ەت جۇرەكتى ەلجىرەتكەن بالا كۇندەلىگى - شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى ب ا ق- قا شولۋ
***
يرانداعى تۇرىكتەردىڭ ءتىل ماسەلەسى - TRT اگەنتتىگى
«يراندا جاقىندا پارسى ءتىلىن دۇرىس سويلەي المايتىن جانە پارسى ەمەس ۇلتتاردىڭ ءمۇعالىم بولىپ جۇمىس جاساۋىنا كەدەرگى بولاتىن ەرەجە جاريالاندى» دەپ جازادى TRT اگەنتتىگى. وسىعان وراي سايتتا يرانداعى تۇرىكتەردىڭ ءتىل ماسەلەسىنە الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن اتاتۇرىك اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ حالىقارالىق قاتىناستار كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى دوتس. در. دجەميل دوعاچ يپەكتىڭ ماقالاسى جاريالاندى.
حالىقارالىق ب ا ق- قا جاريالانعان حابارلارعا قاراعاندا، يران ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگى تاراپىنان قابىلدانعان ەرەجەدە چ، گ، ج جانە ق سەكىلدى پارسى ارىپتەرىن ايتا المايتىن جانە تۇزەتىلۋى مۇمكىن ەمەس اكتسەنتتەرى بار ازاماتتار ءمۇعالىم، اسىرەسە پارسى ءتىلى مەن ادەبيەتى ءمۇعالىمى بولۋىنا تىيىم سالىنادى. اتالعان ارىپتەردى يراندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ اراسىنان تەك تۇرىكتەر قولدانادى. بۇل ەرەجە باسقا ۇلتتاردان گورى تۇرىكتەر مەن ارابتارعا اۋىر تيەتىنى ءسوزسىز. سونداي- اق، ەرەجەدە بەدەۋ ايەلدەردىڭ دە مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارۋعا بولمايتىنى ايتىلعان. يران تۇرىكتەرى جانە اراب تەكتى حالىقتار وسى ەرەجەگە نارازىلىق ءبىلدىرىپ وتىر. يرانداعى تۇرىكتەر الەۋمەتتىك جەلىدە «مەن تۇرىكپىن جانە مەنىڭ ءوز ءتىلىم بار» دەپ جازىپ، ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرۋدە. ماقالادا اۆتور ءارى قاراي يرانداعى تۇرىك ءتىلىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالادى.
«مەن وسى تاقىرىپتا يران تۇرىكتەرىمەن سويلەسىپ كوردىم. يران تۇرىكتەرىنىڭ وسى ماسەلەگە بايلانىستى كوزقاراستارى ەكىگە بولىنەدى. تۇرىكتەردىڭ كەيبىرى شەشىمگە نارازىلىق بىلدىرە وتىرىپ، پارسىنىڭ اتاقتى اقىندارى مەن جازۋشىلارىنىڭ تۇرىكتەردىڭ اراسىنان شىققانىن اتاپ كورسەتەدى. وعان ءماۋلانا دجەلالەددين رۋمي مىسال رەتىندە كورسەتىلەدى. يران تۇرىكتەرىنىڭ كوپشىلىگى بۇل شەشىمنىڭ وتە ماڭىزدى ەمەستىگىن، سەبەبى يراندا تۇراتىن تۇرىكتەردىڭ نەگىزگى تالابى تۇرىك تىلىندە ءبىلىم الۋ ەكەنىن اتاپ ايتادى» ، دەپ جازادى اۆتور.
بۇگىنگى تاڭدا يران تۇرىكتەرىنىڭ سانى 30 ميلليون. وسىلايشا ولار يرانداعى پارسىلاردان كەيىنگى ەڭ كوپ ۇلىس. تۇرىكتەر الەۋمەتتىك- مادەني قۇرىلىم، ەكونوميكالىق جانە ساياسي تۇرعىدا يراندا ماڭىزدى ءرول وينايدى ماقالادا اۆتور تاريحي دەرەكتەردى كەڭىنەن كەلتىرە وتىرىپ، بۇگىنگى كۇنى تۇرىكتەر يراندا ساياساتتا جانە ەكونوميكادا بەدەلدى تۇعىردا ەكەندىگىن جازعان. الايدا تۇرىك ءتىلىنىڭ رەسمي ءتىل بولماۋى، تۇرىك تىلىندە وقۋ مۇمكىندىگى بولماۋى سىندى سەبەپتەرمەن يران اكىمشىلىگىمەن پروبلەمالار بولىپ جاتاتىندىعىن العا تارتادى.
