سۇر جىلاندار نەگە سۋماڭدايدى؟
ال توبىل بويىندا بۇل باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ دالا سۇر جىلانى جانە كادىمگى سۇر جىلان دەگەن ەكى ءتۇرى بار. ءبىراق بيولوگتار ولاردىڭ سيرەپ كەتكەنى تۋرالى دابىل قاقپاسا دا، ءجيى ەسكە سالاتىن. ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ليۋبوۆ كۋلاكوۆانىڭ ايتۋىنشا، قوستاناي- تورعاي وڭىرىندە جىلاننىڭ 19 ءتۇرى مەكەندەيدى، سونىڭ التاۋى ۋلى جىلاندار. ءبىراق توبىل بويىندا ۋلى جىلاندار كەزدەسپەيدى. دەسە دە، جىلاننىڭ ءتۇسى سۋىق. بيىل سۇر جىلانداردىڭ اۋىل ىشىنە، ۇيلەردىڭ اۋلاسىنا كىرىپ كەتكەن وقيعالاردىڭ قايتالانعانى جونىندە قارابالىق اۋدانىنان جازعانبىز. ەندى قوستاناي اۋدانىنداعى ۋليانوۆ سەلوسىندا تامىزدا ءشوپ جيناپ جۇرگەن ايەل باسىپ كەتكەن جىلان ونى شاعىپ العان. دارىگەر كومەگىنەن كەيىن ءۇش كۇن بويى ءوزىن اۋىر سەزىنىپ، دەنساۋلىعى بىرتە- بىرتە دۇرىستالعان.
قىركۇيەك، قازان ايلارىندا دا اۋىلدا، كوشەدە تاس جولدىڭ ۇستىندە جاتقان سۇر جىلانداردى كورىپ، اۋىل تۇرعىندارى سانيتارلىق- ەپيدەميولوگيالىق ستانسا ماماندارىنا، ۆەتەرينارلارعا حابارلاعان. ولار اۋىل ماڭىندا جيىلەگەن جىلانعا ەشقانداي شارا قولدانا الماعان. ال وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرى، بيولوگ اندرەي اندريۋشەنكونىڭ پىكىرى جۇباتقانداي بولدى.
- قوستاناي وبلىسىنىڭ توبىل وزەنى ايماعىن ۋلى جىلاندار مەكەندەمەيدى. دالا سۇر جىلانى مەن كادىمگى سۇر جىلان شاققانمەن، ودان ادام ولمەيدى ونىڭ ءزارى از ۋى كىشكەنتاي بالا مەن دەنساۋلىعى ناشار ادامدارعا عانا قاۋىپتى بولۋى مۇمكىن. ال جىلاننىڭ تاس جولدا جاتاتىنى، ولار قىزدىرىنادى، اسفالتتىڭ ءۇستى جىلى بولادى. ونى ادامداردىڭ ءجيى بايقايتىنى سوندىقتان. جىلاندار ۇيىقتاۋعا كەتكەندە ودان اۋىل ادامدارى دا قۇتىلادى، - دەيدى اندرەي.
ءبىر قىزىعى، جىلانداردىڭ كوبەيۋى، ودان ادامداردىڭ زارداپ شەگۋى رەسەيدىڭ قوستانايمەن كورشى چەليابى وبلىسىندا دا بايقالعان. ۇزىنقۇلاقتان ەستۋىمىزشە، سول وبلىستاعى قىشتىم قالاسىنىڭ ءۇش تۇرعىنىن جىلان شاققان. ءتىپتى ساياجايعا بارعاندا جىلان شاققان 25 جاسار قىز اۋرۋحانانىڭ جان ساقتاۋ بولىمىنەن ءبىر- اق شىققان. بۇل وقيعا قىركۇيەك ايىندا بولىپتى. جىلانداردىڭ اۋىل اينالاسىنا ءجيى كەلۋىنىڭ سەبەبىن سۇراعانىمىزدا عالىمدار پىكىرى دە ءارتۇرلى شىقتى. پروفەسسور ليۋبوۆ كۋلاكوۆا جىلانداردىڭ بۇرىنعىدان ءجيى ۇشىراسۋىنا بيىلعى جازدىڭ سالقىن بولىپ، جىلۋدىڭ كەش كەلۋى، ياعني اۋا رايىنىڭ، كليماتتىڭ وزگەرىسى اسەر ەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتسا، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى نينا ۆاليايەۆا:
- جىلان اۋىل ماڭىنا تىشقان ىزدەپ كەلەدى. قازىر اۋىلداردا استىق ساقتايتىن ورىندار، قىرماندار بار، ال ونداي ورىنداردى كەمىرگىشتەر تورۋىلدايدى. بۇرىنعى ۋاقىتتا كەمىرگىشتەردى سانەپيدەميولوگيالىق ستانسا ماماندارى دارىلەپ، قۇرتىپ وتىراتىن. قازىر سول جۇمىس جەتكىلىكتى جانە ۇزدىكسىز جۇرگىزىلەدى دەپ ايتا المايمىن. سۇر جىلاندار ەلدى مەكەندەرگە جاقىن ءجۇرۋى سوندىقتان بولۋى ابدەن مۇمكىن، - دەيدى. قالاي بولعاندا دا، سۇر جىلانداردىڭ اۋىل ىشىنە كىرۋى ادامداردىڭ كوزى ۇيرەنبەگەن قۇبىلىس بولىپ تۇر. قازىر قوستاناي وڭىرىندە العاشقى قار ۇشقىنداپ، كۇن سۋىپ قالدى. بيولوگ ماماندار جىلاننىڭ ۇيقىعا كەتەتىن ۋاقىتىنىڭ بولعانىن ايتىپ وتىر. ال كەلەسى جىلى ولار بيىلعى ادەتىن قايتالار ما ەكەن؟
ءنازيرا جارىمبەت، «ەگەمەن قازاقستان» قوستاناي
