ءسابيت مۇقانوۆتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىر تۇيەگە جۇك بولارلىق تۇز جەۋ كەرەك - قۇلبەك سارسەن ۇلى

 استانا. قازاقپارات. (قازاق ادەبيەتى جانە ءسابيت مۇقانوۆ تۋرالى سىرلاسۋ) قۇلبەك سارسەن ۇلى، اڭگىمەمىزدىڭ ءالقيسساسىن قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ادەبي مۇراسىن زەرتتەۋگە قالاي كەلگەندىگىڭىزدەن باستاساق... 

      -  بۇگىنگى تاڭدا ادەبيەتىمىزدىڭ وتكەنى تۋرالى كوپ ايتىلمايتىن بوپ بارادى. وتكەنسىز بۇگىن جوق، بۇگىنسىز ەرتەڭ جوق. راسۋل عامزاتوۆتىڭ ءبىر ءسوزى بار ەدى: «ەگەر سەن وتكەنگە توپىراق شاشساڭ، بولاشاق ساعان تاس اتار» دەگەن. وتكەن، بۇگىن جانە ەرتەڭ دەگەن ماسەلەلەردى ۇشتاعان كۇيىندە بىرىنەن ءبىرىن تۋىنداتىپ، ءوزارا ساباقتاستىرىپ كەيىنگى ۇرپاقتىڭ جادىنا تۇتاس كەڭىستىك سىيلاۋىمىز كەرەك. ونسىز بولمايدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى ايتپايتىن با ەدى، «بۇگىن كەشەنىڭ بالاسى، ەرتەڭگى كۇننىڭ اتاسى» دەپ.  وتكەن كۇندە بەلگى بار. وتكەن تاريحتى جادىمىزدان ءبىرجولاتا سىزىپ تاستاساق تاريح الدىندا حاس ماسقارا بولامىز. ۇرپاق ماڭگۇرتتەنىپ جۇرە بەرەدى.   

 ءسابيت مۇقانوۆ، مەنىڭ باستى تاقىرىبىم دەۋگە بولادى. مەن، بۇل تاقىرىپقا قالاي كەلدىم؟ .. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ بۋىن، بىزگە دەيىنگى بۋىن وقىرمان رەتىندە ءسابيت مۇقانوۆقا قارىزدار. ويتكەنى، كوزىمىزدى تىرناپ اشقاننان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ شىعارمالارىن وقۋمەن وستىك. سابەڭ جارىقتىقتىڭ شىعارمالارى رۋحاني ۋىزىمىزعا اينالعان. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە ءسابيت مۇقانوۆ «كۋلتكە» اينالعان جازۋشى ەدى. كۋلت دەگەنىمىز - مادەني ماراپات، داڭق. ورىستىڭ ءتاۋىر اقىنى ياروسلاۆ سمەلياكوۆ: «كۋلت تەك جازۋشىلارعا عانا جاراسادى» دەيتىنى بار. ستالينيزم كۋلتىن اشكەرەلەگەن كەزدە ايتقان ءسوزى. ءسابيت مۇقانوۆ شىن مانىندە، جازۋشىلىقتىڭ ەتالونىنا اينالعان، جازۋشىلىقتىڭ كۋلتكە اينالعان تۇلعاسى بولاتىن. جازۋشى - بىزشە ۇلتتىڭ كوسەمى، ۇلتتىڭ ۇستازى دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. ارينە، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە «كوسەم» ءسوزىن - سوتسياليزمدى قۇرۋشى، كوممۋنيستىك پارتيانى نەگىزدەۋشى لەنينگە عانا ايتىلدى. ستالينگە دە ايتىلعان. ساياسي تۇلعالارعا جالعان داڭق ۋاقىتىندا داقپىرتقا اينالادى ەكەن دە كەلە- كەلە قالىپ قويادى ەكەن. جازۋشىلارعا ارناپ ايتىلاتىن «كوسەمدىك» ول دا تالقىعا تۇسەدى ەكەن.

 مىسالى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى كوزى ءتىرى كەزىندە «ۇلت ۇستازى» اتانعان. ءاليحان بوكەيحانوۆ «ۇلت كوسەمى» اتانعان. ەمىس- ەمىس كونەكوز قاريالاردان ەستىگەنبىز. سول ۇعىمدار قازىر قايتا ءتىرىلىپ جاتىر. كوردىڭىز بە؟! دۇنيە تاريح قايتالانىپ تۇرادى. مۇنى تاريح تەگەرشىگىنىڭ سەرىپپەلى قايتالانۋى دەپ اتايمىز. الەكەڭ احاڭدار باستاعان ۇلت كوسەمدەرىن، ۇلتتىڭ تۇتاس قايماعىن سىپىرىپ اكەتكەننەن كەيىن ءبىز سوۆەتتىك ادەبيەتپەن اۋىزدانباعاندا نە ىستەيىك، قاراعىم؟! سوۆەتتىك كەزەڭ جازۋشىلارى «كۋلتكە» اينالدى سول كەزدە. اسىرەسە «كۋلتكە» اينالعان جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ! جاس كەزىمدە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ زەرتتەۋشىسى بولارمىن- اۋ دەپ، ءسىرا دا ويلاعان ەمەسپىن.

 1970 -جىلى الماتىعا كەلىپ، قازىرگى ءال- فارابي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا ءتۇستىم. 1975 -جىلى ءبىتىردىم. ۋنيۆەرسيتەتتە جۇرگەن كەزدە ءسابيت مۇقانوۆتى 1971 -جىلى كوزىمىزبەن كوردىك. كەزدەستىك، قولتاڭبا الدىق. ول ءۇشىن ءوزىمىزدى باقىتتى سەزىندىك. 


 
مەنى ۋنيۆەرسيتەتتە بالاسىنداي ماپەلەپ تاربيەلەگەن پروفەسسور بەيسەمباي كەنجەباي ۇلى! وي، جارىقتىق اۋليە ەدى- اۋ. تۇرسىنبەك كاكىشيەۆ، زەينوللا قابدولوۆ، رىمعالي نۇرعاليەۆ... ۇستازداردىڭ ءبىر پاراسى. وسى كىسىلەردەن ءتالىم الدىق، تاربيە كوردىك. دەگەندە، مەنى، ەرەكشە ماپەلەپ، ادەبيەتشى رەتىندە قالىپتاستىرعان ادام بەيسەمباي كەنجەباي ۇلى! بەيسەمباي كەنجەباي ۇلى ءسابيت مۇقانوۆتى ۇناتا بەرمەيدى. سەبەبىن بىلمەي داعدارامىن. سويتسەم، ماسەلەنىڭ ءتۇپ نەگىزى ارىدە جاتادى ەكەن.

 بەيسەمباي كەنجەباي ۇلى الاشوردانىڭ اتا جۇرتتا ۇلىپ قالعان بالاسى. ۇلى ماعجان جۇمابايەۆتىڭ شاكىرتى، سۇلتانبەك قوجانوۆقا ءىنى بولعان، ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ تاربيەسىن العان ادام. ءا. بوكەيحان، ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كوزىن كورگەن، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتارمەن قىزمەتتەس بولعان، سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن قۇرداس، از- كەم سىيلاس جۇرگەن. ياعني، الاشوردانىڭ رۋحى بۇل كىسىنىڭ سۇيەگىنە ءسىڭىپ كەتكەن. سۇيەكسىڭدى قاسيەت ۇمىتىلماق ەمەس، قانداي قوعامدا ءومىر سۇرسە دە ۇستانىمىنا اينالىپ سۇيەگىمەن بىرگە كەتپەك. الاشوردا رۋحىندا قالىپتاسقان ادام ءسابيت مۇقانوۆتى قالاي جاقسى كورەدى؟ س. مۇقانوۆ الاشورداعا قارسى ادام سانالادى... بەيسەكەڭنىڭ اڭگىمەسىنەن مۇقانوۆتى ۋاقىتشا جازۋشى عوي دەپ، قارايتىن مىنەزدى بايقايمىن ۇدايى. مۇنىسى نەسى ەكەن؟ دەپ، ويلانىپ قويامىن. ول كەزدە بەيسەكەڭ دە ءتىس جارىپ، اشىلىپ ەشتەڭە ايتقان جوق. ءبىزدى بالاسىنعان بولۋى كەرەك. بىرتىندەپ ءبىزدى الاشورداعا قاراي جەتەكتەپ جۇرەتىن جارىقتىق. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ زەرتتەۋشىسىنە اينالام عوي، دەپ ويلاماۋىم زاڭدى ەمەس پە ەندى؟!  

 وقۋدى بىتىرگەننەن كەيىن كوكشەتاۋعا مەكتەپكە مۇعالىم ەتىپ جىبەردى. جولعا شىعىپ بارا جاتقان بەتىمىزدە تۇرسىنبەك كاكىشيەۆ كەزدەسىپ، مينيسترلىككە بارىپ، الىپ قالدى دا، عىلىم اكادەمياسىنا لابورانت ەتىپ ورنالاستىردى... بىزگە الماتىعا قالۋعا رۇقسات ەتكەن وقۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ىلە- شالا ءبىز ءۇشىن «سوگىس» الىپتى. ونى كەيىن بىلدىك. ءبىزدىڭ سورىمىزعا ۇزاماي ك پ پ س ورتالىق كوميتەتىنىڭ: «زيالى قاۋىمنىڭ ايلىق اقىسىن كوتەرۋ، وعان قارجىنى باسقا جاقتان ىزدەمەي، وزدەرىنەن قىسقارتۋ ارقىلى ءال- اۋقاتىن كوتەرۋ كەرەك» دەگەن قاۋلىسى شىعا كەلدى. يدەولوگيالىق حاتشى م. ا. سۋسلوۆ ونى تاراتىپ، ورىن ورنىنا قويىپ ءتۇسىندىرىپ بەردى. مىنە، وسىدان باستاپ، جالپى سوۆەتتەر وداعىندا ينتەلليگەنتسيا اراسىندا قىسقارتۋ باستالدى. قىسقارتۋعا اكادەمياعا سول جىلى بارعان 4-5 جاس ىلىندىك. تانىلماعان جاستار. قىزمەتكە كىم كەيىن كەلەدى، كىمنىڭ عىلىمي دارەجەسى جوق سولار قىسقارتىلادى عوي ادەتتە...

 الماتىنى قيمايمىن. الماتى ءبىزدىڭ قالامىز، ءبىزدىڭ استانامىز. استانا - سەندەردىڭ استانالارىڭ، شىراعىم. ونىڭ ۇستىنە ماقالالارىم ازداپ جاريالانىپ، قالاماقى الىپ جامان ۇيرەنىپ قالىپپىن. سودان مەنىڭ جۇمىس ىزدەپ سابىلعان ءومىرىم باستالدى. بارماعان جەرىم جوق. كۇنكورىس قيىندادى. بەيسەكەڭنىڭ «ادەبي- درامالىق حابارلار باس رەداكسياسىنىڭ» باس رەداكتورى سۇلتان ورازالينوۆقا تاپسىرۋىمەن التى اي تەلەديداردا شتاتتان تىس تەلەجۋرناليست بولىپ كۇن كوردىم. ەكونوميكالىق جاعىنان قوعامنىڭ تىعىرىققا تىرەلىپ كەلە جاتقان تۇسى ما، ايتەۋىر، قازاقستان ەت وندىرەدى دە موسكۆاعا جىبەرەدى. وزدەرى جەمەيدى. ءوزىمىز دە موسكۆاعا ءىس- ساپارمەن بارعاندا ەت ارقالاپ قايتاتىن زامان بولدى ۋاقىتىندا. قازاقستاندا ەت جوق، ءبىراق، دۇكەندەردە جىلقىنىڭ، سيىردىڭ، قويدىڭ باسى سورەلەردە دومالاپ جاتادى. تيىن تۇرادى. سونى الىپ، ءپىسىرىپ جەپ كۇن كورەمىز. دەگەنمە بۇگىنگى كۇنمەن سالىستىرعاندا ارزانشىلىق.

سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە مەنى باعىبەك قۇنداقبايەۆ رەسپۋبليكالىق حالىق شىعارماشىلىق ۇيىنە اپارىپ قىزمەتكە ورنالاستاردى. ديرەكتورى وتە ءبىر اجارلى تاجىگۇل سەرىكبايەۆا ەسىمدى اپامىز. قىزمەتكە قابىلداپ وتىرىپ تاجىگۇل اپامىزدىڭ ايتقانى: «قاراعىم سەنى تانىمايمىن. باعىبەك قۇنداقبايەۆتىڭ ءسوزى ءۇشىن قابىلدادىم» بولدى. مەتوديست ەتىپ قابىلدادى. ماسقارا بولعاندا ول جەرگە دە جاڭاعى قاۋلى ارتىمنان قۋىپ جەتىپ كەلىپ، 5-6 اي ىستەگەننەن كەيىن تاعى قىسقاردىم. ادەيى قىسقارتىپ جاتقان جوق، قولىنان كەلسە مەنى الىپ قالعىسى كەلەدى. ءبىراق، ك پ س س ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىن ورىنداماۋ قايدا؟

سودان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جاڭادان مۋزەي ءۇيى اشىلعالى جاتىر ەكەن. قاۋلى الىنعان. ديرەكتور جانە عىلىم ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دەگەن ەكى شتات بىرلىگى بەرىلىپتى. سابەڭنىڭ تۇرعان ءۇيىن مۋزەيگە ىڭعايلاۋ كەرەك قوي. ءسادۋاقاس ءدۇرشىنوۆ، مۇرات توقبەرگەنوۆ دەگەن ەكى ازاماتتى مادەنيەت ءمينيسترى جەكسەنبەك ەركىنبەكوۆ بۇيرىق بەرىپ تاعايىندايدى. ءبىراق، جازۋشىنىڭ جارى ءماريام مۇقانوۆا ول ەكەۋىن «قابىلدامايدى» . ءماريام اپاي دا اياۋلى ادام ەدى عوي، جارىقتىق. جىل جۇرەدى شتات بىرلىگىندە. اپاي ۇيىنە كىرگىزبەيدى. مينيستر، نەگە قابىلدامايسىز؟ دەپ سۇراماي ما؟ «مەنىڭ شالىمنىڭ جازعاندارىن وقىماعان ادامداردى مەن ۇيىمە جىبەرىپ مۋزەيىن جاساقتاعانىن قالامايمىن» دەپ جاۋاپ بەرىپتى اپاي. سودان مينيستر ءسادۋاقاس ءدۇرشىنوۆتى مەنىڭ ورنىما جىبەردى. تاجىگۇل اپاي: «ءسابيت مۇقانوۆتىڭ مۋزەي ۇيىنە عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ باراسىڭ با؟» دەدى. مۇقانوۆتىڭ ۇيىنە قىزمەتكە قۋانا- قۋانا باردىم. 1975-1977 -جىلعا دەيىن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بار كىتابىن، مەموريالدىق زاتتىق بۇيىم- تايىمىن تىزىمدەپ مۋزەي جاساقتادىق. مەن، ءسابيت مۇقانوۆ تاقىرىبىنا مىنە، وسىلاي كەلدىم، قاراعىم! 