«يرانداعى تۇرىكتەردى ءبىر ەلدەگى سانى از ۇلىس دەپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى شامامەن مىڭ جىلدان بەرى يران تەرريتورياسىنىڭ ساياسي تاريحىندا تۇرىكتەردىڭ بەدەلدى ءرولى بولدى. پارسى مادەنيەتى مەن تۇرىك مادەنيەتى ءارى يراندا، ءارى يران تىسىندا ءوزارا ىقپالداسقان، ارالاسىپ كەتكەن. وسى كونە مادەنيەتتەر ءبىر- بىرىمەن ءجىتى ارالاسىپ، كەي جەرلەردە ءسىڭىسىپ كەتكەن. يران - باسقارۋ ءداستۇرى بار تاجىريبەلى مەملەكەت. بۇل ەلدىڭ تۇرىك تىلىندە ءبىلىم الۋ جانە تۇرىك تىلىندە باسىلىمدارعا رۇقسات بەرۋ سەكىلدى حالىقتىڭ تالاپتارىنا وڭ جاۋاپ بەرۋى پايدالى بولادى. بۇل ءارى يران، ءارى ايماقتىڭ تۇراقتىلىعى ءۇشىن ماڭىزدى» دەپ تۇيىندەيدى اۆتور ماقالاسىن.
***
قازاقستاننىڭ دوستىق جانە بەيبىت ماقساتتاعى العاشقى فلوتيلياسى انزالي ايلاعىندا توقتادى - «فارس» اقپارات اگەنتتىگى 
يراننىڭ «فارس» اقپارات اگەنتتىگى قازاقستاننىڭ بەيبىت جانە دوستىق ماقساتتاعى العاشقى فلوتيلياسى سارسەنبى كۇنى يراننىڭ شەكاراسىنا كىرىپ، يراننىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان انزالي ايلاعىندا توقتاعاندىعى تۋرالى اقپارات تاراتتى. وندا قازاقستاننىڭ بەيبىت ءارى دوستىق ماقساتتاعى "سارى ارقا" جانە "ورال" ەكى اسكەري كەمەسىنەن تۇراتىن العاشقى فلوتيلياسىنىڭ يران جاعالاۋىنا ساپارىنىڭ ماقساتى كاسپيي تەڭىزى جاعالاۋى ەلدەرىمەن حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتاردى كەڭەيتۋ ەكەندىگى ايتىلعان.
«يراننىڭ سولتۇستىك فلوت كومانديرىمەن كەزدەسۋ، يراننىڭ شاھيدتەرىنە قۇرمەت ءبىلدىرۋ، گيليان وبلىسىنىڭ اكىمىمەن كەزدەسۋ، وسى وبلىستىڭ تاريحي جانە تۋريستىك ورتالىقتارىن ارالاۋ قازاقستاندىق فلوتيليانىڭ باستى باعدارلامالارىنىڭ قاتارىنا ەنگىزىلدى. ساپار 2017 -جىلدىڭ 8 -ءساۋىرى كۇنگى يران فلوتيلياسىنىڭ قازاقستانعا ساپارىنىڭ جاۋابى رەتىندە يراندىق فلوتيليانىڭ شاقىرۋىمەن جۇزەگە استى. بۇل - كاسپي تەڭىزى جاعالاۋ ەلدەرىنىڭ يرانعا جاساعان دوستىق ءارى بەيبىت ماقساتتاعى التىنشى ساپارى» دەپ جازادى دەرەككوز. وسى ۋاقىتقا دەيىن يير ارمياسىنىڭ ستراتەگيالىق تەڭىز كۇشتەرىنىڭ سولتۇستىك فلوتىنان كاسپيي تەڭىزى جاعالاۋى ەلدەرىنە يراننىڭ بەيبىت ءارى دوستىق جولداۋلارىن جەتكىزىپ، ايماقتاعى قارىم- قاتىناستار مەن تۇراقتى قاۋىپسىزدىكتى ارتتىرۋ ماقساتىندا 5 فلوتيليا بارىپ قايتقان.
