تۇلپاردىڭ تۇياعى. ارقالىق باتىردىڭ قازاقستانداعى شوبەرەسى جايلى دەرەك
تەرەكتىگە جەتۋىمىزگە نەبارى جارتى ساعاتتىق ۋاقىت قالعاندا جول- جونەكەي اقجايلاۋ اۋىلىندا قامالىپ ءۇش جارىم تاۋلىك وسىندا «قار تۇتقىنى» بولامىن دەپ كىم ويلاعان؟ جاپالاقتاپ جاۋعان قار مەن ۇيىتقي سوققان بوراننان اقجايلاۋدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ جارىعى دا ءسونىپ قالىپتى. قاراڭعىدا قارعا ومبىلاپ ءجۇرىپ سەرىگىم حاسەن ەكەۋمىز ازەر دەگەندە شەتكى ۇيگە دە جەتتىك. ءۇي ەگەسى ورازبەكپەن حاسەن ەكەۋى بۇرىننان جاقسى تانىستار ەكەن. مايشام جاعىپ وتىرعان ورازبەك پەن جۇبايى عاليا بىزدەردى ىقىلاسپەن قارسى الدى. بارىن الدىمىزعا قويىپ قوناقجايلىق كورسەتتى. ەكى تاۋلىك بويى ەسەلەپ جاۋعان قار كەلەسى كۇنى كەشكىسىن تولاستاپ تەرىسكەيدەن سوققان ىزعىرىق ايازعا ۇلاسىپ، كۇن دە ايىقتى.
وسىندا ەلگە قادىرلى سەيىتقالي دەگەن «اقساقالدىڭ بالاسى. قايتىس بولعان ەكەن. تاڭعى شايدەن كەيىن ورازبەكتى جولباسشىعا الىپ، جالعىز اياق جولمەن قار باسقان تاۋ قويناۋىنداعى وسىناۋ وقشاۋ اۋىلدىڭ تورىندەگى ەڭسەلى ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتىق. سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان قارتقا كوڭىل ايتقان سوڭ اڭگىمە اۋانىن باسقا ارناعا بۇردىق. اڭگىمە بارىسىندا وقىعانى از بولسا دا ومىردەن توقىعانى كوپ زەرەك تە، زەردەلى جاننىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ مىقتىلىعىنا قايران قالدىم. بەرگىنى قويىپ وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن بولعان وقيعالاردان ءسوز قوزعاعاندا ايى، كۇنىنە دەيىن قولمەن قويعانداي ەتىپ ايتقانىنا ءتانتى بولدىم. ءوزى ءبىر اتادان جالعىز بولعانىمەن اللانىڭ جاساعان كەڭشىلىگىنەن بولار ون ءبىر بالانىڭ اكەسى بولىپ باقۋاتتى تۇرمىس كەشكەن قاريانىڭ تاراتىپ ايتقان اڭگىمەسىنەن ايگىلى ارقالىق باتىردىڭ شوبەرەسى ەكەنىن ەستىگەندە كوكتەن ىزدەگەنىم جەردەن تابىلعانداي قۋاندىم. تۇلپاردىڭ تۇياعى، سۇڭقاردىڭ قياعىنداي، ارقالىقتاي التى الاشقا ايگىلى اتىشۋلى باتىردىڭ كوزى ءبىرى ۇرپاعىن اڭگىمەگە تارتتىم. ...
كەرەي رۋىنىڭ باسىم بولىگى قىتاي جەرىندە تۇرادى. سەيىتقاليدىڭ اكەسى جۇماباي، اتاسى جاقىپ سارسۇمبەدەن وسىندا 1912 -جىلى كوشىپ كەلىپتى. اكەسى 1930 -جىلعا دەيىن اقجايلاۋداعى ياشكا كونداۋىتوۆ دەگەن باي ورىستىڭ جالشىسى بولادى. 1930 -جىلى جۇمابايداي جالشىنىڭ شاڭىراعىن شاتتىققا تولتىرىپ سەيىتقىش دۇنيەگە كەلەدى. سول جىلى اكەسى وسىندا العاش قۇرىلعان كولحوزدىڭ جىلقىسىن باعادى. ەكىنشى كلاستى عانا ءبىتىرىپ حات تانۋمەن شەكتەلگەن سەيىتقالي 10 جاسقا تولىسىمەن اكەسىنە ەرىپ جىلقى باعۋعا شىعادى. كوزىنىڭ تىرىسىندە جالعىزىنىڭ كەلىن تۇسىرگەن قىزىعىن كورۋدى ارمانداعان اكەنىڭ قولقا سالۋىمەن 19 جاسار جىلقىشى جىگىت سارموڭكە اۋىلىنىڭ شاعيلا ەسىمدى بويجەتكەنىمەن كوڭىل جاراستىرىپ ءوز الدىنا وتاۋ كوتەرەدى. ارادا ءبىر جىل وتكەندە اسكەرگە شاقىرىلىپ 3 جىل قيىر شىعىستاعى ۆلاديۆوستوك قالاسىنىڭ ماڭايىندا ازاماتتىق بورىشىن وتەيدى. وتاربامەن ايلاپ ءجۇرىپ ۋكرايناعا دەيىن بارعان 1953 -جىلى امانەسەن اۋىلىنا ورالعاندا ساعىنا توسقان جارى شاعيلا 2 جاسار قىزى ساعىنعاندى كوتەرىپ الدىنان شىعادى. اراعا جىل سالىپ اكەسىنىڭ وتباسىنا امان ورالۋىنا وراي ەسىمىن امانگەلدى دەپ قويعان ۇل كەلەدى وسى شاڭىراققا. امال نە، امانكەلدىنىڭ عۇمىرى قىسقا بولىپ 2 جاسىندا شەتىنەپ كەتەدى. 1971 -جىلى مەدۋچيليشەنى ءبىتىرىپ ماماندىق الىپ ورالعان، سول جىلى مامىر ايىندا مارقا كولىنىڭ جاعاسىنداعى 30 ءۇيلى ماتاباي اۋىلىنا بارىپ دارىگەرلىك قىزمەتىن باستاعان، تۇلابويى تۇڭعىشى ساعىنعان سول اۋىلداعى ساتۋشى قىزبەن بىرگە قايىقپەن ۇرانحاي اۋىلىنا بارىپ، ءبىرى ءدارى- دارمەك، كىنشىسى - ازىق- تۇلىك تيەپ الىپ قايتقاندا جولدا قايىق اۋدارىلىپ ەكى قىز، قايىقشى ۇشەۋى سۋعا كەتىپ وپات بولادى. ءتىرى كۋا بولماعاندىقتان بۇل وقيعانىڭ قالاي ورىن العانى بەلگىسىز. ءارى قايىقتىڭ كولدىڭ قاي تۇسىندا سۋعا باتقانىنان ناقتى دەرەك بولماعاندىقتان سوڭىنان سۇڭگۋىرلەر كەلىپ قانشا ىزدەگەنىمەن تاپپاعان.
وسى وتباسىندا 1956 -جىلى ىڭگالاپ ومىرگە كەلگەن امانبول مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ تاشكەنتتە وقىپ مەديتسينالىق قۇرالوداردىڭ تەحنيگى ماماندىعىن الىپ شىعادى. وسى سالادا ەڭبەك ەتىپ وتباسىن قۇرعان امانبول ءۇش بالانىڭ اكەسى اتانىپ، 35 جاسىندا ومىردەن وزادى. وتكەننىڭ وكىنىشىنىڭ ورنىن تولتىرعانداي 1957-1968 - جىلدار ارالىعىندا سەيىتقاليدىڭ شاڭىراعىن شىنايى شاتتىققا تولتىرىپ فاريدا، حايدار (گايدوك) ، جانات، قايرات، اجار، تالعات، گۇلنار، ارداق ەسىمدى بالالار ومىرگە كەلەدى. قازىر وسى بالالارىنان 27 نەمەرە، 10 شوبەرە ءسۇيىپ جاپىراعىن جايعان الىپ بايتەرەككە اينالعان سەيىتقالي اقساقالدىڭ 8 نەمەرەسى ستۋدەنت. مالدى- جاندى، ەل قاتارلى تىرلىك ەتىپ جاتقان اقساقالدىڭ ارمانى دا جوق ەمەس. ول اۋا اشىق، جەر جازىقتا مەزگىلسىز ومىردەن وقىپ، بۇگىندە بەينەسى ەلەسكە اينالعان كەنجە ۇلى تالعاتتىڭ قازاسى. ارتىندا جانارلارى جاۋدىرەپ 3 قىزى، جارى گۇلبانۋ قالدى. كورەر قىزىعى الدا ەدى. تاعدىردىڭ سالعانىنا كونبەسكە نە شارا؟ تالعاتتىڭ ۇلكەن قىزى ەلۆيرا تۇرمىستا. 1992 -جىلى تۋعان نازەركەسى وسكەمەندەگى د. سەرىكبايەۆ اتىنداعى تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 1 كۋرسىندا سىرتتاي وقيدى. بولاشاق قارجىگەر. كەنجەسى ايدانا اقجايلاۋداعى مەكتەپتە 5 سىنىپتا وقىپ ءجۇر. سەيىتقالي بالا كەزىنەن ەڭبەككە ەرتە ارالاستى. ەلىمىزدەگى العاشقى تىڭ كوتەرۋ جىلدارى وسى ءوڭىردىڭ ەگىستىگىن سارجانداپ ولشەپ 500 گەكتار القاپقا العاش استىق سەپكىزگەن دە وسى سەيىتقالي.
