بۇگىن - قازاقتىڭ شوقتىعى بيىك ءۇش جازۋشىسىنىڭ تۋعان كۇنى

قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا ءدال وسى كۇنى «قازاققا مۇحتار اۋەزوۆتى سىيلاعان قۇداي ورالحان بوكەي مەن شەرحان مۇرتازانى دا بەرە سالىپتى».
مۇحتار اۋەزوۆ (1897-1961 ج ج.)
ءسوزسىز، قازاق ادەبيەتىندە «زاڭعار جازۋشى» دەگەن اتاققا يە بىردەن-ءبىر تۇلعا دەپ مۇحتار اۋەزوۆتى تانيمىز. لەنيندىك جانە مەملەكەتتىك سىيلىقتاردىڭ لاۋرەاتى، قازاق س س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاق س س ر-ىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى...
تىرىسىندە اتاق اتاۋلىنىڭ ءبارىن العان مۇحتار اۋەزوۆ ەڭ باستىسى ازاتتىقتىڭ اق تاڭى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن الاش ارىستارىنىڭ اماناتىن ورىنداپ كەتتى. قازاققا، قازاق ارقىلى الەمگە ابايدى تانىتتى. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ وزىندە جازۋشى سەمەي، ورىنبور، تاشكەنت، قىزىلوردا قالالارىندا جارىق كورگەن جۋرنالدار مەن باسىلىمداردا اڭگىمە- پوۆەستەرىن جارىققا شىعاردى. 1926 -جىلى «ەڭلىك- كەبەك» پەساسىمەن قىزىلوردا قالاسىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي تەاترىنىڭ شىمىلدىعىن اشقان دا مۇحاڭ ەدى. وقۋ مەن ادەبي- تۆورچەستۆولىق قىزمەتتى ۇشتاستىرا وتىرىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن، فولكلورىن جۇيەلى زەرتتەۋ ماسەلەسىمەن ۇزبەي شۇعىلداندى.
مۇحتار اۋەزوۆ تەاتردىڭ جەتەكشى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءتول پەسالارىمەن عانا ەمەس («تۇنگى سارىن»، «تاس تۇلەك»، «شەكارادا»، «ايمان- شولپان»)، ورىس، شەتەل، سوۆەتتىك كلاسسيكا ۇلگىلەرىن دە اۋدارىپ، ساحنا ونەرىن بايىتۋعا ايرىقشا ەڭبەك ءسىڭىردى. شەكسپيردىڭ «وتەللو»، گوگولدىڭ «ريەۆيزور»، ترەنيەۆتىڭ «ليۋبوۆ ياروۆايا»، پوگوديننىڭ «اقسۇيەكتەر» درامالارى قازاققا اۋەزوۆتىڭ قالامى ارقىلى جول تارتقان ەدى. قىرقىنشى جىلعا دەيىن سوبوليەۆپەن بىرگە جازعان «اباي» تراگەدياسى تولىققاندى «اباي جولى» ەپوپەياسىنا بارار جولداعى شەشۋشى كەزەڭ بولاتىن. ەپوپەيانىڭ العاشقى قوس كىتابى «اباي» روماندارى 1949 - جىلى ك س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىمەن باعالانسا، كەيىنگى قوس تومى «اباي جولى» 1952-1956 - جىلدارى جازىلىپ، جالپى ەپوپەياعا 1959 - جىلى لەنيندىك سىيلىق بەرىلدى.