***
بايان ولگەي ايماعىندا بۇركىتشىلەر فەستيۆالى وتەدى - KAZNEWS 
قىركۇيەكتىڭ 30- كۇنى جانە قازاننىڭ 1- كۇندەرى بايان ولگەي ايماعىنىڭ بۇعىتى سۇمىنى سايات توبەدە بۇركىتشىلەر فەستيۆالى وتەدى. بۇل تۋرالى KAZNEWS سايتى حابارلادى. ايماقتىق قورشاعان ورتا، تۋريزم باسقارماسىنىڭ باسشىسى د. ايبەكتىڭ مالىمدەۋىنشە، 18- رەت ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعان اتالمىش شاراعا ايماقتىڭ بارلىق سۇمىندارىنان 100 گە جۋىق بۇركىتشى قاتىسپاق. بيىلعى بۇركىتشىلەر فەستيۆالىن كورۋ ءۇشىن شەتەلدەن 750 تۋريست كەلەدى دەپ كۇتىلۋدە.
***
مور جانە تەز 
قىتايدىڭ حالىق گازەتى سايتىندا راحىمەتحان شوناي ۇلىنىڭ قازاق تۇرمىسىنداعى مور جانە تەز تۋرالى تانىمدىق ماقالاسى جارىق كوردى. اتا- بابامىز اۋەلى كيىز ءۇيدى ويلاپ تاۋىپ، كەيىن ءۇي اعاشىن باسۋعا قولدانىلاتىن مور مەن تەزدى ويلاپ تاپقان بولۋى مۇمكىن. ماقالادا اۆتور قازاق قولونەرشىلەرىنىڭ ەجەلدەن بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالا كەلىپ، ءوز اكەسىنىڭ دە ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ۇلتتىق مۇرامىزدى جالعاستىرۋشى شەبەر بولعانىن جانە ءوز اتاسىنان كورىپ بىلگەنىن، سونىڭ ىشىندە مور مەن تەزدىڭ جاسالۋ بارسىنا توقتالادى.
«كىشىرەك كەزىمدە اكەمنىڭ جاساعانىنان كورگەم. ەسىمدە قالعانى، موردى تاۋلى، ورماندى جەرلەردە قاراعاي، سامىرسىن سەكىلدى اعاشتاردىڭ تۇبىندەگى قۇرعاق ۇگىندىلەردەن جاساسا، وي، جازىق ورمانسىز قىستاۋلىق ورىنداردا مالدىڭ كوڭىنەن ورتەلىپ جاسالاتىن. موردىڭ ناقتى جاسالۋى تومەندەگىندەي: جوعارىدا ايتىلعانداي مال كوڭىن نەمەسە اعاش تۇبىندەگى ۇگىندىنى بەلگىلى مولشەردە ۇزىنشاقتاتا ءۇيىپ، ءار جەرىنە (قاراعايدىڭ شوعىن) شوق سالىپ تۇتاندىرادى. شوق سالىنعان الگى قۇرعاق ءۇيىندى جانىپ، شامامەن 70-80 پروتسەنتى قولامتالانا باستاعاندا، باساتىن ءۇي اعاشتىڭ كۇيىپ قالماي ءدال بابىندا بىلقىپ ءجىبۋى ءۇشىن وعان سۋ سەبىلگەن نەمەسە دىمقىل كوڭ، ۇگىندى ارالاستىرىپ بابىنا كەلتىرگەن سوڭ باسىلاتىن ءۇي اعاش ياعني، كەرەگە، ۋىقتىق اعاش ماتەريالدارىن مورعا كومىپ قويىپ، مەجەلى ۋاقىتتان كەيىن ولاردى شەتىنەن كەزەكپەن الىپ، تەزگە سالىپ باسادى. موردىڭ ءتۇتىنى مول بولىپ، اۋىل اسپانىنان ەرتەلى- كەش شۇبالعان كوك ءتۇتىن ۇزىلمەيدى، سوعان قاراپ ونى «مور» دەپ اتايتىن بولۋى مۇمكىن» ، - دەپ جازادى اۆتور.
