قايداسىڭ، قازاقتىڭ تۇمارى؟
كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان ايگىلى تۇمار پاتشايىم تۋرالى كوركەم فيلم ءتۇسىرۋ جۇمىسىنىڭ دايىندىعى اياقتالۋعا تاياۋ.
بۇل كۇنى «قازاق فيلم» كينوستۋدياسىنىڭ اۋماعىندا «تۇمار» تاريحي تۋىندىسىنىڭ باستى رولىنە ۇمىتكەرلەر اراسىنداعى كاستينگىنىڭ ەڭ سوڭعى كەزەڭى - بەينەسىناق وتكىزىلدى. تۇماردىڭ رولىنە تاڭدالاتىنداردىڭ ءبىرى، شاشىن جايىپ، ۇستىنە شارتتى تۇردە شەكپەن-شالبار كيىپ، تاس-ءتۇيىن ۇرىسقا كىرگەن الميرا تۇرسىنبايەۆا كامەرا الدىندا قىلىشىن كەزەنىپ تۇرىپ ءور داۋىسپەن ەكپىندەتىپ تۇرىك تىلىندەگى ءماتىندى ايتتى دا، شاماسى، كير بولۋى كەرەك، شەتتە تۇرعان دۋلىعالى جاۋىنگەرمەن از-كەم سەمسەرلەسكەننەن كەيىن، وزىنە قاراي جۇلقي تارتىپ، تىزەرلەتكەن كۇيى قىل موينىنا قىلىشىن كولدەنەڭ سالدى...
سەناريي ماتىنىنەن الىنعان «قيىقتى» قاز ۇ ۋ- دىڭ وتكەن جىلعى سۇلۋى اسقان قابىلەت تانىتىپ ويناماسا دا، وجەتتىگى، وتكىرلىگى سىرتىنا تەپكەن ارۋ بويىندا اكتريسالىق ونەردىڭ بۇعىپ جاتقانىن، وسى شاعىن ءۇزىندىسى ارقىلى باسقا قىزدارعا سالماقتى باسەكەلەس بولا الاتىنىن بايقاتىپ ۇلگەردى.
«توميريس ءۇشىن تۋىلعان» دەپ تاڭداي قاقتىراتىن بەينەنى تاڭداۋ ءتۇسىرۋ توبىنا وڭاي سوقپاي تۇرعانىنا وسى جولى شىن كوزىمىز جەتتى. ەندى شە، باستى ۇمىتكەرلەردىڭ قاتارىندا ەلىمىزدىڭ ەڭ تانىمال اكتريسالارى قارلىعاش مۇحامەتجانوۆا، اسەل ساعاتوۆا، ارۋجان جازىلبەكوۆا، بيبىگۇل ءسۇيىنىشالينا، كامشات جولدىبايەۆالار باق سىناعان.
ءتۇسىرۋ الاڭىنداعى تۇرسىنبايەۆانىڭ كىرپىك قاققانىنان باستاپ ءار قوزعالىسىنا دەيىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ تۇرعان تىلشىلەر بەينەسىناق اياقتالا سالا، فيلمنىڭ رەجيسسەرى اقان ساتايەۆتى جان-جاقتان قورشاپ، قاۋمالاپ الدى. سۇراق كوپ. قالاي بولعاندا دا، بۇل سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق بولىپ ۇمىتىلا سالاتىن قاتارداعى كوپ فيلمنىڭ ءبىرى ەمەس، ۇلى دالانىڭ اتى اڭىزعا اينالعان تۇمار پاتشايىمى تۋرالى تۋىندى.
فيلمدە تۇلىمشاعى جەلبىرەگەن كىشكەنتاي قىزدان ايبىندى جاۋىنگەرگە اينالعان، جاقىندارىنان ايرىلىپ، ساتقىنداردان ءوشىن العان جانە ساق تايپالارىن ءوز بيلىگى استىندا بىرىكتىرگەن ارۋدىڭ تاعدىرى ەل تاريحىمەن بىرگە ورىلەتىن بولعاندىقتان، بولىمسىز دەتال، ەلەۋسىز شتريحىنا دەيىن بەيجاي قاراي الماسىمىز انىق. ماحاببات پەن ءوز حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن سول زامانداعى ەڭ قيامەتتى سوعىستا پارسى يمپەرياسىنىڭ پاتشاسى كيرعا تويتارىس بەرگەن ءتوميريستىڭ ۇلىلىعى فيلمدە قالاي كورىنىس تابادى؟
يدەيا اۆتورى ءارى ءفيلمنىڭ باس پروديۋسەرى ءاليا نازاربايەۆا وسى ۇسىنىسىن اقان ساتايەۆقا ايتقاندا، تاريحي تۋىندى تۇسىرۋدەن تاجىريبە جيناقتاپ قالعان رەجيسسەر كوپ ويلانباستان قابىل العان كورىنەدى. كينو ۇجىمدىق جۇمىس بولىپ سانالاتىندىقتان، ب ا ق وكىلدەرىمەن بولعان بريفينگتە ا. ساتايەۆ جانىنا بۇكىل ءتۇسىرۋ توبىن شاقىرىپ الدى.
سەناري اۆتورى تيمۋر جاقسىلىقوۆ، كوستيۋم جونىندەگى سۋرەتشى اسەل شالابايەۆا، كاستينگ- ديرەكتور جاينا ابديەۆا، تريۋكتاردى قويۋشى جايداربەك كۇنعوجينوۆ جانە فيلمنىڭ عىلىمي كەڭەسشىلەرى ءوز مىندەتىنە وراي ءتۇرلى ساۋالدارعا جاۋاپ بەردى. «فيلم تاريحي شىندىقپەن قانشالىقتى ۇيلەسىم تابادى؟» «كوركەم تۋىندىنىڭ سەناريىن جازاتىن ادامنان ەشقاشان ابسوليۋتتى شىندىقتى تالاپ ەتۋگە بولمايدى. سەبەبى، بۇل كوركەم تۋىندى. ازىرگە ءبىزدىڭ توميريس تۋرالى بىلەتىنىمىز ەجەلگى گرەك جازبالارىمەن عانا بايلانىستى. وندا دا گەرودوتتىڭ ايتقانىنا سۇيەنەمىز. 2600 جىل بۇرىن مىناۋ جەردىڭ بەتىندە ساقتىڭ ەرى عانا ەمەس، ايەلى دە باتىر بولعان ەتنيكالىق توپ بولعانىن ۇرپاققا ايتىپ، اماناتتاۋ. مىنە، فيلم وسى تۋرالى بولماق. ال وقيعالار مەن دەتالدار ءار اۆتوردىڭ سۋرەتتەۋىندە ءارتۇرلى جازىلا بەرەدى.
ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز، ءبازبىر اۆتورلار «توميريس دەگەن ايەل بولماعان، ول گەرودوتتىڭ ويدان قۇراستىرعان وقيعاسى» دەيدى. كىم ءبىلسىن؟ باستىسى، تاريحي جازبالاردا باتىر ايەلدىڭ بەينەسى بار، ول كەلە-كەلە ادەمى اڭىزدارعا ۇلاسقان. ال مۇنى ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى». «فيلم قاي تىلدە تۇسىرىلەدى؟» «ءتۇسىرۋ توبى اقىلداسا كەلە، فيلمدى قازاق تىلىندە دە ەمەس، ورىسشا دا ەمەس، كونە تۇركى تىلىندە ءتۇسىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ءتىل تۇرعىسىنان مەل گيبسوننىڭ «اپوكاليپسيسىنە» ۇقساس بولادى. مىندەتتى تۇردە ەكى تىلگە دە اۋدارىلادى». «باستى رولدەرگە تاڭداۋ قاشان اياقتالادى؟» «كاستينگ ءالى دە جۇرگىزىلەدى. كەيىپكەرلەردىڭ تەك ءتۇر-تۇرپاتى مەن بوي-سىمباتىنىڭ عانا كەلىستى بولۋى از، قىلىشتاسۋ، ساداق اتۋ، بەلدەسۋ، توبەلەسۋ، اتپەن شابۋ سەكىلدى تولىپ جاتقان جۇكتەمەلەردى ج. كۇنعوجينوۆتىڭ توبى قاراشا ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن سىناپ بايقايدى».
«توميريستىڭ رولىنە ازىرگە قانشا قىز باق سىنادى؟» «بيىلعى جىلدىڭ مامىر ايىنان بەرى كاستينگ ۇزدىكسىز جۇرگىزىلىپ كەلەدى. قازاقستاننىڭ بۇكىل قالالارىن ارالاپ شىقتىق. جالپى، فيلمدەگى بارلىق رولدەر ءۇشىن كاستينگكە 10000-نان استام قازاقستاندىق قاتىستى.
ونىڭ ىشىندە 3940 ادامنان انكەتا كەلىپ ءتۇستى. تۇماردىڭ رولىنە 16 جاستان اسقان 200 دەن ارتىق قىز ۇمىتكەر بولدى. ەكى كەزەڭنىڭ ىرىكتەۋىنەن كەيىن 80 قىز قالدى. ال بۇگىنگى بەينەسىناققا 20 قىز جەتتى. وسى جيىرمانىڭ ىشىندە جالعىز ارۋدىڭ عانا باعى جانادى. ازىرگە كىم ەكەنى بەلگىسىز». «ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن ءومىر سۇرگەن جاۋىنگەرلەردىڭ كيىمى كينودا قالاي كورىنىس تابادى؟» «فيلم كومپيۋتەرلىك گرافيكانىڭ كومەگىنە كوبىرەك جۇگىنەتىنىن وسى باستان ايتقىمىز كەلەدى.
بۇرىن كينوستۋديادا سول زامانعا قاتىستى (ب. د. د. Ⅵ عاسىر) فيلمدەر تۇسىرىلمەگەن، سوندىقتان بارلىق كوستيۋمدەر مەن رەكۆيزيتتەر جاڭادان دايىندالادى. كوستيۋمدەردى فابريكا ەمەس، قولونەر شەبەرلەرى دايىندايدى. «فيلم قايدا تۇسىرىلەدى؟ ارنايى دەكوراتسيا قۇرىلا ما؟» «تۇمار پاتشايىم تۋرالى فيلم، نەگىزىنەن، وسى «قازاق فيلم» ىشىندەگى پاۆيلونداردا تۇسىرىلەدى. ۆاۆيلوننىڭ دەكوراتسيالارى ءدال وسى الاڭقايلاردا جاسالادى. كەيبىر تۇسىرىلىمدەر الماتى وبلىسى، زارەچنىي اۋىلىندا، بۋرابايدا، باياناۋىلدا، شونجىداعى سور مەن تاقىر جەرلەردە، سونداي-اق اكتاستى تاۋلارى بار اقتاۋدا دا جۇرگىزىلەدى».
بيىلعى جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا باستالاتىن ءتۇسىرۋ جۇمىسى كەلەر جىلى اياقتالىپ، تۇساۋكەسەرى 2018 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنا جوسپارلانعان.
ايگۇل احانباي قىزى، «ەگەمەن قازاقستان»