  - مۋزەيگە قىزمەتكە كەلۋدى ادەبيەتكە كەلۋ دەپ ەسەپتەيسىز بە سوندا؟ 

 - ءسابيت مۇقانوۆتىڭ مۋزەي ۇيىنە كەلۋ مەنىڭ شىعارماشىلىق تىنىسىمدى اشىپ جىبەرگەندەي بولدى. مۇقانوۆتىڭ مۋزەيى ماعان شىعارماشىلىق قۇت بولدى دەسەم جاراسار. ءسابيت مۇقانوۆ وزىنە عانا جاۋاپتى تۇلعا ەمەس ەدى. ءسابيت مۇقانوۆ دەگەنىمىز تۇتاس قازاق ادەبيەتى، قازاقتىڭ بايتاق شەجىرە تاريحى، سول كەزەڭدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇتاس ءداۋىرى بولاتىن. مۋزەي جاساۋ بارىسىندا اڭعاردىق. ەلۋ جىل بويى قازاق ەلىنىڭ الىس، جاقىن شەتەلدەرمەن بايلانىسى، قارىم- قاتىناسى الدىمەن ءسابيت مۇقانوۆ ارقىلى ءجۇرىپ وتىرعان. ول كىسى ون مىڭداي حاتىن ورتالىق ارحيۆكە تاپسىرىپتى. حاتتى ەپيستوليارلىق جانر دەيمىز. مۋزەي جاساۋ ءۇشىن، جازۋشى نە جازدى، سونىڭ بارلىعىن وقىپ شىعۋ كەرەك قوي. سول حاتتارمەن تانىسقاندا كوزىمنىڭ جەتكەنى - ءسابيت مۇقانوۆ ءوزى ءۇشىن عانا جاۋاپتى جازۋشى عانا ەمەس، تۇتاس قازاق ادەبيەتى ءۇشىن جاۋاپتى تۇلعا بولعان.

ول كىسىنىڭ ءوزىنىڭ زامانداستارىنا، اعا بۋىنعا، كەيىنگى بۋىنعا اراشا ءتۇسىپ، ءبىرىن اقتايىق، جاقتايىق دەپ، بىرىندە جاعداي بار، بىرىندە جاعداي جوق، ءبىرىن سوعىسقا جىبەرەيىك، ءبىرىن جىبەرمەيىك دەپ، جازىسقان حاتتار شىن مانىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ اكەسى رەتىندە سەزىنگەن ادامنىڭ ارەكەتى. باسقالاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. ون مىڭ حاتپەن تانىسقاندا كوزىم وسىعان جەتتى. ارينە، شىعارمالارىن بۇرىن دا وقىعانبىز. اسىرەسە، ەپيستوليارلىق مۇراسىن وقىعان كەزدە، مۇقانوۆتىڭ كىم بولعانىن اڭعارا باستادىم. جاقسى كوردىم. مۇقانوۆ ءبىرىڭعاي ماداقتى تۇلعا عانا ەمەس، زامانانىڭ زايىلىندە ءومىر سۇرگەن، تار جول تايعاق كەشۋدەن وتكەن، قوعامدىق فورماتسيالار الماسقان كەزدە ومىرگە كەلىپ، ءبىرىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، ەكىنشىسىن جەك كورۋگە ءتيىس بولعان ءىرى تۇلعا ەكەنىن پايىمدادىم.

كەڭەس وكىمەتىن قالىپتاستىرۋ جولىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ نەبىر الىپتارىن جەك كورۋگە، قاراتابان كەدەي دەپ، قاراپايىم، ساۋاتسىز جازۋشىلارىن جاقسى كورۋگە، تاربيەلەۋگە مىندەتتى بولعان تۇلعا! وسىنداي قىم- قيعاش قوعام وتىندە ءومىر سۇرگەن، دۇنيەتانىمى قاراما قايشى، ءبىر تۇلعاداعى ەكى ءتۇرلى كوزقاراستى جازۋشىنىڭ ءۇيىن مۋزەيگە اينالدىرۋعا كەلىپ وتىرعانىمدى، مەن سەزدىم. كەيدە ەكىۇداي ويدا وتىرامىن. بۇل مەنى ەرىكسىز جازۋشىنىڭ لابوراتورياسىنا جەتەلەي جونەلەدى. مۋزەيدىڭ ءجاي عىلىمي قىزمەتكەرى بولىپ وتىرىپ، ماقالالار جازا باستادىم.

 تەلەديداردان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ومىرىنە ارناپ، شىعارماشىلىعىنا قاتىستى «ءسابيت مۇقانوۆ»، «اداسقاندار»، «جۇمباق جالاۋ» دەگەن تەلەحابار جاسادىم. التى اي بەيسەمباي كەنجەباي ۇلىنىڭ تاپسىرۋىمەن سۇلتان ورازاليننىڭ قاراماعىندا ءجۇرىپ تەلەجۋرناليستيكانى اجەپتەۋىر يگەرىپ قالىپپىن. ول ماعان وڭاي سوققان جوق. مەنىڭ بىتىرگەنىم ءتىل- ادەبيەت ماماندىعى عوي. جۋرناليستيكانىڭ قىر- سىرى بولەك دۇنيە بولسا دا، مەن مامانداندىم. ول ءۇشىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن، ءوزىمدى سۇلتان ورازالينگە قارىزدار سەزىنەمىن. سابەڭ جايىندا جاساعان حابارىما عابيت مۇسىرەپوۆ ريزاشىلىق ءبىلدىردى. مەن ارقالاندىم. جىلى ءسوز ەستىگەن سوڭ جازۋشى مۋزەيىن قالاي ەكسپوزيتسيالاعان ءجون؟ جازۋشىنىڭ ادەبي مۇراسىن قالاي زەرتتەۋ كەرەك؟ كوزى ءتىرى ۇلى قالامگەرمەن وسى باعىتتا سويلەسىپ، كەڭەسىپ ءجۇردىم... ءتىپتى عابەڭە سوعىم اكەلىپ بەرىپ قولىن ۇزارتقانىم، عابەڭنىڭ قارجىسىنا سوعىم جەگەن كەزدەرىم بار... ارينە، ءبارى دە سابەڭنىڭ ارقاسى! 

 بۇگىنگى تاڭدا ءسابيت مۇقانوۆ تۋرالى 5 زەرتتەۋ كىتابىم شىقتى، 200-300 دەي ماقالا جازدىم. شەت تىلدەرىنە اۋدارىلعاندارى بار. جازۋشىنىنىڭ ءومىرىن عۇمىرنامالىق پروزاعا اينالدىرىپ، دەرەكتى عۇمىرنامالىق كىتاپ جازىپ جۇرگەن جايىم بار. بۇعان دەيىنگى زەرتەۋلەرىمنىڭ كوبىسىندە جالاڭ ماقتاۋلار دا، ارا- تۇرا سىنايتىنىم بار ەكەن. العان تاقىرىبىما قاراي سونداي ءتۇيىن جاساعان بولۋىم كەرەك. ءبىر بايقاعانىم، ماقتاسام دا تولىق دالەلدەپ بارىپ ماقتاماعان ەكەنمىن. «داتتاسام» دا سونى دۇنيەتانىمىنان، زامانانىڭ قيىندىعىنان شىعارىپ بارىپ، سەبەپ- سالدارىن تولىق اشىپ بارىپ سىناماعان ەكەنمىن. عۇمىرنامالىق ادەبيەتتە سونىڭ بارلىعىن جازۋشى وبرازى ارقىلى كورسەتۋگە تىرىسام. جازۋشىنى ماقتاۋ دا، سىناۋ دا مۇرات ەمەس، دۇنيەتانىمىنا ەنىپ، تاعدىرىن تالداۋ مۇرات.  ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ۇيىنە كەلۋىم - ادەبيەتكە كەلۋ دەپ ەسەپتەيمىن!  

  - ءسابيت مۇقانوۆ، جەتىم ءوستىم، كەدەي تاپتىڭ جازۋشىسىمىن دەيدى. راسىندا سولاي ما؟ 

 - ءسابيت مۇقانوۆ مەمۋاريست جازۋشى. ونىڭ «ءومىر مەكتەبى» دەپ اتالاتىن ءۇش تومدىق شىعارماسى قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا قوسىلاتىن دۇنيە دەپ ويلايمىن. مۇمكىن تۇگەل قوسىلار، مۇمكىن تۇگەل قوسىلماس. تاريحي- ەتنوگرافيالىق دەتال، شتريح، شىنايى سۋرەتكە مەلدەكتەگەن مەمۋارلىق شىعارما. حالقىمىزدىڭ سول كەزدەگى اۋمالى توكپەلى تاعدىرىن، فەودالدىق، كاپيتاليستىك، سوتسياليستىك قوعامنىڭ بار كەلبەتىن شىعارمالارىندا ادەمى بەرگەن. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بۇل شىعارمالارىن وقىعان ادام، ونىڭ كىم ەكەنىن بىلەدى جانە دە قاتەلەسۋلەرىن، وسىنداي تاعدىر كەشۋىنىڭ سەبەپ- سالدارىن، ءبارىن دە جوبالاپ پايىمدايدى.

 كەزىندە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ اۋىلىنا بارىپ اكەسىنىڭ كوزىن كورگەن كىسىلەرمەن اڭگىمەلەستىم. بالا كەزىندە بىرگە وسكەن قۇرداستارىمەن سويلەستىم. ودان باسقا، ءسابيت مۇقانوۆپەن حات جازىسقان ءتۇرلى ەلدىڭ جازۋشىلارى بار عوي. سولاردىڭ ءبىرسىپىراسىمەن كەزدەستىم. قىزىل پروفەسسۋرا ينستيتۋتىندا ساباق بەرگەن ۇستازى ۆالەري ياكوۆليەۆيچ كيرپوتينگە بارىپ جولىقتىم. ول 90 عا جاقىنداپ قالعان پروفەسسور ەدى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ شوقان ۋاليحانوۆ دەگەن تراگەدياسىن ورىس تىلىنە اۋدارعان ۆيكتور شكلوۆسكيگە بارىپ جولىقتىم. بۋرياتياعا ساپارلاپ ءوزىن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ شاكىرتىمىن دەپ ەسەپتەيتىن ميحايل جيگجيتوۆ ەسىمدى جازۋشىمەن ۇيىنە قونا جاتىپ سىرلاستىم. وسىنىڭ بارلىعىنان قورىتىندى جاساپ، ونىڭ تاعدىرىن تولىق بىلەمىن- اۋ، دەپ ايتا الامىن.   

 ءسابيت مۇقانوۆ شىنىندا دا تاس كەدەي مە؟ «كەدەي مە» دەگەن سۇراق كەيدە «تەكسىز بە؟» دەگەنگە سايادى. ءسابيت مۇقانوۆ تەكتى تۇقىمنان. سىرىمبەت تاۋلارى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ارعى اتالارىنىڭ اتىمەن اتالعان. ارعى تەگى باقسى، بالگەر بولعان.  ⅩⅩ عاسىردىڭ ماڭىندا اكەسى مۇقان شۇكەي ۇلى ابدەن كەدەيلەنىپ، جالشىلىقتا جۇرگەن. قازاقتا تاس كەدەي دەگەن بولماعان. كادىمگى ولگەنىنەن كۇنىن كورىپ وتىر دەگەن كەدەيدىڭ ءوزىنىڭ بىرەر ءىرى قاراسى، مىنەر اتى، ساۋىن سيىرى، بەس- التى جانتىعى بولعان. باي اعايىن بولسا مالىن باعىسادى، سودان ىرزىق ايىرادى، نەسىبە الادى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ اكەسى جالشىلىقتا ءجۇردى دەگەن ءسوزدى وسى ىڭعايدا ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

سابەڭ، سەگىز قىزدان كەيىن جىلاپ ءجۇرىپ كورگەن پەرزەنتى. ودان كەيىن ءبىر قارىنداسى بولعان. ولاردىڭ ءبىرازى شەتىنەپ كەتەدى، بويجەتكەنى تۇرمىسقا كەتەدى. ءوزى «ءومىر مەكتەبىندە» باياندايتىنداي ءبىراز ۋاقىت اپاسىنىڭ قولىنا كەتىپ كۇن كورەدى. قىسقاسى، مۇقانوۆ  ⅩⅩ عاسىردىڭ ەسىگىن كەدەي بولىپ اشقان. ول جىلدارداعى ارپالىس، توڭكەرىس، ۇلكەن جىلان، كىشى جىلان، ودان كەيىن اقپان كوتەرىلىسى، قازان توڭكەرىسى، تاركىلەۋ... وسىنىڭ بارلىعى قازاقتا باي قالدىرعان جوق. ودان كەلە 1930 -جىلدارداعى تاركىلەۋ ءجۇردى. كەڭەس ۇكىمەتى اتىنان اتتى، ءسىبىر ايدادى... ۇرپاعىنا دەيىن قۋدالاپ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتتى... سابەڭ جازاتىن يتباي بولىستىڭ ءتۇپ- تۇلعاسى سايىم قىدىروۆ. رومانوۆتاردىڭ پاتشالىعىنىڭ 300  جىلدىق تويىنا قاتىسقان، ەل ەرەكشە سىيلاعان ادام. سايىم تۇقىمى ءسىبىر اسىپ كەتكەن دەسەدى. شەرحان مۇرتازا كەيىپكەرىنىڭ ءتۇپتۇلعاسى سايماساي بولىستىڭ تۇقىمى بويتاسالاي قاشىپ قىرعىزستانعا ءوتىپ كەتكەن. كۇنى بۇگىن قىرعىزستاندا تۇرادى... 

 ە، كەڭەس وكىمەتى اتىن جامىلىپ بۇل قازاق وزىنە- ءوزى نە ىستەمەدى؟! ۇلى ابايدى «شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس» باي دەپ تانىپ، تۇقىمىنا ءزابىر بەردى، جەر اۋداردى. اباي تۇقىمى سارىاعاش، شارداراعا جەر اۋدارىلعان. بالاسى تۇراعۇلدىڭ ءمايىتى شىمكەنت قورعاسىن زاۋىتىنىڭ استىندا قالعان... ودان 1932-1933 -جىلعى قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىقتى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ف. ي. گولوشەكيننەن كورەمىز. «قۋ جاق» اتانعان قازاقستان باسشىسىنان كورەتىن دە ەشەڭە جوق سياقتى. شىندىعىندا كەلگەندە مۇنىڭ ءوزى جوسپارلانعان دۇنيە. قازاقتار، تۇرىك حالىقتارىنىڭ اراسىندا جەتەكشىلىككە جارالعان، وتە بەلسەندى، اقىلدى حالىق. اقىلدى حالىقتى بودانعا اينالدىرۋ وڭاي ەمەس. قازاق حالقىن وتارلاۋ، كونبەسە قىرۋ، ءبىرجولاتا باعىندىرۋ، شوقىندىرۋ پاتشالىق رەسەيدەن بەرى كەلە جاتقان جوسپارلى دۇنيە. ونى ستاليننىڭ زۇلمات ساياساتى ارى قاراي جالعاعان.

 ف. ي. گولوشەكينىمىز ول كەزدە قولشوقپار عانا. قولشوقپاردىڭ ۇلكەنى ءوزىمىزدىڭ قازاق. اشارشىلىققا سەبەپكەر ءوزىمىزدىڭ قازاق قايراتكەرلەرى. ي. ۆ. ستالين، الدىمەن ۇجىمداستىرۋعا رەسەي ءوتسىن، رەسەيدىڭ تاجىريبەسىنەن كەيىن ورتا ازيا، قازاقستان، ۋكراينا ءوتسىن دەگەن. سول جىلدارى ۇجىمداستىرۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى ياكوۆليەۆكە ايتۋلى قايراتكەر ت. رىسقۇلوۆ حات جازادى: «ءبىز، نەگە رەسەيدەن كەيىن وتەمىز، رەسەيمەن بىرگە وتەمىز»، دەپ «تاباندىلىق» كورسەتەدى. ياكوۆليەۆكە، ۇجىمداستىرۋ مىناداي جۇيەدە جۇرگىزىلسە دەگەن شارتتار قويادى: «بايلار تاركىلەنسىن، ورتا شارۋا ول دا تاركىلەنسىن، ۇجىمداستىرۋعا قابىلدانباسىن، كولحوز قۇرۋعا قاتىسپاسىن، ويتكەنى، كەدەي تاپتى بۇزادى. كولحوزشىلاردىڭ قولىندا ءبىر ءىرى قارا، بەس التى جانتىق قالدىرمايىق، سەبەبى، جەكەمەنشىك پسيحولوگيا پايدا بولادى. كولحوزعا كىرۋ قۇقى بەرىلسىن، شىعۋ قۇقى بەرىلمەسىن...» دەگەن سياقتى تالاپتار قويىپ جازعان حاتتارى بار. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ حالىقتى قىرۋ دەگەن ءسوز عوي بۇل. ءوزى قارشادايىنان جەتىم وسكەن، ونىڭ ۇستىنە «تار جول، تايعاق كەشۋدەن» وتكەن ءسابيت مۇقانوۆ سوۆەتتىك كوزقاراستاعى كوممۋنيست جازۋشى بولىپ قالىپتاستى. كەدەي تاپتىڭ جىرىن جىرلادى. سول باعىتتا ەڭبەك ەتتى. ءبىرسىپىرا دۇنيە قالدىردى.   

 - «ءومىر مەكتەبى» جايىندا ايتىپ قالدىڭىز. تريلوگيا جالعىز جازۋشىنىڭ باسىنان كەشكەنى ەمەس، تۇتاس ۇلتتىڭ تاريحى مەن قوعامدىق الەۋمەتتىك تۇرعىدان ەسەيۋى سياقتى سەزىلەدى. بۇل شىعارمانى «ءبىر ءداۋىردىڭ ايناسى» دەپ قابىلداۋعا لايىق پا؟ 

 - لايىق. ءبىرىنشى كىتاپ، تۇگەلىمەن قازاق دالاسىنىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنا قۇرىلعان. توگىلىپ تۇرعان پوەزيا دەرلىك دۇنيە. ەكىنشى كىتاپتان باستاپ، ءسابيت مۇقانوۆ سوۆەتتىك ساياساتقا بەرىلىپ سويلەيدى. ارينە، ءوزىن دە تۇلعالاۋ كەرەك قوي. ءوزى تۇلعالانباسا مەمۋار سويلەمەي قالادى. ءوزىن دە اق گۆاردياشىلارمەن سوعىسىپ جۇرگەن ءىرى تۇلعاعا اينالدىرىپ سويلەيدى. ەكىنشى كىتاپتان باستاپ وسىنداي اسىرەلەۋلەر بار. ءۇشىنشى كىتاپ، تۇگەلىمەن سوۆەتتىك ساياسي ۇستانىمدا، كوممۋنيستىك كوزقاراستا جازىلعان. 1937 -جىلعا دەيىن ءومىر سۇرگەن ساياسي قايراتكەرلەر، اقىن- جازۋشىلاردىڭ قاي- قايسىسىن بولسىن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كوزقاراسىمەن جاسادى.

ول كەزدە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ سياقتى الاشوردا كوسەمدەرى، الاشوردانى ايتامىز سۇلتانبەك قوجانوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ سەكىلدى الاشورداعا جان تارتقان ۇلتشىل كوممۋنيستەر دە اقتالماعان. كەشەگى 1980 -جىلدارعا دەيىن بۇلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ اتىن اتاتقان جوق. 1991 -جىلى اقتالدى. سوعان دەيىن ولاردىڭ اتىن اتاتپايتىن. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ رۋحاني ەرلىگى دەيمىز بە، وسى قيىن تاقىرىپقا بارىپ، سىناپ وتىرىپ جازسا دا، وسىنداي قايراتكەرلەردىڭ بار ەكەنىن، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ەسىنە سالدى. جالپى «ءومىر مەكتەبىنىڭ» ءۇش تومدىعى بۇگىن دە كەرەك كىتاپ. بىرىنەن ۇيرەنەدى، بىرىنەن جيرەنەدى. بىرىنەن قازاق حالقىنىڭ ۇلكەن سۋرەتكەرلىكپەن جاسالعان تاريحي ەتنوگرافيالىق تاريحىن كورەدى. ەكىنشىسىنەن ساياساتتىڭ بۇرمالانعانىن ءبىلىپ تارتىنادى. ءبىزدىڭ ەلىمىز وسىنداي قيىن- قىستاۋ كەزەڭنەن وتكەن ەكەن عوي. سوندىقتان، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز اسا قىمبات، ونى ءبىز كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايىق دەگەن ويعا كەلەدى. ەگەر، بۇگىنگى تاڭدا وقيتىن ويلى وقىرمان بولسا... 

  - ءسابيت مۇقانوۆتىڭ سۇيەكتى رماندارىنىڭ ءبىرى «ءمولدىر ماحاببات». بۇل شىعارما باستاپقىدا «اداسقاندار» دەگەن اتپەن جاريالانىپتى. جازۋشى روماندى تاقىرىبىن وزگەرتىپ، قايتا جازۋ ارقىلى نە ۇتتى؟ 

 - ءسابيت مۇقانوۆتىڭ كەلەشەككە باراتىن ءبىر شىعارماسى «اداسقاندار» رومانى. ەسەسىنە «ءمولدىر ماحاببات» بارمايتىن شىعار كەلەشەككە. «ءمولدىر ماحاببات» دەپ وتىرعانىمىز «اداسقاندار» رومانىنىڭ جاڭا نۇسقاسى. رومان، العاش 1929-جىلى جازىلىپ اياقتالىپ، 1931, 1935 -جىلدارى ەكى مارتە جارىق كوردى. ءبىلال مالدىبايەۆ پەن ولەگ فروليح اۋدارماسىندا «سىن بايا» اتالىپ، ورىس تىلىندە جارىق كوردى. شىعارما سۇيەگى قىزىلوردا دا بولعان وقيعا. سول كەزدەگى «سوتسيالدى قازاقستان» گازەتى سوت پروتسەسىنىڭ بارلىق ماتەريالىن جاريالاعان. سوتقا قوعامدىق ايىپتاۋشى بولىپ قاتىسقان ءسابيت مۇقانوۆ بار ماتەريالدى زەرتتەپ بىلگەن. بۇركىت ابەۋوۆتىڭ ءتۇپتۇلعاسى - سۇلتانەك ابەۋ ۇلى! ول ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ تۋعان جيەنى. ول سەيدازىم كادىربايەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆپەن جاقىن قارىم- قاتىناستا بولعان جالىنداعان جاس جىگىت، اقىن تالاپ بوزبالا. باتەستىڭ ءتۇپ تۇلعاسى - ءباتيما ماقاش قىزى!

 «اداسقاندار» رومانىن زەرتتەپ جۇرگەن كەزىمدە  ⅩⅩ عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى بارىپ جولىقتىم ول كىسىگە. «سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە سىنى كەتپەگەنىن» تانىپ ءبىلدىم. ءبىرسىپىرا اڭگىمەلەستىك. سابەڭ، سۇلتانبەك پەن باتەستى بولە دەپ ايتادى. بولە بولۋى دا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە جەتى اتاعا جەتپەگەن ارعىن ىشىندەگى وتەي بۇتاعىنان تارايتىن، قىز الىسپاعان اعايىن. روماننىڭ العاشقى نۇسقاسى «اداسقاندار» ەكى جاستىڭ تازا سۇيىسپەنشىلىگىنە قۇرىلعان، ادام قىزىعىپ وقيتىن دۇنيە. كەيىن، رومان قايتا جازىلعاندا جازۋشىنىڭ ساياسي كوزقاراسى تىقپالاندى. ماسەلەن، ارالبايەۆ بەگايدار دەگەن كوممۋنيست كىسى «باي بالاسى» دەپ جاپا شەككەن. 1937 -جىلى ايدالىپ كەتكەن. كەيىن اقتالىپ شىعىپ، قايتىپ ۇستالىپ، سوتتالىپ رەپرەسسياعا ۇشىراعان ادام. ونى كوممۋنيستىك پارتياعا قارسى ۇگىت ناسيحات جۇرگىزەتىن، كوممۋنيستىك بيلەتتى قولدان تاراتىپ جۇرگەن ادام رەتىندە سيپاتتايدى. ول، ارينە، بولماعان جاعدايلار.

 سۇلتانبەكتى ءمىرجاقىپتىڭ جيەنى ەكەنىن بەتكە ۇستاپ، الاشوردانىڭ سويىلىن سوعۋشى ەتىپ كورسەتەدى. مۇنىڭ ءبارى ادەمى ماحاببات دراماسىنا قۇرىلعان ادامي سەزىممەن بىرىلەتىن، ەكى جاستىڭ اراسىنداعى تازا سۇيىسپەنشىلىككە قۇرىلعان «اداسقانداردى» ساياسي رومانعا اينالدىرىپ جىبەرگەنىنىڭ دالەلى. ەرتەدە سماعۇل سادۋاقاسوۆ: «ءسابيتتى وسىرمەيتىن نارسە الەۋمەت ىسىنە كوپ قاتىناسۋى. اقىندىعىمەن شۇعىلدانىپ وتىرماۋى، ايتپەسە ول تالانتسىز اقىن ەمەس» - دەپ جازعان ەكەن. ارينە، اڭگىمە بۇل جەردە ءسابيتتىڭ الەۋمەت ىسىنە ارالاسۋىندا ەمەس، ساياسي ماسەلەنى ادەبيەتكە ورىنسىز تىقپالاي بەرەتىندىگىندە. سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ايتىپ وتىرعانى مىنە، وسى جاعداي. قايتا جازىلعاندا روماننىڭ الەۋمەتتىك تىنىسى كەڭىگەنمەن ودان جازۋشى ەشتەڭە ۇتقان جوق. ۇتقاننان ۇتىلىسى كوپ بولدى.   

  - «ءمولدىر ماحابباتتاعى» بۇركىت پەن باتەستىڭ سەزىمى، ومىرگە كوزقاراسى، قورشاعان ورتاسى سول كەزدەگى قازاق قوعامىن قانشالىقتى شىنايى اشىپ كورسەتتى؟ 

 - قاي ۋاقىتتا دا ماحاببات دۇنيەسى ونەردىڭ ءبىرىنشى ءپانى. كەشەگى سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا شارۋاشىلىق تاقىرىبىنا جازىلعان وندىرىستىك شىعارمالار بولدى. ولارعا، مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىپ اۋرە بولعانبىز. زامانانىڭ تاقىرىبىن جازدى دەپ حالتۋرشيكتىڭ قانجىعاسىنا مەملەكەتتىك سىيلىقتى بايلاپ جىبەرۋ بۇگىن دە بار. اۋەزوۆتىڭ ءبىر ءسوزى بار: «ءومىردى ىقىلاستانا ىستىق سۇيمەسە بولمايدى» دەگەن. اباي: «ماحابباتسىز دۇنيە بوس، حايۋانعا ونى قوسىڭدار» دەيدى. «اداسقاندار» ەكى جاستىڭ ماحابباتىنا قۇرىلعان قىزۋلى شىعارما ەدى. رومانعا ماتەريال رەتىندە قىزمەت ەتكەن ومىرلىك دەرەكتەردى ابدەن زەرتتەدىم. سوندا تۇسىنگەنىم، بۇل شىنايى ماحاببات، وت بولىپ جانىپ تۇرعان سۇمدىق ماحاببات. اناۋ سۇلتانبەك ءتىرى بولعاندا اقىن نە جازۋشى، قايراتكەر بولاتىن ادام. ءىرى ويلاپ، ءىرى تۋرايتىن ادام. ءباتيما ماقاش قىزى ماحاببات مايدانىندا ەپتەپ وسالدىق تانىتىپ قويادى. ەكى جاس ءبىرىن- ءبىرى سۇيگەن. ءتىپتى اۋىلىندا جۇرگەندە- اق ارالاسىپ قالعان عوي. اعايىندارىنىڭ ۇيعارىمىمەن مۇساپىرگە ەرگە شىعادى. ءمۇساپىردىڭ ءتۇپ تۇلعاسى - مۇستافا كوشەك ۇلى. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى. تالانتتى سىنشى. ءباتيما ماقاش قىزى مۇستافاعا تۇرمىسقا شىققان سوڭ، سۇلتانبەككە جولىقپاي- اق قويۋى كەرەك پە ەدى؟ قايدان بىلەيىن؟ ايتۋعا عانا وڭاي. الايدا ماحاببات دۇنيەسى قيىن عوي، قاراعىم قيىن عوي. جازۋشى سول «قيىننان» قىزىقتى رومان جازىپ شىعىپ وتىر. جازۋشى جانىپ تۇرعان ماحابباتتى ۇلكەن شابىتپەن جالىندى ەتىپ جازىپ شىققان..