الاشتىڭ ارداقتىلارى تۇرمەنىڭ تۇبىنەن ءبىر- اق شىققاندا (اراسىندا اۋەزوۆ تە بار) احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اۋەزوۆكە جازعان امانات حاتى جازۋشىنى امان الىپ قالعان دەسەدى. بۇعان دالەل - الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ قايىم مۇحامەدحان ۇلى ءسوزىن كەلتىرگەن ءبىر سۇحباتىندا «بىردە احاڭ «بىزدەر ايتقانىمىزدان قايتا المايمىز. حالىقتى الداۋعا بولمايدى. وبالىنا قالامىز. سەندەر جاسسىڭدار. مىنا مۇحتار مەن ءالىمحان ويىمىزدان قايتتىق دەپ كەشىرىم حات جازسا بولادى» دەدى. سودان كەيىن ءبىز كەشىرىم حات جازىپ، ءالىمحان ەكەۋىمىز بوسادىق» دەپ، اۋەزوۆتىڭ ءسوزىن كەلتىرگەن. وسىدان سوڭ اۋەزوۆ امان قالدى. الاش ارىستارى وپات بولعانىمەن، ولاردىڭ يدەياسىن جالعادى.
ورالحان بوكەي (1943-1993 ج ج.)
التايدىڭ اقيىعى ورالحان بوكەي 1943 - جىلدىڭ 28 -قىركۇيەگىندە شىعىس قازاقستان وبلىسى قاتونقاراعاي اۋدانىنا قاراستى شىڭعىستاي اۋىلىندا ءومىر ەسىگىن اشقان. تۋعان جەرى - التايدىڭ سۇلۋلىعى مەن اسقاقتىعىن تۋىندىلارىنا ارقاۋ ەتكەن سانالى عۇمىرىندا كوركەم سۋرەتكەر ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «...جيىرماسىنشى عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ سۇيىكتى، ەڭ سۇلەي سۋرەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە...» ەل ەسىندە قالدى. ەڭبەك جولىن 1965-1968 - جىلى ۇلكەن نارىن (بولشەنارىم) اۋدانىندا «ەڭبەك تۋى» گازەتىندە كوررەكتور بولىپ باستاپ، وبلىستىق «كوممۋنيزم تۋىندا» ادەبي قىزمەتكەر، كەيىن «لەنينشىل جاس» گازەتىندە، «جۇلدىز» جۋرنالىندا، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ەڭبەك ەتتى. قولىنا قالام العاننان-اق ءوزى دۇنيەگە كەلگەن ءور التايدىڭ كوركەمدىگىن سىنىن بەرمەس سىرلى سوزبەن ورنەكتەدى. ونىڭ كۇردەلى ءارى ماعىناسى تەرەڭ تىركەستەرى استە كوپ جازۋشىلاردا قايتالانا بەرمەيدى.
«ورالحان نە جازسا دا قانىمەن، جانىمەن جازۋشى ەدى. جانە قاي جانردا جازباسىن ولاردىڭ بىردە- ءبىرى قالامداستار مەن قالىڭ قاۋىم نازارىنان تىس قالمايتىن. ورالحان ءبىر وقىلاتىن جازۋشى ەمەس. ورالحان قايتالاپ وقۋدى قاجەت ەتەتىن جازۋشى، تۇسىنگەنىڭشە وقي بەرەتىن كۇردەلى سۋرەتكەر»، - دەيدى ورالحان جايلى جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ.
ورالحان كوركەم شىعارماسى ارقىلى زاماننىڭ شىندىعىن سۋرەتتەي بىلگەنى استە تامساندىرماي قويمايدى. ماسەلەن، جازۋشىنىڭ ءبىر عانا «سايتان كوپىر» پوۆەسىن وقىساڭىز، قاراپايىم عانا اۋىلدىڭ قازاعى اسپان شالدىڭ قيلى تاعدىرىمەن- اق سول تۇستاعى جۇيەنىڭ كەمشىلىگىن شەبەر سۋرەتتەي بىلگەن. ونىڭ «قار قىزى» مەن «اتاۋ كەرەسى»، «قۇلىنىم مەنىڭ» مەن «تەكەتىرەسى»، «ۇركەرى» مەن ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدىڭ باتىرىنا اينالعان «تورتايى» قازاق پروزاسىنىڭ التىن قورىن تولىقتىرىپ قانا قويماي، وزگەشە تۇعىرىمەن شوقتىعى اسقاق تۋىندى رەتىندە ساقتالادى.