ەرتە كەزدە وسىندا قونىستانعان باي ورىستار شاعىن وزەننىڭ بويىندا 12 سۋ ديىرمەنىن ورناتىپ اقجايلاۋدىڭ اق بيدايىنان بۇرقىراتىپ اق ۇن تارتقان عوي. مۇنى كوزىمەن كورگەن تاجىريبەلى قارت 1996 -جىلى كەڭشارلار تاراتىلعان ءوز قولىمەن 1 گەكتار تاناپقا بيداي ەگىپ، كۇزگى وراق كەزىندە 30 سەنتنەر ءونىم الىپتى. قولدا ۇستايتىن تاۋىقتىرىنا الەمگە پايدادانعان سول جىلعى بيدايى 13 جىلعا جەتىپتى. قازىرگى اۋىل جاستارىنىڭ ازىن- اۋلاق مالدارىنا ءشوپ دايىنداعاننان اسپايتىندارى قاريانى شىنىمەن قىنجىلتادى ەكەن. ارميادان ورالعان سوڭ 37 جىل كەڭشاردا، لەسپرومحوزدا ەڭبەك ەتىپ، قايدا جۇرسە دە اقيقاتتى بەتكە ايتاتىن مارتتىگىنەن اينىماعان اقساقال 1990 -جىلى زەينەتكەرلىككە شىعىپتى. نەمەرەسى نازەركە ايتقانداي ءالى كۇنگە قولىنا سۇيمەن الىپ اۋىلدىڭ سىرتىنداعى سۋاتتىڭ مۇزىن ويۋعا بارىپ جۇرگەن، ءالى بەلى بۇگىلمەگەن باتىردىڭ ۇرپاعىنىڭ ايتار اڭگىمەسى كوپ. ءبىز امالسىز قوشاستىق. ءبىراز جايدىڭ باسى اشىلماي قالدى. ەندى ءبىرازىن كوڭىلگە ءتۇيىپ قايتتىق. ول - سەيىتقالي اقساقالدىڭ قازاقتىڭ باتىرلار جىرىنداعى ارقالىق باتىردىڭ شوبەرەسى، ارقالىق سەيىتقاليدىڭ اتاسى جاقىپتىڭ اكەسى ەكەنى.
اقساقالدىڭ ايتۋىنشا بۇلار ون ەكى اباق كەرەي ىشىندە - قاراقاس. ارعى بابالارى نازاردان - بوكەنشى، بوكەنشىدەن - ءبورىباي، ءبورىبايدان - ارقالىق باتىر، ارقالىقتان - قۇسايىن، مۇسايىن، بۋىرشىن، جاقىپ. جاقىپتان - جەتپىستاي، جۇماباي، سەمبى. جۇمابايدان - وسى سەيىتقالي اقساقال. سەيىتقالي اقساقالدىڭ ايتۋىنشا ارقالىق باتىردىڭ سۇيەگى قىتاي جەرىندە جەرلەنىپتى. كەزىندە «ارقالىق باتىر» جىرىنان قىتايدان بورىشتاعى جىلقى ايداپ، قارا ەرتىستى جالداپ ءوتىپ ءاجى تورەگە اكەلىپ بەرگەنىن، قاراقيادا ەگىن سالىپ وتىراتىن كەدەي شال بورىبايمەن تانىسساق، سول «قاراقيا» تەلىمى قازاقستان اۋىلىنىڭ شىعىسىنداعى مىڭ گەكتارداي ەگىستىك جەر. وسى القاپتى سۋلاندىراتىن كانال دا قاراقيا دەپ اتالادى. قازاقستاننان تەرەكتىگە شىعار جولدىڭ بويىنداعى «بايگە توبەنى» ءدۇيىم جۇرت بىلەدى. كەڭشارلاردىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە وسى «بايگە توبەنىڭ» جانىنان ارنايى قوي توعىتاتىن ورىن جاسالىپ ول «كۋپكا» دەپ اتالىپ كەتكەن جاڭاعى «كۋپكادان» جارتى شاقىرىمداي جەردە «قاراقاس» اتتى تۇما بار. كەزىندە قار ەرىسىمەن بايداق مالدى قىردىڭ شوبىنە جايىلىپ كوتەرىلسىن دەپ وسىندا قونىستاندىرعان. جايلاۋدان تۇسكەندە كۇزەۋ رەتىندە پايدالانعان. ءبىر قىزىعى وسى «قاراقاس» تۇماسىنان ءبىر- ەر شاقىرمداي جەردە «تورە» تۇماسى بار. سوندا ەرتەدە ارقالىق باتىرى قىتايدان جىلقى الىپ كەلۋگە جۇمسايتىن ءاجا تورە وسى تۇمانىڭ جانىندا مەكەندەگەن شىعار دەگەن وي كەلەدى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن ناقتى دەرەكتەرمەن بەكىمەگەن مەنىڭ جەكە پىكىرىم. مۇمكىن الداعى ۋاقىتتا بۇل ءتۇيىندى دە شەشۋدىڭ ءساتى تۇسەر. ءبىز اتتاناردى سەيىتقالي اقساقال تاعى بار ورايى كەلگەندە وزىنە جولىعىپ كەڭىنەن اڭگىمەلەسۋدى سۇرادى. بۇگىنگى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىن ەڭكەيمەي قارسى الۋعا بەكىنگەن ارقالىق باتىردىڭ ۇرپاعىنا ۇزاق عۇمىر، مىقتى دەنساۋلىق تىلەك، اماندىقتا كەزدەسۋدى جازعان دەيىك.
ابزالبەك مۇحامەتجانوۆ.
تەرەكتى اۋىلى، كۇرشىم اۋدانى
atazhurt2050.kz