شىعارمانىڭ سيۋجەتى ءومىردىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ وتىرادى. بۇرىلىپ كەتەتىن جەرى دە كەزدەسەدى. جازۋشى ءومىردى كوشىرىپ جازسا نەسى جازۋشى؟ ! بۇرىلىستىڭ كەيبىرى سابەڭنىڭ ساياسي كوزقاراسىنا بايلانىستى. ونى تەك ماحاببات جىرىنا اينالدىرىپ جىرلاۋدى ەمەس، الەۋمەتتىك سيپاتتاعى رومان تۋعىزۋدى ويلاعان. جالىنداعان جاس جازۋشى سونى جيىرماسىنشى جىلدارى شىعارا الدى. ءسويتىپ قازاق ادەبيەتىندە رومان جانرىنىڭ قالىپتاسۋىنا اتسالىستى. ماسەلە سوندا. رومان جارىق كورگەن كەزدە جاس جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ: «بۇل سىقىلدى كوركەم شىعارمانى قازاقتىڭ بايشىلدارىنىڭ قالامى از عانا سىزدى» - دەگەن. دەمەك «اداسقاندار» رومانى كوركەم بولىپ كوز تارتىپ تۇر.

مۇقانوۆ تا جاس قوي ول كەزدە. 28-29 جاستاعى بالعىن. ەكى جاستىڭ ماحابباتىن قاۋزايتىن جەرى دە سونشالىقتى ىستىق سەزىممەن جازىلعان. سوسىن الەۋمەتتىك سيپات بەرەتىنى، جازۋشىنىڭ دۇنيەتانىمى مەن ويىنا بايلانىستى. العاشقى نۇسقاسىندا الەۋمەتتىك سارىن ەكى جاستىڭ ىستىق سۇيىسپەنشىلىگىمەن ساباقتاس شىعىپ، تەلقابىس ءتۇسىپ جاراسىپ جاتار ەدى. كەيىنگى نۇسقاسىندا سەيدازىم كادىربايەۆتى قوسىپ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتى - جاقىپبەك دەپ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى - ماۋىتبايەۆ دەپ الىپ الاشوردانىڭ وكىلدەرىن سىناپ- مىنەرىڭكىرەيدى. جازۋشىنىڭ قۇقى. وسى تاقىرىپتى زەرتتەپ، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان ادام ءۇشىن «ءمولدىر ماحابباتقا» قاراعاندا «اداسقاندار» اياۋلى. ەكى نۇسقاسى دا قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا دا ⅩⅩعاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنداعى قازاق قوعامىنىڭ كەلبەتىن شىنايى كورسەتەتىن، وقىرماننىڭ دەنەسىن قىزدىراتىن قىزىقتى شىعارما. «اداسقاندار» رومانى جونىندە كەزىندە «ليتەراتۋرنايا گازەتا» بەتىندە ءوزارا ايتىس- تارتىس جۇرگەن. «ءمولدىر ماحاببات» رومانى جايىندا كەزىندە ت. ءالىمقۇلوۆ، ز. قابدولوۆ سياقتى قالامگەرلەر تامسانىپ ماقالا جازعان....   

  - مۇقانوۆ قالامىنان تۋعان شوقتىعى بيىك شىعارمالاردىڭ ءبىرى - «بوتاگوز». شىعارمانىڭ بۇلاي اتالۋىنىڭ دا ۇلكەن ءمانى بار سياقتى. ويتكەنى، رومان سوڭى «بوتاگوزدىڭ سوزىندە تەلەگەي تەڭىز تاريح بار. بوتاگوزدىڭ كوزىندە كۇن كوزىندەي جارىق بار» دەپ اياقتالۋى دا كوپ دۇنيەدەن حابار بەرەدى. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟ 

 - ⅩⅩ عاسىر باسىندا الەم ادەبيەتىندە الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك، قوعامدىق تەڭسىزدىك قىزداردىڭ تاعدىرى ارقىلى بەرىلەتىن تەندەنسيا بولعان. ⅩⅨ عاسىرداعى ورىس ادەبيەتى - گۋمانيستىك ادەبيەت. ل. ن. تولستوي، ف. م. دوستويەۆسكي، ن. ۆ. گوگول، ا. س. پۋشكين، ن. س. لەسكوۆ، ي. س. تۋرگەنيەۆ. وسىنىڭ ءبارى الىپ جازۋشىلار. الەۋمەتتىك سيپاتتى، ورىس قوعامىن جان- جاقتى اشىپ، ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە دەيىن ەنىپ كەتەدى ولار. ورىس ادەبيەتىنەن الەم جازۋشىلارى ۇيرەنىپ ۇلگى الىپ جاتتى. ال ⅩⅩ عاسىر باسىندا ورىس جازۋشىلارىنىڭ ءوزى وسى شىعارمالاردان ۇيرەنبەدى. الاساپىران ۋاقىتتىڭ ادەتى عوي، جەڭىلگە جۇگىرەتىن. تاريحشى ن. م. كارامزيننىڭ «بەدنايا ليزا» دەگەن پوۆەسى بولعان. قىزىق ءوزى، سول «بەيشارا ليزا» ورىس ادەبيەتىنە عانا ەمەس، بۇراتانا اتانعان از ۇلتتاردىڭ جازۋشىلارىنا دا ىقپال ەتتى. ⅩⅩ عاسىر باسىندا تاتار جازىشىسى عالىمجان يبراگيموۆ «قازاق قىزىن»، بەردى كەربابايەۆ «تۇركمەن قىزىن» («شەشۋشى قادام»)، بەيىمبەت مايلين «شۇعانىڭ بەلگىسىن»، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «اقبىلەكتى» جازعان. ال، ءسابيت مۇقانوۆ «جۇمباق جالاۋ» دەگەن رومان جازدى. بۇل شىعارمالاردىڭ قاي- قايسىسى دا قازاق قىزدارىنىڭ تاعدىرى ارقىلى قازاق قوعامىنىڭ جاڭا كەزەڭىن كورسەتەدى.

ءسابيت مۇقانوۆتا ءبىر مىنەز بار. جازۋشى رەتىندە ءسال اسىعىستىق جاسايدى. ادامنىڭ جان دۇنيەسىن قازبالاۋ ورنىنا وقيعا قۋىڭقىراپ، كەيىپكەرىنىڭ قولىنا كۇنى بۇرىن قىزىل جالاۋ ۇستاتىپ جىبەرۋگە دايىن تۇرادى. «جۇمباق جالاۋ» جاپ- جاقسى رومان، قازاقستانداعى اقتار مەن قىزىلداردىڭ ءوزارا قاقتىعىس، سوعىسىنا ارنالعان تولىمدى تۋىندى. بۇل نەگىزى 1916 -جىلدىڭ تاقىرىبى. سابەڭ سيۋجەتتى وتكىر قۇرادى، سويتەدى دە سونشالىق تارتىمدى شيراتىپ سيپاتتايدى. ءبىراق، كەيىپكەرلەرىن ىشكى جان دۇنيەسى ارقىلى بەرۋدىڭ ورنىنا ساياسي وقيعالاردىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ الا بەرەدى.   

 مەندە، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «جۇمباق جالاۋى» «تەمىرتاسى»، «سۇلۋشاشى» ءبىرىنشى نۇسقاسىندا لاتىن اليپبيىندە ساقتالعان. ماعان، «جۇمباق جالاۋدى» بەيسەمباي كەنجەباي ۇلى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ادەبي مۇراسىن زەرتتەپ جۇرگەن كەزىمدە، 1981 -جىلى «جان جىلۋى» دەپ اتالاتىن، مۇقانوۆتىڭ شىعارماشىلىق شەبەرحاناسى قاراستىرىلعان العاشقى كىتاپشام جارىق كورگەندە، كىتاپشاما كورىمدىك، بايعازى رەتىندە ارنايى قولتاڭبامەن جازىپ بەردى.   

 «جۇمباق جالاۋ» رومانى 1938 -جىلى نوۆوسىبىردە باسىلعان. نوۆوسىبىر بۇرىنعى قازاق جەرى. 1930 -جىلدارى ماسكەۋدە ك س ر و بويىنشا باسپانىڭ باسىندا قازاقتىڭ تاماشا پەرزەنتى ءنازىر تورەقۇلوۆ وتىرعان. «كۇنشىعىس حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسىنىڭ» باس رەداكتورى بولعان. باس رەداكتور ول كەزدە ديرەكتوردان دا جوعارى. ديرەكتور شارۋاشىلىق جاعىن عانا قارايتىن. ءنازىر تورەقۇلوۆ نوۆوسىبىردەن قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى باستىراتىن باسپا اشقان. قازاقتىڭ جەرى، ورىسقا كەتىپ قالماسىن، دەگەن بولۋى كەرەك. ول جەردەن « قىزىل تۋ» دەگەن گازەت ۇيىمداستىرعان. عابيدەن مۇستافين، ابدۋللا بۇزىربايەۆ سەكىلدى قازاقتىڭ ءبىرسىپىرا جازۋشى، قايراتكەرلەرى سول « قىزىل تۋ» گازەتىندە ىستەگەن. سوندا قازاق الفاۆيتىمەن كىتاپ باستىرعان. نوۆوسىبىردە باسىلعان كىتاپتىڭ ءبىرى - «جۇمباق جالاۋ» . «جۇمباق جالاۋ» كەيىن وڭدەلىپ، جوندەلىپ «بوتاگوز» بولىپ جارىق كوردى... 

  - باستاپقىدا «جۇمباق جالاۋ» دەپ جاريالانعان روماننىڭ كەيىن «بوتاگوز» اتالىپ وڭدەلۋى، وزگەرۋى جازۋشى كوزقاراسىنىڭ، ءستيلىنىڭ وزگەرۋىنەن حابار بەرە مە؟

- «جۇمباق جالاۋ» ۇلكەن داڭقپەن كەلگەن شىعارما ادەبيەتكە. قازاق سىنشىلارى ءبارى ماقتاپ، ماقالا جازىپ، «وداقتىق» دەڭگەيدە ۇلكەن شىعارما بولىپ تانىلعان. الايدا، 1938 -جىلى بەيسەمباي كەنجەبايەۆ «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىندا «جۇمباق جالاۋدى» ساپاسىز شىعارما رەتىندە قاتتى سىناعان. بەيسەكەڭ تىم قاتقىل كەلدى مە، قايدام؟! شىعارما ورىس تىلىنە «بوتاگوز» دەگەن اتپەن اۋدارىلعان. ورىس ءتىلى ارقىلى شەت تىلدەرىنە اۋدارىلدى. كەيىن «بوتاگوز» بوپ وڭدەلىپ جوندەلدى. وڭدەۋ، جوندەۋ بارىسىندا رومان ساياسيلاندى. كوركەمدىك كوپ ەشتەڭە قوسىلعان جوق. ءبىراق، بۇل رومان قازاق رومانيستەرى ءۇشىن كەيىنگى بۋىنعا ۇلگى بولدى. وسى باعىتتا تۋعان كوپ شىعارمالار بار. بارىندە «بوتاگوزدىڭ» ەلەسى جۇرەدى... 

 ءيتباي بولىستىڭ ءتۇپ تۇلعاسى - سايىم قىدىروۆ. سابەڭ جارىقتىق سايىم قىدىروۆقا وبال جاساعان. ءوزى قاي ۋاقىتتا بولماسىن ەل باسقارۋ، ەلگە جاعىپ بولىس بولۋ وڭاي ەمەس. سايىم قىدىروۆ ەلگە جاققان بولىس. رومانوۆتاردىڭ 300 جىلدىعىنا بارعان ادام. فوتو سۋرەتى «ايقاپ» جۋرنالىندا جاريالانعان كەزىندە. ونداي ادام تەگىن بولمايدى عوي. ەپتەپ وسىنداي بولىستارعا وبال جاساۋ ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە ەتەك العان كەزىندە. «اباي جولى» ەپوپەياسىندا قۇنانبايعا وبال جاسالادى، بىلەسىڭ. « قىزىل جەبەدە» سايماساي بولىسقا وبال جاسالادى. «بوتاگوز» وسىنداي تەندەنتسيانىڭ باسىندا تۇرعان رومان. «بوتاگوزدى» قازاقستاندا سوۆەت ۇكىمەتىن ورناۋىن كورسەتەتىن رومان دەپ ايتساق جازۋشى ۇتىلادى. ال، 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسىنەن باستاپ حالىقتىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى ءومىر تاريحىن بەرگەن شىعارما، دەپ قاراساق جازۋشى ۇتادى. ويتكەنى، شىنشىل سيپاتتار، حالىقتىڭ اشۋ- ىزاسى، قازاقتىڭ وتار رەتىندە رەسەيگە باعىنۋى، قازاق سياقتى بۇراتانا حالىقتاردى حالىق ەكەن دەپ قاراماۋى، وسىنىڭ بارلىعى جاپ- جاقسى اشىلعان. ءبىراق، پسيحولوگيزمگە كەندە، ساياسي بوياۋى كوبىرەك شىعارما.   

  - كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە بالۋان شولاق بەينەسىن شىنايى بەينەلەگەن جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ دەسەك ارتىق بولماس. وسى روماننىڭ كوركەمدىگى، سول زامانمەن سالىستىرعانداعى ارتىقشىلىعى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز... 

 - «بالۋان شولاق» العاش جارىق كورگەندە «باتىرلىق پوەما». قاراسوزبەن جازىلعان شىعارماعا پوەتيكالىق جانر اتاۋىن بەرۋ «بالۋان شولاقتان» باستالادى- اۋ دەيمىن. مەنىڭ ويىمشا، شىعارمانىڭ جانرى - رومان. سابەڭ ات ايداۋشى بالا رەتىندە باي- باعىلاندارمەن ەل قىدىرىپ ءجۇرىپ  ⅩⅩ عاسىر باسىندا ءومىر سۇرگەن ءانشى- اقىنداردىڭ بالۋان شولاق، اقان سەرى، ەستاي دەگەندەي ءبىرسىپىراسىن كورگەن ادام. ءوزى اسا تالانتتى ادام بولعاندىقتان، بالا كەزگى كورگەن بىلگەنى جادىندا قالىپ قويعان. وسىلاردىڭ وبرازىن بالۋان شولاق ارقىلى جيناقتاپ بەرگىسى كەلگەن.

شولاقتىڭ شىن اتى - نۇرماعانبەت بيمىرزا ۇلى. قولى ءۇسىپ كەتكەندىكتەن بالۋان شولاق اتانعان. وزبەك اعايىن شىعارمانى «پالۆان چۋلاك» اتاپ، ءتارجىمالادى. ءتىلدىڭ تۋىسقان حالىقتاردا ءوز ءيىرىمى بولادى. وزبەكتەردە «شولاق» «اقساق» دەگەندى بىلدىرەدى. ءسويتىپ، «بالۋان شولاق» وزبەك تىلىنە «اقساق بالۋان» بولىپ اۋدارىلدى. العاشقى نۇسقاسىندا كەنەسارى كوتەرىلىسىنە ارنالعان ەپيزود بار. سول ەپيزود ءسابيت مۇقانوۆقا بالە بولىپ جابىسقان. 1930 -جىلدارى كەنەسارىنى جازدى دەپ، بىرەۋلەر ۇستىنەن ارىز بەرىپ، سوتتالىپ كەتە جازداعانىن قايتەرسىڭ؟! سابەڭنىڭ پارتيا قاتارىنان شىعۋىنا سەبەپكەر بولعان شىعارمانىڭ ءبىرى - «بالۋان شولاق» ... كەيىنگى نۇسقاسىندا كەنەسارىعا بايلانىستى ەپيزودتى الىپ تاستادى... «سۇلۋشاش»، «بالۋان شولاق»، «اداسقاندار» روماندارىنداعى «ۇلتشىلدىعى» ءۇشىن جازۋشى باسپا ءسوز بەتىندە كەشىرىم سۇراعان... شىعارمالارىنان باس تارتۋعا دەيىن بارعان... مىنە، زامانا ءزايىلى دەگەنىمىز! ءبىر جاعى س. مۇقانوۆتىڭ شىعارمالارىن قايتا جازاتىن سەبەبى دە وسىنداي جاعدايعا بايلانىستى. 

 ادەبي سىننىڭ ساۋاتسىزدىعى ما، ايتەۋىر ۋاقىتىندا «بالۋان شولاقتى» م. اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىمەن سالىستىرا، شەندەستىرە كوتەرمەلەي باعالاعان. مەنىڭ پايىمشا «بالۋان شولاق» ءانشى، سال، سەرى ومىرىنەن جازىلعان العاشقى عۇمىرنامالىق رومان.   

 - مۇقانوۆتىڭ پروزاداعى ءتىل قولدانىسىنىڭ شۇرايلىلىعى، وزگەشە ءستيلى تۋرالى ايتىپ كورسەڭىز... 

 - ورىس ادەبيەتىندە يۋري ولەشانى قالاي سويلەسە، سولاي جازاتىن جازۋشى اتاعان زامانداستارى. جازۋشىنىڭ ءستيلى دەگەن ماسەلە وسىدان كەلىپ شىعادى. ستيل - ءتىل مانەرى، ءتىل مايەگى جازۋشىنىڭ. قازاق ادەبيەتىندە ءسابيت مۇقانوۆ تا قالاي سويلەسە، سولاي جازاتىن جازۋشى بولدى. مۇقانوۆ پوەزيادا سونشالىقتى شەشەن، كوسەم اقىن ەمەس. پروزادا اقىنشا توگىلەتىن ساتتەرى بار. قازاقتىڭ بايىرعى ءتىلىن، ءتىل قۇنارىن مەيلىنشە ساقتاپ جازاتىن ادام. كەيدە، سوزگە اقىننىڭ كوزىمەن قاراعاندىقتان دا، ءسوز تابۋشىلىق تا بار. مىسالى، قازاق، «اققان جۇلدىز»، دەپ ايتپايدى. قازاق، «قۇيرىقتى جۇلدىز» دەيدى. «جۇلدىز اقتى» دەپ حابارلاما سويلەمگە بارادى. ونىڭ ءجونى ءبىر بولەك. شوقان جايلى شىعارماسىن الدىمەن ديلوگيا ەتىپ جوسپارلاعان، ودان تريلوگياعا، ودان تەترولوگيا ەتىپ جوسپارلادى. شىعارما ەكى كىتابى جازىلىپ، اياقتالماي قالدى. اياقتالماي قالعان شىعارماسىن «اققان جۇلدىز» دەپ اتاعاندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. جاراسىپ- اق تۇر. مۇنى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءتىل ۇستارتۋى دەپ قاراساق جاراسادى. تىلدىك تىڭ قولدانىس، سوزگە وزگەشە ءوڭ بەرىپ پايدالانۋ مۇقانوۆتا مولىنان كەزدەسەدى. مۇنى مۇقانوۆتىڭ ءتىل ۇستارتۋ شارالارى دەپ قابىلداعان ءجون.   

 پروزادا اۋەل باستان جازۋشى ءتىلى جانە كەيىپكەر ءتىلى بولادى. قاراسوزدە وسى ەكەۋىنىڭ اراسى اجىراماسا بولمايدى. شىعارماعا ادەتتە بىرنەشە كەيىپكەر قاتىسادى البەتتە. سول جاعدايدا ءبىر- بىرىنەن ءتىلى، مىنەز- قۇلقى، ءىس- ارەكەتى ارقىلى اجىراپ تۇرماسا بولمايدى. العاشقى كەزدە سابەڭنىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ بارلىعى ءسابيت مۇقانوۆشا سويلەيتىن. جازۋشى رەتىندە قالىپتاسقاننان كەيىن، ءار قايسىسىنا شىن پروزايك رەتىندە لايىقتى «ءتىل» تاۋىپ بەردى. ول ءتىل، كەيىپكەرىن كوركەم وبرازعا اينالدىرا الدى. بار شىعارماسىندا ءبىر ءستيلدى ۇستانعان جوق. مانەر الماستىرىپ وتىرماسا ونىڭ نەسى جازۋشى!؟ دەگەندە، ءسابيت مۇقانوۆتى قازاقى بايانداۋدىڭ جازۋشىسى دەر ەدىم. بايانداۋ قۇبىلتا پايدالانسا جاراسىمدى جازۋشىلىق مانەر.
 سابەڭ، قازاقتىڭ ماقال- ماتەلىن وتە كوپ قولدانعان جازۋشى. العاشقى كەزدە ماقال- ماتەلدى حالىقتىق قالىبىن بۇزباي الاتىن. كەيىن 50 جىلداردىڭ ىشىندە جازعان شىعارمالارىندا، قازاقتىڭ ماقال- ماتەلدەرىن افوريزمگە اينالدىرىپ ورنەكتەپ، بايىتىپ، ورايىنا قاراي قۇبىلتىپ، تۇرلەندىرىپ پايدالانۋدىڭ دا شەبەرىنە اينالدى. مۇقانوۆ، ومىردە قالاي سويلەسە، سولاي جازاتىن ادام. مۇقانوۆتىڭ ءتىلى - ءومىردىڭ وزىنەن الىناتىن قورەكتى، قۇنارلى، قۋاتتى ءتىل. 

 پروزاداعى پوەتيكالىق ءتىلدىڭ تاماشا ۇلگىسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ شىعارمالارىنىڭ شىڭى - «اقبىلەك» . 1920-1930 -جىلدارداعى قازاق رومانىنىڭ اسقان ءبىر ۇلگىسى جانە قازاق ادەبيەتىندە رومان جانرىن قالىپتاستىرۋعا ەرەكشە ىقپال ەتكەن شىعارما. تاتار ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عالىمجان يبراگموۆتىڭ «قازاق قىزى» دەپ اتالاتىن رومانىن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سىناعان. دەمەك، كوڭىلى تولماعان. ال، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بوتاگوزى» تاعى باسقا شىعارمالارى عالىمان يبراگيموۆتىڭ دەڭگەيىندە، ءوز ۋاقىتىنىڭ دەڭگەيىندە دەگەن ءسوز.   
  
- ءبىز، ءسابيت مۇقانوۆتى كوپ وقىعان بۋىن ەمەسپىز. وقۋلىقتاردان دا بۇگىندە كوپ توبە كورسەتە بەرمەيدى. سىزدەر، اڭىز عىپ ايتاسىزدار. ءبىزدىڭ بۋىنعا جەتپەي جاتقان سەبەبى نەدە؟ 

 - ءسابيت مۇقانوۆ - ءوز زامانىنىڭ جازۋشىسى. ادەبيەتتە مۇنداي دا بولادى.  ⅩⅨ عاسىرداعى اعىلشىن جازۋشىلارى ءوز زامانىنىڭ پرولەماسىن الەۋمەت الدىنا الىپ شىقتى. بۇگىندە قىزىق ءۇشىن عانا وقۋعا بولادى. ورىس ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرىن قالىپتاستىرعان كلاسسيكتەر ءوز الدىنا. (ولار قاي ۋاقىتتا دا وقىلا بەرەدى. ) ن. م. كارامزيننىڭ «بەدنايا ليزا» سەكىلدى تۇتاس ۇلتتارعا ىقپال ەتكەن شىعارماسىن قازىر ەشكىم وقىمايدى. وقۋلىقتا ءسىرا دا جوق. مىنە، وسىنداي شىعارمالار بولادى. سەندەر ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «ماحاببات قىزىق مول جىلدار» رومانىن ءسۇيىپ وقيسىڭدار. «ماحاببات جىرى» دەپ اتالاتىن وچەرك تيپتەس شىعارمالاردى دا ءسۇيىپ وقيسىڭدار. بۇل دا ءوز زامانىنىڭ عانا شىعارماسى. وسى شىعارما مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان ساتتە ماقالا جازىپ قولداعانمىن. ءوز زامانىنىڭ ادامگەرشىلىك مۇراتىن جاقسى كوتەرگەن «ماحاببات قىزىق مول جىلدار» ءتىپتى كۋلتكە اينالعان ەدى ۋاقىتىندا. ءتىپتى جۋرناليست جازۋشى جەكەن جۇماحانوۆتىڭ «زامانا بيلىگى»، وتەباي قاناحيننىڭ «جاس داۋرەن» اتالاتىن شىعارماسى دا نەداۋىر «تاناۋرادى» ۋاقىتىندا. «سۇلۋشاش»، «اداسقاندار»، «جۇمباق جالاۋ» ءبارى دە كەزىندە كۋلتكە اينالعان شىعارمالار. ءبارىبىر، ءبارى دە ەرتەڭگە ەركىن بارمايتىن شىعارمالار دەپ ويلايمىن. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تراگەدياسى وسىندا. كوپ شىعارماسى، ساياسي وقيعالاردى تىقپالاي بەرگەندىكتەن، كەيىپكەرىنىڭ دەربەستىگى دۇرىس ساقتالماعاندىقتان، وتكەن ۋاقىتتىڭ شىعارماسى رەتىندە كەيىنگى وقىرمانعا قىزىقسىز بوپ قالادى.   



 ءوزىمىز دە قىزىق حالىقپىز. بىرەۋدى جامانداۋ كەرەك بولسا ءولتىرىپ جاماندايمىز. ماعجان، ءمىرجاقىپ، جۇسىپبەك، احاڭ، الەكەڭدەردى جامانداۋ كەرەك بولعاندا قازاق الدىنا جان سالماي «بايگە اتىنداي اڭقىلداپ» اتتىرىپ جىبەردى... ولار كەتتى. قاسيەتتى قارا ورىندا كىم قالدى؟ ءسابيت مۇقانوۆ! ەندى كەلىپ، جۇرت ءسابيت مۇقانوۆقا «تابىندى» . قازاق سوۆەت ادەبيەتى ءبىر كەزدە جامبىلدان باستالعان. قازاق سوۆەت ادەبيەتى كەزىندە ءسابيت مۇقانوۆتان باستالعان. باسقالارىنىڭ بارلىعىن 1937 -جىل سىپىرىپ كەتتى. ءىلياس، ساكەن، بەيىمبەت ولار دا كەتتى. ەندى قازاق سوۆەت ادەبيەتىن ءسابيت مۇقانوۆتان باستاماعاندا نە ىستەيمىز؟! 

 1991 -جىلى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ باسشىلىعىمەن، الاشوردا وكىلدەرى بىرىنەن- كەيىن ءبىرى اقتالدى. ول دا وڭاي بولعان جوق. سولار اشىلىپ ەدى، ءبىز بۇرىنعى ءوزىمىز تۇتىنىپ وقىپ جۇرگەن ءسۇيىپ وقيتىن جازۋشىلارىمىزدى ىسىرىپ تاستادىق. ءتىپتى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزىن دە. بۇگىندە، ءسابيت مۇقانوۆتى، عابيت مۇسىرەپوۆتى، عابيدەن ءمۇستافيندى ءتىپتى اۋىزعا المايدى ءجاميعات. ءبىز، ادەبيەتتەن كەكىرىگىمىز ازاتىن ۋاقىت بولعان جوق. الاشوردا وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارى ⅩⅩ عاسىردىڭ 1920 -جىلدارىنداعى، ءارى كەتسە 1930 -جىلدارعا اياق سالا بەرە اياقتالاتىن پروتسەسس. ءبىراق، كلاسسيكتىڭ اتى كلاسسيك. ولار، الداعى ۋاقىتتا كەيىنگى بۋىن وقىرماندارمەن بىرگە جۇرە بەرەدى عوي، دەپ ويلايمىن. سول سەكىلدى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دە، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ دە، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ دا، عابيدەن ءمۇستافيننىڭ دە ءوز وقىرمانى بولادى. تەك، «كومپيۋتەرباس» زاماندا وقيتىن ويلى وقىرمان بولسىن دەڭىز...  

  - ءسابيت مۇقانوۆ ۋاقىتى وتكەن جازۋشى ما؟ كەيىنگى ۇرپاققا قاي شىعارماسى قالۋى مۇمكىن؟ 

 - قاراعىم- اي، وسى سۇراقتى ءار ىڭعايدا قايتالاي بەردىڭ- اۋ. ال، ايتايىن كەرەك بولسا، ءسابيت مۇقانوۆ، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە، ۋاقىتى وتكەن جازۋشى. ەندى ءسابيت مۇقنوۆتىڭ بۇرىنعىداي وقىرمانى كوپ بولمايدى. وزگە ادەبيەتتەرمەن سالىستىرعاندا دا سولاي. قىزىق نارسە ايتايىن، امەريكادا شەكسپيردى بىلمەيتىندەر كوپ ەكەن. دەمەك، جالپى جازۋشىلىق ۇلتتىڭ رۋحاني قۇندىلىعىنا اينالۋدان قالعان دەگەن ءسوز. سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا جازۋشىلىق يدەولوگيا قالىپتاستىراتىن كۇشكە اينالعان. قازىر، قازاق قوعامىندا يدەولوگيالىق ۇستانىم جوق. ءدىني جاعىمسىز اعىمداردىڭ ءبىزدىڭ جاستارىمىزدى يەكتەپ كەتە بەرەتىنى يدەولوگيالىق ۇستانىمنىڭ جوقتىعىنان. بۇل، دۇرىس ەمەس. بۇگىنگى ۇرپاققا كەرەكتى يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. جازۋشىلار، وسى مىندەتكە تارتىلماي وتىر. تارتا الماي وتىرمىز. ءبىر جاعى، كەشەگى كوممۋنيستىك قوعامدى قۇلاتقان جازۋشىلار عوي. سوندىقتان قورقامىز. ءوزىمىز وتىرعان ورىنتاقتان قورقامىز. ءتۇرلى جاعداي بار.  
 
 ءسابيت مۇقانوۆقا تاپ بۇگىنگى كوزقاراسپەن قاراساق، بەلگىلى جاعدايدا وتكەن زاماننىڭ جىرشىسى. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ اسا ءىرى جازۋشىسى. ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانامەن بىرگە جۇرەمىن دەپ زامانالاردان ارتتا قالىپ قويعان جازۋشىنىڭ ءبىرى دەپ ايتار ەدىم. ولاي دەۋ وبال بولمايتىن شىعار...  
  
- ءسابيت مۇقانوۆتىڭ العان ءبىلىمى جايىندا نە ايتار ەدىڭىز؟   

 - سابەڭ مولدادان ءبىلىم العان. ەسكى ءبىلىم ەكى ءتۇرلى عوي، قادىم جانە ءجاديد. سادريددين ايني، بەردى كەربابايەۆ، ءسابيت مۇقانوۆ ءبارى دە قادىمدى سىناپ جازعان. «ءومىر مەكتەبىندە» سابەڭ ءجاديدشىل. شىندىعىنا كەلسەك، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ - مۇقانوۆ بولىپ قالىپتاسقانى قادىمنىڭ ارقاسى. جاڭاشا وقۋ دەگەندە، ومبى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن وقىپ بىتىرگەن ادام. ۇستازى ماعجان جۇمابايەۆ. 
 
 - ماعجان وقىتقان با؟ 

 - ءيا. ءبىر جاعى ماعجان جۇمابايەۆتىڭ اتقوسشىسى بولعان. ماعجاننىڭ ۇيىندە تۇرعان. ماعجان مەن سابەڭنىڭ اراسى قاراساڭ ەكى تاپ وكىلى رەتىندە ءبىر- بىرىمەن قابىسپايدى. ءسابيت مۇقانوۆ بىرنەشە رەت ماعجاندى قيماستىقپەن ەسكە الادى. سابەڭ جارىقتىق، ماعجاننىڭ بار ولەڭىن جاتقا بىلەتىن ۇلكەن جادىنىڭ ادامى ەدى... ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇلكەن يدەولوگيالىق شەكارا تۇر... 
 
 - نەگە؟ 
 
- ماعجان - ۇلتشىل اقىن. ۇلتشىل دەگەن سوزدەن قورىقپاۋىمىز كەرەك. ۇلتشىل دەگەن ءسوزدى جامان كورسەتكەن سوۆەتتىك يدەولوگيا. ۇلتشىل بولماي - ۇلتقا پەرزەنت بولا المايسىڭ. ءسابيت مۇقانوۆ - تاپشىل. دۇنيەتانىم قايشىلىعى.   
 
ءسابيت مۇقانوۆ ورىنبورداعى جۇمىسشى فاكۋلتەتىن بىردە ءبىتىردىم دەسە، بىردە بىتىرمەدىم دەيدى. ساۋاتسىزدىقتى جويعاننان كەيىنگى كۋرس سياقتى نارسە عوي. سوندا وقىپ جۇرگەن كەزىندە ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولعان. ول ۇكىمەتتىڭ مۇشەسى دەگەن ءسوز. سونىمەن ول جەردە دە جۇيەلى ءبىلىم الماعان. ءدال وسى ءساتتى عابيت مۇسىرەپوۆ «اۆتوبيوگرافيالىق اڭگىمەسىندە» ەپتەپ يۋمورمەن ايتاتىنى بار. ودان كەيىن وقىپ ءبىلىم الايىنشى دەپ، لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسكەن. كەزىندە تۇرىكتەكتى بەكەتوۆ باسقارعان اتالعان ۋنيۆەرسيتەت - زيالىلىق ۇياسى. زيالى ءبىلىم ورداسىندا 1930 -جىلدارى مۇحتار اۋەزوۆ، الكەي مارعۇلان، ساتتار ەرۋبايەۆ، تايىر جاروكوۆ، مۇقامەدجان قاراتايەۆ وقىعان.

انا جىلى مەن ساتتار ەرۋبايەۆ، ءسابيت مۇقانوۆ تۋرالى ماتەريال ىزدەپ باردىم. ەشتەڭە تابا المادىم. جاس ءسابيت ءبىر جىل وقىعان دا وقۋدان شىعىپ قالعان. شىعىپ قالعانى بىرىنشىدەن، ءبىلىمى از - ىلەسە الماعان بولۋى كەرەك، ەكىنشىدەن سول كەزدە «اداسقانداردى» جازىپ ءجۇردى. جاس ۋاقىتىندا شىعارماشىلىق قىزىعىنا بەرىلىپ كەتتى مە؟! جاڭادان ۇيلەنگەن ۋاقىتى ەدى. بالا كەزدەن دوسى ءۇمىتباي بالقاشيەۆقا جازعان حاتىندا: «ءۇمىت ءبىر جىل شىداپ وقىدىم. ءبىر جاعىنان وقۋ، ءبىر جاعىنان جازۋ، ءبىر جاعىنان تۇرمىس اۋىرتپاشىلىعىن مەن كوتەرە المادىم. ەندى وقۋدى جالعاماي- اق قويامىن- اۋ» دەگەن وي ايتىلادى. حاتتى ءۇمىتباي بالقاشيەۆتان العانمىن، مەندە ساقتاۋلى. ءسابيت مۇقانوۆ ءسويتىپ سانكت پەتەربۋرگتەن دە دە ورنىقتى ءبىلىم الدى، دەۋ قيىن... 
 ورنىقتى ءبىلىمدى قىزىل پروفەسسۋرا ينستيتۋتىنان العان. سابەڭە ساباق بەرگەن بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى ۆالەري ياكوۆليەۆيچ كيرپوتينگە 1987 -جىلى ىزدەپ بارىپ، جولىقتىم. ول كەزدە 90 عا تايانعان قاريا ەكەن. ءناسىلى ەۆرەي. كوپ اڭگىمەلەستىك. جاقسى كىسى ەكەن. سابەڭدى ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ەسكە الىپ وتىردى. وسى ينستيتۋتتا ءسابيت مۇقانوۆ، ورنىقتى ءبىلىم الدى عوي، دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، جاقسى وقىماسا اسپيرانتۋراعا قالدىرمايدى. سابەڭدى 1935 -جىلى اسپيرانتۋراعا قالدىرعان. سول كەزدە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، ميرزويان ىزدەپ كەلىپ: «ءسىزدىڭ ويىڭىز عالىم بولۋ ما، جازۋشى بولۋ ما؟ ەگەر عالىم بولامىن دەسەڭىز، اسپيرانتۋرادا قالعانىڭىز ءجون. ءسىز، جازۋشى بولامىن دەپ جۇرگەن جوقسىز با؟! ولاي بولاتىن بولسا، ەلگە كەلىپ جازۋشىلار وداعىن قۇرمايسىز با؟ جازۋشىلار وداعىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرمايسىز با؟!» دەپ، ەلگە شاقىرعان. سابەڭ اسپيرانتۋرانى تاستاپ، ەلگە كەلگەن. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ قازاقى ءبىلىمى زامانداستارىنىڭ كوبىنەن مول. ەۋروپالىق ءبىلىم جونىنەن ازداپ اقسايدى... 
 
 - جازۋشىنىڭ ءوزى تۇگىلى جارى ءماريام اپاي دا اڭىزعا اينالعان كىسى بولىپتى عوي. جازۋشى جارى، وتباسى تۋرالى نە ايتاسىز؟ 
 
- ءبىز، بىلىمدىلىك تۋرالى ايتقاندا، اتادان بالاعا قالاتىن ءداستۇرلى ءبىلىمدى ۇمىتىپ كەتە بەرەمىز. اكەدەن بالاعا اۋىساتىن گەنەتيكالىق سۇيەگىندە بار نارسەنى ۇمىتىپ كەتۋ دۇرىس ەمەس. ءسابيت مۇقانوۆ وتە تەكتى، ءبىلىمدى اتانىڭ ۇرپاعى. ساياساتتىڭ سولاقايلىعىنان، زامانانىڭ زايىلىنەن مىنەزىندە ۇرىنشاقتىق پايدا بولعان. بولشيەۆيكتىك بەلسەندىلىكتىڭ بالەسى. ساياسي ۇرىنشاقتىق دەۋ كەرەك شىعار. 1937 -جىلى پارتيادان شىعارىپ جىبەرگەندە ستالينگە جاعىنىپ ولەڭ جازىپ، «كوسەمنىڭ» تۋعان كۇنىندە بايانداما جاساپ ءوزىنىڭ پارتيالىق بيلەتىن قالپىنا كەلتىرگەن «جاعىمپاز» ...

ءبىر ولەڭى بار: «مەن كىممىن دەپ ماقتانامىن، كوممۋنيست جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆپىن دەپ ماقتانامىن» دەيدى. العاشقى نۇسقاسىندا: «مەن كىممىن، دەپ ماقتانامىن، مەن ۇلى ستاليننىڭ زامانداسىمىن دەپ ماقتانامىن» دەگەن. ستاليندى ماقتاپ ولەڭ جازباعان اقىن- جازۋشى جوق. ءبىراق، بۇگىن قاراساڭ سونىڭ ءبىرى جوق. وي، اللا- اي! وسىنى، قاي زاماندا دا ەسكەرۋ كەرەك- اۋ، دەيمىن.   

 ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جارى ءماريام مۇقانوۆا تۋرالى ايتقاندا وعان دەيىنگى تاريحتى دا ەسكە الا كەتسەك تەرىس بولماس. سابەڭە 22 جاسىندا اعايىندارى ايتتىرىپ راحيما قوسشىعۇل قىزى دەگەن قىزدى الىپ بەرگەن. ءسابيت مۇقانوۆ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى تاماشا اقىن ءادىلعازى قايىربەكوۆ، راحيما قوسشىعۇل قىزىنىڭ سۋرەتىن كىتاپتان كورسەتتى. ۋىلجىپ تۇرعان ادەمى قىز. ارىستان دەگەن ۇلدارى بولادى. ول جىلدارى قازاقتى تۋبەركۋلەز قىناداي قىرعان. ەكىنىڭ ءبىرى تۋبەركۋلەزدەن كوز جۇما بەرگەن. ونى «جىڭىشكە اۋرۋ» دەيتىن بولعان. راحيمانى وسى اۋرۋدان قايتتى، ودان تۋعان بالا دا ۇزاماي كوز جۇمدى، دەيدى سابەڭ جارىقتىق «ءومىر مەكتەبى» مەمۋارىندا. سول بالانىڭ اتىن، ءماريامنان تۋعان ءبىرىنشى ۇلعا قويدىق دەيدى. بىرەۋلەر ايتادى، ارىستان راحيما قوسشىعۇل قىزىنان قالعان دەپ. ول جاعىن بىلمەيمىن.   

 ءماريام اپاي، ەركەكشورا وسكەن ومبى جاعىنىڭ قىزى. ون بەس جاسقا كەلگەنشە باسىنا بورىك، اياعىنا ساپتاما ەتىك كيگەن. ەر بالاشا كيىنگەن. ەتىگىنىڭ قونىشىندا قامشى جۇرەدى. قامشىمەن تارتىپ جىبەرگەندە بوزبالا، جىگىتتەردىڭ ءوزى تىزالاقتاپ كەتەدى. اكەسى مارقۇم. اكەدەن قالعان جالعىز ۇل ول دا تۇينەكتەن قايتىس بولادى. ءماريام اپايدىڭ اجەسى زەينەپ اۋلەتتىڭ اناسى اتانعان كىسى. اۋلەت تۇگەلىمەن تىڭداپ، ايتقانىنا تۇراتىن بولعان. جالعىز ۇلى قايتىس بولعان سوڭ، كەلىنىن، ياكي ءماريام اپايدىڭ شەشەسىن نەمەرە اعايىنىنا قوسقان. ءماريام اپاي اجەسىنىڭ باۋىرىندا قالا بەرگەن. ون بەس جاسقا كەلگەنشە ءماريام اپايدىڭ شاشىن اجەسى قىمىزبەن جۋادى ەكەن. 

 بۇل اۋلەتتىڭ ءسوز ۇستار ادامى ابىلاي قاجى، 1937 -جىلى اتىلىپ كەتتى. باي بولماسا دا، اقىلدى، پاراساتتى كىسى. بايلارعا جول كورسەتۋ ءۇشىن جالدانىپ، ايتپەسە، كوڭىل جەتەرلىكپەن قاجىلىققا ەكى رەت بارىپ قايتقان. ەندى ءبىر تازا زيالى كىسى. ۇمىتپاسام لەنينگرادتا وقىعان. مۇرتتى، شلياپالى سۋرەتىن كوردىم. ون بەس جاسار ءماريامدى ءسابيت مۇقانوۆقا تەڭ كورىپ، زەينەپ جەڭگەسىن كوندىرگەن، وسى ابىلاي قاجى. بۇل ەش جەردە ايتىلمايدى. مەن، ءماريام اپايدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنمىن.   

 ابىلاي قاجى 1937 -جىلى قاماۋعا الىنادى. سابەڭ تۇرمەدە وتىرعان قاجىعا بارماق بولادى. سابەڭ ۇيىنە كەلىپ الدىمەن ءماريام اپايدى تۇرمەدەگى ابىلاي قاجىعا جۇمسايدى... ابىلاي قاجى قىزىنا (ءماريام اپايعا) «ءسابيت كەلمەسىن. زيانىم تيەدى، كەلمەسىن!» - دەپ سالەم ايتىپتى. شىركىن، ءوزىن ەمەس، وزگەنى ويلاعان، ينسان ادامدار- اي! 

 اجەسى زەينەپ جايىندا ايتىپ قالدىق. قارتايعان زەينەپ الماتىدا ءسابيت پەن ءماريامنىڭ قولىندا تۇرادى. وتىزىنشى جىلدارى قايتىس بولادى. قىزى مەن كۇيەۋ بالاسى اق جۋىپ، ارۋلاپ قويادى. قايدا قويادى؟ الماتىدان شىعار جولدا، سول جاق بەتكەيدە قورىم بولعان. سوعان قويادى. زيراتى ساتتار ەرۋبايەۆپەن ىرگەلەس تۇسەدى... 

 سوعىس جىلدارىنان كەيىن ەسكى قورىم ورنىنا اۆتوستانسا جوسپارلانادى. ۇكىمەت مۇشەسى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارما ءتوراعاسى ءسابيت مۇقانوۆ ءبىر مال جاراتىپ، مولدا اپارىپ قۇران وقىتىپ، زەينەپ ەنەسىنىڭ سۇيەگىن قازىپ الىپ، جولدىڭ وڭ جاعىنا جاڭا اشىلىپ جاتقان زيراتقا ءوز قولىمەن قويادى. قايتا جەرلەيدى. 
 
- ۇلكەن ادامگەرشىلىك ەكەن. ال ساتتار ەرۋبايەۆ سۇيەگى شە؟ 

 - ساتتار سۇيەگى «اۆتوستانسا» استىندا قالا بەرگەن. اناسى قۇسادان ولگەن. اعاسى 1937 -جىلدىڭ قۋعىنىندا... كەيىن قازاقتىڭ جورعا اقىنى قاسىمحان بەگمانوۆ ىرىمداپ توپىراق الىپ، قۇران وقىتىپ، الگى اتالعان «تاشكەنت زيراتى» اتالاتىن قورىمعا قايتا جەرلەدى. جەرلەستىك. قاسىمحان ءوز قاراجاتىنا باسىنا ەسكەرتكىش قويدى، اينالايىن! 

 - بۇل دا تاماشا ازاماتتىق ەكەن. ءارى قاراي ءسابيت مۇقانوۆتىڭ وتباسىنا ورالساق... 

 - ارىستان، مارات، التاي، بوتاجان اتتى ۇلدارى، بايان، جاننا ەسىمدى قىزدارى بولدى. باقىتتى وتباسى بوپ تۇردى. ۇلدار قايتتى. قىزدار بار. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ايتاتىن ءبىر ءسوزى بار: «مەنىڭ وتباسىم، قازاقى قالپىن ساقتاعان، ۋربانيزاتسياعا ۇشىراماعان وتباسى» دەپ. ەكى كەلىنى قازاق قىزى. ەكى كەلىنى ورىس قىزى. ەكەۋى دە جاقسى جاندار. ۇلكەن ۇلى ارىستان. ونەرتاپقىش. الماتىدا ءىرى زاۋىتتىڭ ديرەكتورى بولعان كىسى. ارىستاننىڭ جارى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ قىزى - ەنگەلينا. وزدەرى عاليا دەيدى. عابەڭ، ەۋروپاشا قالىپتاسقان جازۋشى عوي. سوندىقتان، ەنگەلينا دەپ قويعان بولۋى كەرەك قىزىنىڭ ەسىمىن. قازاقى، ءبىراق ورىس ءتىلدى، وتە جاقسى كىسى ەدى، مارقۇم. ەنگەلينا عابيت قىزىنىڭ : «ارستيۋك ەكەۋمىز پاپام مەن مامامنىڭ قولىندا سەگىز جىل بىرگە تۇردىق. سەگىز جىل باعىپ- قاقتىق» دەگەنى بار.

مارات مۇقانوۆ جاڭا مەتودولوگيانى يگەرگەن سونى بۋىن تاريحشى عالىم ەدى. سوڭىنا قىزىقتى، عىلىمي قۇندى ەڭبەكتەر قالدىرىپ باقيلىققا اتتانىپ كەتكەلى ءبىرسىپىرا ۋاقىت. ول موسكۆادا وقىپ جۇرگەن كەزىندە ماريام ەسىمدى يسپان قىزىنا عاشىق بولادى. الماق بولىپ تانىستىرماق نيەتپەن اتا- اناسىنا كورسەتەدى. ادەمى- اق ەدى، شىركىن!- دەيتىن ءماريام اپاي. شەت ەلدىڭ قىزىنا ۇيلەنۋگە رۇقسات ەتىلمەگەن. مارات ماحاببات ماشاقاتىنان ءبىراز «جىندى» سۋعا سالىنعان. كەيىن ءبىر تاتار قىزىن الدى. ۇرپاق بولمادى. كەيىن ءماريام ەسىمدى قازاق قىزىن الدى. ءسابيت ەسىمدى ۇل پەرزەنت كوردى. ءسابيت مارات ۇلى مۇقانوۆ... قاز مۋ- دا وقىپ ءجۇرىپ، قازا تاپتى. ماراتتان ۇرپاق باياندى بولمادى.

التاي اسكەري مامان بولدى. ايەلى يۆانوۆا قالاسىنىڭ قىزى. ول قىزدار قالاسى اتانعان مەكەن. بوتاجان 1937 -جىلى تۋعان. قيىن ۋاقىت. ساكەن «بالاڭنىڭ اتىن كىم قويدىڭ؟ - دەيدى. «بوتاجان قويدىم...» «نەگە بۇزاۋجان قويمادىڭ؟ - دەيدى ساكەن. ەستەت اقىن سابيتتەي شاكىرتىنىڭ تىم قازاقىلاۋ بولمىسىن سىناعانى بولۋى كەرەك، ابزالى. بوتاجان گرۋزيانىڭ ورىس قىزىنا ۇيلەنەدى. مۇرنى سورايعان، ءتۇر- كەلبەتى ورىس ناسىلىنە ۇقساڭقىرامايتىن، ليۋدا جەڭگەمىز كەلىن بولىپ تۇسكەن العاشقى كۇننەن قازاقشا ۇيرەنگىسى كەلىپ ەرىنە: «ماماما قازاقشا سالەم بەرەيىن. قازاقشا سالەم قالاي بولادى؟ » - دەپ ەسەندەسۋدىڭ قازاقشاسىن سۇرايدى. بوتاجان: «بار دا: «ماما اقشا بەر!» - دەسەڭ بولعانى دەيدى. ليۋدا توسەكتەن تۇرادى دا ءماريام اپايعا بارىپ: «ماما، اقشا بەر!» - دەيدى... ءماريام اپاي: «مىنا سورلى بالا كەلىن بولىپ كەلمەي جاتىپ اقشا سۇراعانى نەسى دەپ ويلانادى. «نەگە مۇقتاج بولىپ سۇراپ تۇرسىڭ اقشانى؟» - دەيدى كەلىنىنە. گرۋزيالىق ورىس كەلىن بوتاجاننىڭ الداعانىن ءبىلىپ سانىن سوعىپتى...  

 «دۇنيە شىركىن، دۇركىن، دۇركىن، وتەدى ءبىر كۇن...» ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بالالارى ومىردەن ءوتىپ كەتتى. قازاقى جاتىردا جاتقاندارىنان تارتىپ، ورىس كەلىندەرىنەن تۋعان بالالارعا دەيىن «شۇلدىرلەڭكىرەپ» بارىپ، قازاقى بولمىسقا بەت بۇردى. ءبارى دە ءۇيلى- كۇيلى، نەمەرەلى- شوبەرەلى...  

 جازۋشى جارى - ءماريام اپاي جايىندا ايتقاندا ع. مۇسىرەپوۆتىڭ ول كىسىنى «ءماريام ادەبيەتتىڭ اناسى» دەيتىنى بار. ءسابيت مۇقانوۆتاي جازۋشىعا قىزمەتىن باعالاعانى. ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «ءماريام اپاي - ەل اناسى» دەگەنى تاعى بار. وسىنىڭ بارشاسى ورىندى ءسوز، ورايلى باعالاۋ! مەنىڭ قۇلاعىما ەر باۋكەڭنىڭ(مومىش ۇلى): «ەگەر ءسابيت اعا ءماريامداي سارامجال ايەلگە جولىقپاسا ۇلىلىق بيىگىنە جەتەر مە ەدى، جوق پا؟» - دەگەن ءۇنى قۇلاعىما كەلەدى. جاقسى جار - جازۋشىنىڭ بايلىعى! جاقسى جار - ۇلت بايلىعى! جاقسى جاردان جارامدى ازامات تۋادى. جاقسى جاتىردا جاتقان بالا - ۇلتتىڭ ەرتەڭى... 
 
 - ستاليندى ماداقتاپ ولەڭ جازعان دەدىڭىز بە؟ 

 - نەسى بار؟ ستاليندى ۋاقىتىندا ۇلى تۇتىپ، كەمەڭگەر كوسەم ساناپ جىرلاعان اقىندار سوۆەتتەر وداعىندا جىرتىلىپ ايىرىلاتىن. گرۋزيانىڭ مىقتى اقىنى گەورگي لەونيدزە «ي. ۆ. ستالين» اتالاتىن ەپيكالىق پوەما جازعان. ۇمىتپاسام، پوەماسىنا لەنيندىك سىيلىق العان. ءا، ايتقانداي لەنين اتىندا لەنيندىك سىيلىق تاعايىندالعانىن بۇگىنگى وقىرمان بىلە بەرمەۋى دە مۇمكىن... بولعان سونداي سىيلىق. ەڭ بيىك سىيلىق اتالعان. اسىرەسە جازۋشى اعايىندار جولىندا قىرقىسىپ ءولىپ قالا جازدايتىن ۋاقىتىندا. ك س ر و باسشىسى ل. ي. برەجنيەۆ ءوزىنىڭ كەۋدەسىنە تاعىپ الدى دا لەنيندىك سىيلىقتىڭ قادىرى ءبىر كۇندە وڭىپ جۇرە بەردى. ك س ر و قۇلاعان سوڭ ىزىم- قايىم جوعالدى... بىزدەگى سەكىلدى عوي. مەملەكەتتىك سىيلىقتى اتاقتى حالتۋرشيككە بەرىپ ەدى، ءمان- ماڭىزى كەتىپ تىندى... قازىر كىمدە- كىم مەملەكەتتىك سىيلىق السا، «ە، انا كلاسسيك- حالتۋرشيكتەن كەيىنگى جاعىمپاز، جالداپ وسى بولدى دەپ وتىراتىن بولدىق!
 ءسابيت مۇقانوۆ جارىقتىق، ستالينگە ولەڭ ارناۋمەن شەكتەلسە مەيلى- اۋ. قازاقستاننىڭ سول كەزگى باسشىسى ميرزويانعا كىتاپ ارناعان... جوعارعى كەڭەس باسشىسى ەلتاي ەرنازاروۆقا ماداق ولەڭ جازىپ، ۇستازى ساكەن سەيفۋلليننەن ۇرىس ەستىگەن... كوپ قوي ونداي جاعداي... ادامي وسالدىق قوي. 
 
 - سوندا ءسابيت مۇقانوۆتى بۇگىنگى قازاق جازۋشىلارى سەكىلدى جاعىمپاز بولعان دەۋىمىز كەرەك پە؟ 

 - ءيا، تاپ سولاي! جاعىمپاز. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ جازۋشىلارىنىڭ ءبىرسىپىراسى جاعىمپاز بولدى. ستالين ءوزىن كۋلت ەتۋ ءۇشىن جازۋشىلاردى سولاي يكەمدەدى ەمەس پە؟! ءتىپتى شەت ەل جازۋشىلارىن شاقىرىپ، جاقسىلاپ قوناق ەتىپ، ءوزىن سىرت ەلدەردە ماقتاتاتىن بولعان ستەكەڭ... 
 
 - قازاقستان باسشىلارى بولعان شاياحمەتوۆ، قونايەۆتى دا ماداقتاپ ولەڭ جازعان شىعار وندا؟ 
 
- جوق. ولاي ەتپەگەن. ءسابيتتىڭ جاعىمپازدىعى - زامانا دەرتى. ول كەزدە زامان - قاسىرەت زامانى ەدى. ول ءتىرى قالۋ امالى دەرلىك بولاتىن. ال بۇگىنگى حالتۋرشيكتەردىكى ناعىز جاعىمپازدىق... جۇرتتى تۋرا جولدان اداستىرۋ امالى... اباي ايتپايتىن با ەدى: «سەنبە جۇرتقا تۇرسا دا قانشا ماقتاپ...» - دەپ... ولارعا باسشىلىقتىڭ قالاي سەنەتىنىنە تاڭمىن. حالتۋرشيكتىڭ كۇندىز- ءتۇنى ويلايتىنى قاراقان باسىنىڭ قامى... باسقا ەشتەڭە دە ەمەس. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جاعىمپازدىعىن ولارمەن سالىستىرۋعا بولمايدى، ويباي! ەكەۋىنىڭ ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى، ويباي! حالتۋرشيكتەردىكى قاتىن ويباي، سابەڭ جارىقتىقتىكى حالىقتىق ويباي!  ءسابيت مۇقانوۆ ستالينگە جاعىمپازدانسا - جانى ءۇشىن، حالقى، ۇلتى ءۇشىن جاعىمپازدانادى. ەسەسىنە كەيدە وڭدىرماي سىنايتىنى بولادى. 

 ونەرو دە بالزاك ءوزىن فرانسۋز قوعامىنىڭ حاتشىسىمىن دەگەن. سول سەكىلدى ءسابيت مۇقانوۆ تا ءوزىنىڭ بار سانالى عۇمىرىن قازاق قوعامىنا ارناعان ادام. ۇلتىن ءسۇيدى، قازاعىن شەكسىز جاقسى كوردى. سوۆەت وكىمەتى، كەدەي تابى دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەيتىن ول تۋعان حالقى ءۇشىن ءوز كەزەڭىندەگى باسشىلاردىڭ قاي- قايسىسىمەن دە ۇستاسا كەتۋگە، سايىسا جونەلۋگە دايىن تۇراتىن. ي. ۆ. ستاليندى اشكەرەلەۋگە، ن. س. حرۋشيەۆتى سىناۋعا سابەڭدەي اتسالىسقان جازۋشى جوق قازاقتا. سول ستەكەڭ ۇناتىپ وڭ جاعىندا ۇستاعان ج. شاياحمەتوۆتى «تىڭداعى تولقىندار» رومانىندا شايگوز اماندىقوۆ اتاپ، قازاق جەرىن تىڭ يگەرۋ سەبەبىمەن تۋ تالاقايىن شىعاردى دەپ قاتتى سىناعان ءسابيت مۇقانوۆ! حرۋشيەۆ رەسپۋبليكا باسشىلىعىنان د. ا. قونايەۆتى ىعىستىرىپ، ورنىنا ي. يۋسۋپوۆتى وتىرعىزعاندا قارسى بولىپ سويلەگەن، كونفليكت وربىگەن ساتتە (جازۋشىعا سالىناتىن جەكە ءۇيدىڭ قارجىسىن توقتاتىپ تاستاعاندا)، ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى رەتىندە ەركىن كىرىپ، ستولىنداعى ءمارمار ساۋىتپەن يسمايىل ەكەڭدى سۇلاتا جازداعان ءسابيت مۇقانوۆ! ءوزى قولداپ، قورعاپ جۇرگەن قونايەۆتى تەمىرتاۋدا كوتەرىلگەن جۇمىسشىلارعا وق اتىلعاندا جوعارعى كەڭەستە ايمانداي قىلىپ سىنايتىن تاعى دا ءسابيت مۇقانوۆ!
 مىنە، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ شىن جازۋشىلىق، قايراتكەرلىك، كىسىلىك كەلبەتى!  
 
 - قيىن دا قىزىق تاعدىر ەكەن دە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تاعدىرى! ءسىز وسىنداي قايشىلىقتى تۇلعا، قازاق ادەبيەتى كلاسسيگى ءسابيت مۇقانوۆ ادەبي مۇراسىن ىجداھاتتىلىقپەن زەرتتەپ، شىعارماشىلىق تاعدىرىن تابىستى تالداپ كەلەسىز. ازاپتى ءارى ءلاززاتتى شىعارماشىلىق پروتسەسستىڭ قالامگەرلىك قۇپياسىن قانشالىقتى اشا الدىم دەپ ويلايسىز؟ 
 
- ازەلدەن جازۋشى جۇمباق جاراتىلىس. ۇلى اباي ايتپاس پا ەدى: «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن...» - دەپ. جازۋشى، نەگىزى الدىمەن ءوزىن جازادى. سابەڭ، كەيىپكەرلەرىنە ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىنەن بايلىق ءبولىپ بەرە بىلگەن ءىرى جازۋشى. جازۋشى، جۇمباق دەدىك، جۇمباقتى اقي- تاقي اشىپ تاستاۋ استە مۇمكىن ەمەس. وندا، ول جۇمباق بولماعانى. ءبىز، كەيدە ويىن كۇلكىمەن جۇرەتىن ازاماتتاردى قايعىسى جوق، باقىتتى ازامات دەپ ويلايتىنىمىز بار. بۇل سىرت كورىنىس. ولاي ەمەس قوي ءبىراق. جالپى ادام جۇمباق. جازۋشى، ءتىپتى جۇمباق. مەن جازۋشىنىڭ شەبەرحاناسىنا ونىڭ دۇنيەتانىمى ارقىلى كەلدىم. ەپيستوليارلىق، مەمۋارلىق دۇنيەلەرىن ىجداعاتتادىم، ايتقان اڭگىمەلەرىن، زامانداستارى ەستەلىگىن جازىپ الدىم. ەستەلىكتەر جازدىرىپ سافۋان شايمەردەنوۆ اعا ەكەۋمىز «كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆ» اتالاتىن ەستەلىك كىتابىن شىعاردىق. سونداي ماتەريالداردان «ءسابيت تاعىلىمى» اتالاتىن كىتاپ جيناقتادىق. جازىسقان حاتتارى ىزىمەن ساپارلارعا بارىپ، كەيىپكەرلەرىنىڭ جان دۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ، جازۋشىنىڭ شەبەرحاناسىن ءبىرسىپىرا اشتىم. جازۋشىنىڭ ءومىرىن، شىعارماشىلىق تاعدىرىن شەبەرحاناسى ارقىلى زەرتتەۋگە جارتى عۇمىرىمدى ارناپپىن. 5 كىتابىم شىقتى، 200-300 دەي ماقالا جازدىم. مۇنىمدى سابەڭنىڭ زامانداستارى وتە جاقسى قابىلدادى. ءابدىلدا تاجىبايەۆ، ءسابيت مۇقانوۆتى كوزىن تاۋىپ جازىپ جۇرگەنىم ءۇشىن، باۋىرىنا تارتىپ جاقسى كوردى. زامانداستارىنىڭ قاي- قايسىسىنا دا ورايىن تاۋىپ زەرتتەگەنىم ءۇشىن سۇيكىمدى كورىندىم.   

 زەرتتەي بەرسە سابەڭدە جازاتىن ماسەلە كوپ- اق. ورىس سەكىلدى جازۋشىلىق مادەنيەتى عاسىرلاپ قالىپتاسقان ۇلتتا ءبىر تۇلعانى بىرنەشە ادام زەرتتەيدى. ءبىر ا. س. پۋشكيننىڭ اينالاسىندا 700 ادام كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان دەيتىن انا جىلدارى. تۋ باستاۋىنان ءتۇسىپ ستەللا ابرامۆيچكە («پۋشكين 1836 -جىلى.. » اتالاتىن كىتاپ جازعان) دەيىن ءبىر ءسۇزىپ شىققان ەدى. ويتكەنى ادەبيەتتەگى تۇلعاتانۋ ا. س. پۋشكيندى تانۋدان باستالادى. ءبىر ل. ن. تولستويدى ەرميلوۆ، فورتۋناتوۆ سەكىلدى بىرنەشە مامان زەرتتەدى. لابوراتوريالىق زەرتتەۋشىلەردى عانا اتاپ وتىرمىن. بىزدە ءبىر تۇلعانى زەرتتەۋمەن كوپ بولسا ءبىر نە ەكى ادام عانا اينالىسادى. قازىرگى تاڭدا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بىردەن- ءبىر زەرتتەۋشىسى رەتىندە مويىندالعان اداممىن. وعان ءبىر جاعى قۋانامىن، ءبىر جاعى جانىم قۇلازىپ ىزالانادى.. . 

  - نەگە؟   

 - ءسابيت مۇقانوۆتى، نەگە جالعىز قۇلبەك ەرگوبەك زەرتتەۋى كەرەك؟ ەرگوبەكتىڭ مۇقانوۆتى زەرتتەۋدەگى جەتىستىگى دە، قول جەتكىزە الماعان كەمشىلىگى دە زەرتتەلۋى كەرەك. مۇقانوۆتى، بۇگىنگى وقىرمانعا ەتەنە ەتەتىن، سۇيىكتى ەتەتىن جاڭا زەرتتەۋشىلەر شىقسا، دەپ ارماندايمىن.   
 
 - شىعارماشىلىق شەبەرحانا! ءوزىنىڭىز ايتقانداي بۇل - شەت ەل ادەبيەتىندە بار، ابدەن ورنىققان، قالىپتاسقان زەرتتەۋ سالاسى. قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا نەلىكتەن دامىپ كەتە الماي كەلەدى؟   

 - شەبەرحانانى زەرتتەۋ قيىن. شەبەرحانانى زەرتتەۋ - ءۇش ەتاپتان تۇراتىن دۇنيە. ءبىرىنشىسى، شىعارمانىڭ جازىلۋ تاريحى، ءبىر شىعارمامەن شەكتەلۋگە بولادى. ەكىنشىسى، شىعارماشىلىق شەبەحاناسى. مۇندا بارلىق شىعارماسىن قاراستىرۋىڭ كەرەك. ءۇشىنشىسى، جازۋشىلىق پسيحولوگياسى. ول ءۇشىن ادام رەتىندە دە، پسيحولوگيا ءىلىمىنىڭ ادىسىمەن كەلۋىڭ كەرەك، فيلوسوفيالىق تۇرعىدان كەلۋىڭ كەرەك. بۇعان، تەك ادەبيەتشى بولۋ ازدىق ەتەدى. ءبىر جازۋشىنىڭ ەڭبەگىن قاراستىرۋدا وسىنشالىقتى ازاپتى بەينەتتى دۇنيەگە ەشكىم دە ءوزىن بايلاعىسى كەلمەيدى. از بولاتىن سەبەبى سول. ماعان دەيىن دە قازاق ادەبيەتىندە شىعارماشىلىق شەبەرحانا زەرتتەۋدىڭ ءاپ- ادەمى ۇلگىلەرى بولعان.

 فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، سەرىك ماقپىروۆ «بوتاگوز» رومانىنىڭ شەبەرحاناسىن ءساتتى قاراستىرعان. جاپ- جاقسى دۇنيە. زاكي احمەتوۆ، «اباي جولى» رومانىنىڭ جاراتىلىسىن، وبرازدار جۇيەسىن مەتودولوگيالىق بيىككە كوتەرىپ وتىرىپ اشقان. جانعارا دادەبايەۆتىڭ «جازۋشى ەڭبەگى» مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شەبەرحاناسىن ادەمى اشادى. تۇرسىن جۇرتباي، تالاپبەك اكىموۆ تە «اباي جولى» رومانىنا بەلگىلى ءبىر جانر جۇيەسىمەن كەلەدى. اۋەزوۆتىڭ اينالاسىندا ءبىرسىپىرا زەرتتەۋلەر بار. سانك- پەتەربۋرگتە 1980 -جىلدارى «مەيلاح زەرتتەۋ مەكتەبى» دەگەن بولدى. جازۋشى تاعدىرىن شىعارماشىلىق پسيحولوگياسى تۇرعىسىنان قاراستىرۋدىڭ اسقان قىزىقتى ۇلگىسى بولاتىن. كۋدرياۆتسيەۆ «دوستويەۆسكييدىڭ ءۇش اينالىمى» اتالاتىن قىزىقتى زەرتتەۋ جازعان فيلوسوف. جازۋشى جۇمباعىن شەشۋگە دەگەن تالپىنىستىڭ ءبىر ۇلگىسى مىنە، وسى فيلوسوفيالىق زەرتتەۋ!  
 
 - بۇگىنگى جازۋشىلارعا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ نەسى جەتىسپەيدى، نەنى ۇيرەنۋى كەرەك؟ 
 
- ءسابيت مۇقانوۆ بار قايشىلىعىمەن قازاق ادەبيەتىندەگى جازۋشىلىق مەكتەپتىڭ ءىرى تۇلعاسى. مۇحتار اۋەزوۆتەن، عابيت مۇسىرەپوۆتەن، ءابدىلدا تاجىبايەۆتان، قاسىم امانجولوۆتان ۇيرەنەتىن اقىن- جازۋشىلار، ءسابيت مۇقانوۆتان دا ۇيرەنۋى كەرەك. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ دۇنيەتانىمى، ەپيكالىق ويلاۋ جۇيەسى مەيلىنشە كەڭ. ءبىر قوعامنىڭ بۇكىل تىنىسىن ءبىر رومانعا سىيعىزىپ بەرە بىلەتىن جازۋشى. مۇقانوۆتىڭ وسى شەبەرلىگى، الىمدى- شالىمدىلىعىن بۇگىنگى جازۋشىلار ۇيرەنسە، شىركىن! ءوزى كوممۋنيست، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە الاشورداعا قارسى بولا تۇرا، ءوزىنىڭ ۇلتىن ولەردەي سۇيگەن ادام. «كوممۋنيست ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ۇلتشىلدىعى» دەگەن ماقالا جازدىم. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە ءبىر بەت بوپ شىقتى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ جازۋشىلارعا جەتپەيتىن وسى بولۋى مۇمكىن. مۇقانوۆتىڭ وسى پوزيتسياسىن ۇيرەنسە جاراسار ەدى...  
 
 - ءسىزدىڭ اڭگىمەڭىزگە قاراعاندا ءسابيت مۇقانوۆتى ءتۇسىنۋ قيىننىڭ قيىنى سەكىلدى عوي، اعا؟ 

 - ءسابيت مۇقانوۆتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىر تۇيەگە جۇك بولارلىق تۇز جەۋ كەرەك، قاراعىم!

اڭگىمەلەسكەن گۇلجاز قىدىقبەكوۆا
 تۇركىستان

« اڭىز ادام »  جۋرنالى