قازاقتا «تەز باسىندا قيسىق اعاش ءجاتپايدى» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوزدىڭ ءوزى تەزدىڭ ءمان- ماڭىزىن اشىپ تۇرعانداي. حالقىمىزدىڭ تۇرمىسىنا ەتەنە بايلانىستى تەز ۇعىمى ءارقانداي ءبىر جاندى- جانسىز زاتتاعى قىڭىر- قيسىقتى، كەلىسپەستىكتى دۇزەتىپ، ارتىعىن الىپ، كەمىن تولىقتىراتىن سىن- ساراپ بولىپ قالىپتاسقاندىعى بەلگىلى. تومەندە اۆتور تەزدىڭ جاسالۋىن بىلاي باياندايدى: «تەز ــ ءارقانداي اعاشتان كەرتىلىپ جاسالىپ، بەرىك ورناتىلىپ كيىز ءۇيدىڭ كەرەگە، ۋىق قاتارلى اعاشىن باسىپ جاساۋعا پايدالانىلاتىن ماڭىزدى قۇرال. كوبىنەسە ماڭى كولەڭكەلەۋ جۇمىس ىستەۋگە، دەم الۋعا قولايلى ورىندارعا مور سالىنىپ، ونىڭ جانىنا تەز ورناتىلادى. مۇندا تاۋلى ورماندى جەرلەردە تەز بولاتىن اعاشتىڭ جۋانداۋ كەلگەن ءبىر باسىن جاقىن جەردەگى ۇلكەن اعاشتىڭ ەكى اشا بۇتاعىنا نەمەسە قوسارلانا وسكەن اعاشتىڭ قوسپاعىنا قىستىرسا، اعاش جوق ورىنداردا بيىكتەۋ تاستىڭ قۋىسىنا، جاپسارىنا كىرگىزىپ ءۇستىن جۋان تاستارمەن مىقتاپ باستىرادى. تاس تا، اعاشتا جوق جەرلەردە ءۇش اعاشتىڭ باسى بىرىكتىرىپ بۋىپ جاسالعان موسى اعاشتى جەرگە مىقتاپ قاعىپ، ونىڭ ۇستىنە تەز بولاتىن اعاشتىڭ جۋانداۋ باسى مىقتاپ بايلانىپ، بەرىك ورناتىلادى دا، تەز اعاشىنىڭ جىڭىشكەلەۋ كەلگەن ەندى ءبىر ۇشى نەمەسە استىنا قاراعان جۋان بۇتاعى جەردى قازىپ كىرگىزىلىپ، ءۇي اعاش باسۋ بارسىندا كۇش كەلگەندە وڭاي قوزعالمايتىن، سولقىلدامايتىن ەتىپ بارىنشا بەرىك ورناتىلادى. تەز اعاشىن ورناتۋ بارىسىندا كەرتىلەتىن ءتۇستىڭ بيىكتىگى ءۇي اعاش باسۋشى ادامنىڭ بوي بيىكتىگىنە قاراي سالىستىرمالى تۇردە سول ادامنىڭ مىقىنىنا ءدال، تۋرا كەلۋى كەرەك. ويتكەنى ءۇي اعاش باسۋشى ادام جۇمىس جۇرگىزۋ بارىسىندا مىقىن كۇشىن كوبىرەك پايدالانۋعا تۋرا كەلەدى» . ماقالادا بۇگىنگى كۇنى ۇمىت بولىپ بارا جاتقان حالقىمىزدىڭ ەجەلگى ونەرتابىستارى مور مەن تەزدىڭ سىزباسى قوسا بەرىلىپتى.
***
ۇرىمجىدەن الماتىعا « جاڭا جول» اشىلدى - «جەنمين جيباو» (People Daily)
30 - قىركۇيەكتەن باستاپ ۇرىمجىدەن قورعاس وتكەلى ارقىلى الماتى قالاسىنا قاتىنايتىن حالىقارالىق ساياحات پويىزى جولعا شىعادى. «بۇل اشىلعان جاڭا باعىت بۇرىنعى شىڭجاڭ- الاتاۋ ساعاسى وتكەلى ارقىلى الماتىعا بارۋعا قاراعاندا كوپ ۋاقىت ۇنەمدەيدى» ، دەپ جازادى «جەنمين جيباو» پورتالى. ءۇرىمجى تەمىر جولى تاراتقان مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، قىتاي مەن قازاقستان تەمىر جول مەكەمەلەرى ءوزارا كەلىسىمگە كەلە وتىرىپ، 30 قىركۇيەكتەن باستاپ، ءۇرىمجى - الماتى K9795/K9796 كەزەكشى حالىقارالىق ساياحات پويىزىنىڭ الاتاۋ- دوستىق وتكەلى ارقىلى شىعۋ جولىن، قورعاسـالتىنكول وتكەلىمەن اۋىستىرماق. جاڭا باعىت ىسكە قوسىلعاندا، ۇرىمجىدەن الماتىعا قاتىنايتىن پويىزدىڭ جولى 1048 شاقىرىمدى قۇرادى. بۇل كورسەتكىش بۇرىنعى باعىتتى 301 شاقىرىمعا دەيىن قىسقارتۋعا مۇمكىندىك بەردى. ونىڭ ۇستىنە اتالمىش باعىت جولاۋشىلاردىڭ جولعا كەتەتىن ۋاقىتىن ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ۇرىمجىدەن الماتىعا قاتىنايتىن حالىقارالىق ساياحات پويىزى اپتاسىنا 1 رەت جۇرەدى. ياعني، سەنبى كۇنى ءۇرىمجى وڭتۇستىك بەكەتىنەن جولعا شىعىپ، جەكسەنبى كۇنى قورعاس- التىنكول وتكەلى ارقىلى الماتى قالاسىنا جەتەدى. ال، الماتىدان دۇيسەنبى كۇنى شىعىپ، سەيسەنبى كۇنى ۇرىمجىگە جەتپەك.
