جايتتارعا بارىپ تىرەلەدى. دۇرىس تاماقتانباۋ، شىلىم شەگۋ، ىشىمدىككە سالىنۋ، سالاماتتى ءومىر سالتىن ۇستانباۋ سياقتى ادامنىڭ مىنەز- قۇلقىنى تاۋەلدى ارەكەتتەردىڭ سالدارىنان قان اينالىمى جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارى، قاتەرلى ىسىكتەر، ءتۇرلى وسكىندەر، زاقىمدانۋ، جازاتايىم وقيعالار مەن ۋلانۋلار، پسيحيكالىق اۋىتقۋلار، قانت ديابەتى، رەسپيراتورلىق دەرتتەرگە شالدىعۋ ءورشىپ كەلەدى.

ناقتى مالىمەتتەرگە كوز سالساق، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، جۇقپالى ەمەس اۋرۋلاردان جىل سايىن 38 ميلليون ادام كوز جۇمادى. ءولىم- جىتىمگە كوبىنەسە جۇرەك- قان تامىرى اۋرۋلارى الىپ كەلەدى. ودان 17,5 ميلليوننان استام ادام مەزگىلسىز كوز جۇمادى. بۇدان كەيىنگى كەزەكتە ونكولوگيالىق اۋرۋلار -  8,2 ميلليون، رەسپيراتورلىق اۋرۋلار -  4 ميلليون جانە ديابەت -  1,5 ميلليون ادامدى جالمايدى. تاۋەلسىزدىك بەدەرىندە قازاقستان جالپى ءولىم- ءجىتىم كورسەتكىشىن 6 پايىزعا تومەندەتۋگە قول جەتكىزسە دە، جۇرەك- قان تامىرلارى اۋرۋلارىنان -  %22,3، ونكولوگيادان -  %12,1 (جىل سايىن 17 مىڭ) ادام كوز جۇمادى. جاسىنا جەتپەي اجال قۇشقانداردىڭ 16,9 پايىزىن وكپە راگى، جاراقاتتار مەن ۋلانۋلار الىپ كەتىپ جاتىر.

قازىر بۇل ماسەلەگە دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى عانا ەمەس، قوعام مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار دا مۇددەلى ءارى جاۋاپتى بولعاندىقتان، اتالمىش ماسەلەلەردى باقىلاپ، ۇيلەستىرۋ ماقساتىندا، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ جانىنان جۇمىس توبى قۇرىلدى. ءوز كەزەگىندە «امان- ساۋلىق» قورى قوعامدىق دەنساۋلىق ماسەلەلەرى جونىندەگى ۇلتتىق ۇيلەستىرۋشى بولىپ تاعايىندالعانى بەلگىلى.

قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ماسەلەلەرىن رەتتەۋدىڭ قوسىمشا ادىستەرىن ەنگىزۋ ماقساتىندا وتكەن «ادام دەنساۋلىعىنىڭ تاۋەكەل فاكتورلارى زاماناۋي سىن- تەگەۋرىندەر مەن يننوۆاتسيالىق شەشىمدەر» اتتى II حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا جۇقپالى ەمەس اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ مەن تاۋەكەل فاكتورلارىن باسقارۋدىڭ جۇيەلى ءتاسىلى بويىنشا شارالاردى قابىلداعان ەدى.

مۇنىڭ قاتارىنا دەنساۋلىققا زياندى فاكتورلاردى تومەندەتۋ تۇجىرىمداماسى جاتادى. «ماسەلەن، شىلىم شەگەتىن ەرەسەك ادامدار شىلىمنىڭ دەنساۋلىققا وتە زياندى ەكەنىن بىلەدى. دەگەنمەن، ولار ءوز كۇشىمەن شىلىم شەگۋدەن باس تارتا المايدى. ولارعا قۇرامىندا نيكوتينى جوق ەلەكتروندى سيگارەتتەر كومەك بەرە الادى. اعزاعا كادىمگى شىلىمداي زياندى ەمەس ءارى ۋاقىت وتە كەلە تەمەكىنى تاستاۋعا كومەكتەسەدى.

نەمەسە ەسىرتكىگە تاۋەلدى جانداردى الايىق. ەگەر مەتادونمەن بالامالى تەراپيانى قولداناتىن بولساق، ناۋقاستار قالىپتى ءومىر ءسۇرىپ، ەم- دومىن دا دەر كەزىندە الا الادى. زاڭدار مەن قۇرعاق تىيىمدار بۇل كەلەڭسىزدىكتەردى شەشپەيدى. ەسىرتكى، ىشىمدىك پەن تەمەكىنى سانالى تۇردە قولداناتىن ادامدار ادەتتە زياندى ادەتتەرىمەن زورعا قوشتاسادى. ال ءبىز «زياندى تومەندەتۋ» ءتاسىلىن پايدالانا وتىرىپ، تاڭداۋ قۇقىعىنا تۇسىنىستىكپەن قاراپ، زيانى از جولداردى قاراستىرامىز» دەيدى ب. تۇمەنوۆا.

باسپا ءسوز ءماسليحاتىن ۇيىمداستىرۋشىلار زياندىلىقتى تومەندەتۋ تۇجىرىمداماسى قانداي دا ءبىر ادامنىڭ ەسىرتكىگە نەمەسە الكوگولگە تاۋەلدى بولۋ ماسەلەلەرىن شەشە المايتىنىن، جەكە قۇلىق پەن تەراپيالىق ارالاسۋ تۇرعىسىندا ورىن الاتىندىعىن ايتادى. جۋرناليستەرمەن كەزدەسۋدە توسىن دا قىزىقتى دەرەكتەر كوپ بولدى. مىسالى، دۇرىس تاماقتانا ءبىلۋ مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا كەلسەك، فينليانديا اۋقىمدى اقپاراتتىق، ناسيحاتتىق شارالار جۇرگىزە وتىرىپ، تۇزدى تاماققا قوسۋدى ءۇش ەسە ازايتۋ ارقىلى عانا حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋدا ايتارلىقتاي كورسەتكىشتەرگە جەتكەن. سول سياقتى برەندتىك ءدارى- دارمەكتەردىڭ جارناماسىنا ەرمەۋ، ارزان دا ساپالىسىنا قاراي ويىسۋ ءسوز بولدى.

ايناش ەسالي، «ەگەمەن قازاقستان»