ورالحان بوكەيدىڭ شىعارمالارى دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە، اتاپ ايتقاندا ورىس، اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، جاپون، اراب، قىتاي جانە باسقا داۇلى حالىقتار تىلدەرىنە اۋدارىلعان. جۇزدەگەن تۋىندىلارى ءالى دە وقىرماننىڭ زور سۇرانىسىنا يە.
شەرحان مۇرتازا (1932 - جىلى دۇنيەگە كەلگەن)
قارا ءسوزدىڭ قاراگەرى، شىندىقتىڭ شىراقشىسى اتانعان، حالقى «شەر-اعا» دەپ بىلەتىن ابىز اقساقالىمىز بۇگىن 85 جاسقا تولىپ وتىر.
جازۋشىنىڭ كىندىك كەسكەن جەرى - جۋالى اۋدانى. شەرحان مۇرتازا 1955 - جىلى م. ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. جاستىق شاعىندا «لەنينشىل جاس» پەن «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بولىپ قىزمەت ەتكەن. 1963-1970 - جىلدار ارالىعىندا «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ رەداكتورى قىزمەتىندە بولعان. ودان كەيىنگى كەزدەرى «جازۋشى» باسپاسى مەن «جالىن» الماناحىنىڭ، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ءارى قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ حاتشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان. جازۋشىنىڭ ءار جىلدارى جازىلعان «تابىلعان تەڭىز»، «بەلگىسىز سولداتتىڭ بالاسى»، «احمەتجاننىڭ انتى»، «مىلتىقسىز مايدان» پوۆەستەرى، «41-جىلعى كەلىنشەك»، «ينتەرنات نانى» اڭگىمەلەرى، «قارا مارجان»، «جۇرەككە ءاجىم تۇسپەيدى»، «نە جەتپەيدى؟»، بەس كىتاپتان تۇراتىن «قىزىل جەبە»، «اي مەن ايشا» روماندارى قازاق پروزاسىنا قوسقان وشپەس تۋىندى بولىپ قالارى ءسوزسىز.
شەر- اعانىڭ ءبىر جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولعانىن دا اتاپ ءوتۋ كەرەك. حالىق قالاۋلىسى اتانعان كەزىندە ەل كوكەيىندەگى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردى بيىك مىنبەرلەردەن جاسقانباي ايتقان كەزدەرى دە ەل جادىندا.
جازۋشىنىڭ شىعارمالارى كسرو حالىقتارى مەن شەتەل تىلدەرىنىڭ ءبىرقاتارىنا اۋدارىلعان. قازاق تىلىنە گانس حريستيان اندەرسەننىڭ اڭگىمەلەرىن، ۆەنگر حالىق ەرتەگىلەرىن، شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «بوتاگوز»، «قوش بول، گۇلسارى»، «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەت»، «بوراندى بەكەت» تۋىندىلارىن؛ مۇستاي كارىمنىڭ «ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قۋانىشى» پوۆەسىن، ە. ەرسكيننىڭ «مارىكچان بالالارى» رومانىن، ل. لاگيننىڭ «حوتتابىچ قارت» پوۆەسىن قازاق تىلىنە ءتارجىمالادى. «ازيزا» پەساسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ گرانتىن جەڭىپ الدى.
شەرحان مۇرتازا «قارا مارجان» رومانى ءۇشىن 1978 - جىلى قازاق ك س ر مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى. جازۋشىنىڭ قازاق ك س ر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى دەگەن اتاعى بار. جازۋشى «قۇرمەت بەلگىسى»، «وتان (1999) وردەندەرىمەن، مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. تاۋەلسىز «تارلان» سىيلىعى مەن پەن- كلۋب سىيلىعىنىڭ يەگەرى (2003).