***
بالا بازىناسى - شىنجاڭ گازەتى 
شىنجاڭ گازاتىندە جاريالانعان «بالا بازىناسى» اتتى ماقالادا اۆتور جايناگۇل ءشارىپ قىزى جۇمىسباستىلىق پەن توي- دۋمانى كوپ بۇگىنگى قالا ومىرىندەگى بالاسىنا جاۋاپسىزدىقپەن قارايتىن اتا- انالاردى سىنعا الىپتى. ول اناسى تويعا كەتىپ، ۇيدە جالعىز قالعان بالانىڭ جۇرەك تەبىرەنتەرلىك كۇندەلىگىن ورتاعا سالادى: «مەن بۇگىن ۇيدە تاعى جالعىز قالدىم. ۇيدە جالعىز وتىرۋعا دا ۇيرەنىپ كەتتىم، ويتكەنى اكەم مالشىلاردىڭ مالىن ەمدەپ ۇيگە قايتپاي قالادى. شەشەمنىڭ دوسى وتە كوپ، ولار انام بولماسا قوناق كۇتە المايتىنداي شەشەمدى شاقىرىپ توقتاتپايدى. انامدا ولاردىڭ بەتىن قايتارمايدى. ۋاقىت بولسا، مەنىڭ تاماعىمدى ىستەيدى. ۇلگەرە الماسا، كوشەدەن ساتىپ اكەلەدى دە كەتەدى. باستابىندا ۇيدە جالعىز قالعاندا قاتتى قورقاتىنمىن. قازىر قورىقپايتىن بولىپ كەتتىم. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا شەشەم كەلەدى. انامنىڭ ۇيگە كەلگەنىن كەيدە بىلەمىن، كەيدە ۇيىقتاپ قالىپ بىلمەي قالامىن. كەيىنىرەك انامنىڭ ۇيگە اراق ءىشىپ كەلەتىنىن ءبىلىپ قالدىم. سودان كلاستاعى دوستارىمنان اقىرىن «اناڭ اراق ىشە مە؟ » دەپ سۇراپ كورسەم، ولاردىڭ كەيبىرەۋى: «اكەم ىشەدى، شەشەم ۇرسادى» دەسە، كەيبىرەۋى: «ەكەۋى دە ىشپەيدى» ، - دەيدى. ءبىر كۇنى انام قوناقتان ەرتە كەلدى. قۋانىپ انامدى قۇشاقتادىم. انام ساعىز شايناپ الىپتى، دەنەسىنەن اراق پەن تەمەكىنىڭ ءيىسى شىعىپ تۇر. «انا، اراق ءىشىپ العانسىز با؟ » دەسەم، «جوعا بالام» دەدى. ءبىراق مەن ءبىلدىم، ول اراق ءىشىپ كەلىپتى. «انا، ەندى قوناققا بارماشى؟ » دەدىم. شەشەم ماعان: «بولمايدى بالام، ولار مەنىڭ جاقسى دوستارىم، بارماسام رەنجيدى» ، - دەدى. مەنىڭ سىنىپتاستارىمنىڭ دا شەشەلەرىنىڭ دوستارى بار. ولارعا قوناق كەلمەي مە؟ شەشەلەرى ۇيدەن شىقپايدى. ولار ساباق ارالىعىندا ۇنەمى «شەشەم تاپسىرمامدى تەكسەردى» ، «شەشەم ۇرىستى» دەپ جاتادى. مەن ماعان ەشكىم ۇرىسپايدى دەيمىن. ولار ماعان سەنىڭ شەشەڭ نەدەگەن جاقسى دەيدى. مەنىڭ شەشەم شىنىمەن جاقسى ما؟ . . . » كۇندەلىك وسىلاي ورىلەدى. ءاربىر بالا اتا- اناسىنىڭ جان جىلۋىنا مۇقتاج. بالالار قاراۋسىز قالماسا ەكەن.
اۆتور: ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى
