قازاق نەگە كوزىلدىرىكتى ۇلتقا اينالىپ بارادى - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ

 استانا. قازاقپارات - وتكەن اپتادا قازاقستاننىڭ وڭىرلىك مەرزىمدى باسپا ءسوزى قانداي وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەردى؟ ادەتتەگىدەي « قازاقپارات» ح ا ا وقىرماندار نازارىنا ەلىمىزدىڭ ايماقتارىنداعى وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ ۇسىنادى.
None
None

* * *

تويداعى « توستتار» قازاق ءتىلىنىڭ قادىرىن قاشانعى تۇسىرەدى؟ - اتىراۋ گازەتى

Қазақ неге көзілдірікті ұлтқа айналып барады - Өңірлік баспасөзге шолу

 قازاقتىڭ تويىنداعى تىلەك ايتۋ مادەنيەتى تۋرالى ماسەلەنى اتىراۋ گازەتى كوتەرگەن ەكەن. ماقالا اۆتورى بىردەن قازىرگى قازاق تويلارىنداعى ستاندارتتى « توستتاردىڭ» ءبىرقاتارىن كەلتىرىپ، سوعان نازالانادى. قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ ءوزى قانشالىقتى باي بولعانىمەن تىلەك ايتىپ، توست كوتەرۋگە كەلگەندە جاتتاندىلىقتان اسا الماي جۇرگەندەرگە « قارنى اشاتىنىن» جەتكىزىپتى.

« قازاق ءتىلى - تامىرى تەرەڭ، تاريحى باي ءتىل. تىم بولماسا وسى بايلىعىمىزدى نەگە ۇقساتا، كورسەتە المايمىز؟ قولدانىستاعى ءبىر- ەكى ءسوزدى قايتالاي بەرۋدەن ءوزىڭ دە جالىعاسىڭ ەمەس پە؟ تىلەك ايتا الماسا، ۇيرەنۋگە نەگە تالپىنبايدى؟» دەپ جازعىرادى اۆتور جاتتاندى توست ايتاتىندارعا اشۋىن كورسەتىپ.

ءبىر قاراعاندا تويداعى « توست» ايتۋدى ءسوز ەتۋدەن باسقا جازاتىن ماسەلە قۇرىپ قالدى ما، دەگەن دە وي كەلەدى. الايدا، تىلەك ايتۋ - بۇل دا مادەنيەت. سونىڭ ىشىندە اۆتوردىڭ كوتەرىپ وتىرعانى توي سايىن كەزدەسەتىن شىندىقتىڭ ءبىرى. ءتىپتى سول تويدا وتىرىپ ءبىر ءتاۋىر تىلەك ەستىمەي كەتەتىن كەزدەر دە بولىپ تۇراتىنى دا جاسىرىن ەمەس قوي؟! وسى تۇرعىدان الساق، تىلەك ايتۋ مادەنيەتىنە دە ءمان بەرەتىن كەز جەتكەن سەكىلدى. ال ماقالا اۆتورى تىلەك ايتۋدىڭ مۇنشالىقتى مايدالانىپ، جاتتاندىلىققا ويىسىپ بارا جاتقانىن جۇرتشىلىقتىڭ كىتاپتى، كوركەم ادەبيەتتى وقىمايتىندىعىمەن تۇسىندىرەدى. كومپيۋتەر مەن عالامتور زامانىنداعى رۋحاني ازعىنداۋدى ايىپتايدى.

«كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان كەز كەلگەن ادامنان، مەكتەپ جاسىنداعى قاي بالادان سۇراساڭىز دا ادەبي كىتاپتاردى سوڭعى رەت قاشان وقىعانىن، ءتىپتى قاشان كورگەنىن بىلمەيدى. سەبەبى، رۋحاني قۇندىلىقتان گورى، ماتەريالدىق قۇندىلىقتى قاجەت ەتەتىن ۋاقىتتا كىتاپتىڭ ەمەس، اقشانىڭ بۋى اسپانداپ تۇر. الايدا، سولاي ەكەن دەپ اسىل قازىنامىزعا ءاتۇستى قاراۋعا بولا ما؟ ويتكەنى، ءدال وسىلاي جالعاسا بەرسە ۇلت سويلەۋ مادەنيەتىنەن، تىلىنەن ايىرىلادى» دەپ تۇيىندەيدى اۆتور. ءيا. وسى تۇستا ماسەلە « توست» ايتۋدا ەمەس، سويلەۋ مادەنيەتىنە ءمان بەرۋ كەرەكتىگىندە بولىپ تۇرعانىن اڭعارامىز.

تارباعاتايدا تاسباقالار قايدان ءجۇر - ديدار گازەتى

Қазақ неге көзілдірікті ұлтқа айналып барады - Өңірлік баспасөзге шолу

 شىعىس قازاقستان وبلىستىق «ديدار» گازەتى تارباعاتاي تاۋىنىڭ تۇنىپ تۇرعان تاريحىنا وقىرماندى قىزىقتىرادى.

ماقالادا جازىلعانىنداي، تاۋ باۋرايى مىڭجىلدىق پەتروگليفتەرگە عۇن، ءۇيسىن، ساق داۋىرىنە جاتاتىن كونە ەسكەرتكىشتەرگە تولى ەكەن. دەگەنمەن، تاريحشىلار جانە كاسىبي ارحەولوگتار تاراپىنان بۇل جەرلەر ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن ەكەن. سونداي ولقىلىقتى تولتىرامىن دەپ تالپىنۋشىلار دا جوق ەمەس كورىنەدى. سولاردىڭ ءبىرى اۋەسقوي ەتنوگراف بەكەمباي اققالاقوۆ پەن تاريحشى تۇردىقۇل شاڭباي كونە جادىگەرلەردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، تاريحىن زەرتتەۋدى قولعا العان. قوس قىزىعۋشى ەرەكشە قۇپياعا تولى دۇنيەگە رەتىندە جەرگىلىكتى حالىق « تاسباقاتاۋ» اتاپ كەتكەن ۇلكەن تاسقا نازار اۋدارعان ەكەن.

 « بۇل ادام قولىمەن جاسالعان دۇنيە ەمەس. تابيعات جاراتىلىسى. زەر سالىپ قاراساڭىز ءبىر تاسباقانىڭ تومەنگە قۇلديلاپ، ءبىر تاسباقانىڭ جوعارىعا ورلەپ بارا جاتقاندىعىن كورەسىز. مۇندا ءتىپتى بۇركىتكە، شوككەن تۇيەگە، دينوزاۆرلارعا ۇقسايتىن جۇزدەن استام تاس مۇسىندىرەدى كەزىكتىرۋگە بولادى. كونە ءداۋىردىڭ تاڭبالى تاستارى دا جوق ەمەس» دەگەن ەكەن ەتنوگراف.

وسىلايشا زەرتتەۋشىلەر تارباعاتايدىڭ تىلسىمىنا تەرەڭ بويلاعىسى كەلەتىنىن اڭعارتقان. بۇل ءۇشىن ولار تارباعاتايدىڭ وڭتۇستىك، سولتۇستىك، تەرىسكەي، كۇنگەي جاعىن تۇگەل سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، ول جەردى زەرتتەپ، كەلەشەكتە كىتاپ قىلىپ شىعارۋدى ماقسات ەتىپتى.

 شىرىك رابات شاھار ما، قورىم با؟ - سىر بويى گازەتى

Қазақ неге көзілдірікті ұлтқа айналып барады - Өңірлік баспасөзге шолу

«سىر بويى» گازەتى ەلىمىزدە جاسالىپ جاتقان قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەر كارتاسى جوباسىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا ءمان بەرىپتى. ايتا كەتەرلىگى، قىزىلوردا وبلىستىق گازەتى ەلباسىنىڭ « بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا وڭىردەگى كيەلى جەرلەرگە ماقالا ارناپ كەلەدى. بۇل جولى ماقالالار توپتاماسى شىرىك رابات تۋرالى اڭىزدار مەن دەرەكتەر توعىسقان ماتەريالمەن بەرىلىپتى.

 ساق داۋىرىنەن قالعان شىرىك رابات كەشەنى  قىزىلوردا قالاسىنان وڭتۇستىك- باتىسقا قاراي - 300، قارماقشى اۋدانىنداعى ت. كومەكبايەۆ اۋىلىنان وڭتۇستىككە قاراي 100 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ەكەن. ءبىر قىزىعى بۇگىنگە دەيىن عالىمدار شىرىك- راباتتى ساقتاردىڭ استاناسى دەپ پايىمداپ كەلگەن. ودان بولەك ماسساگەتتەردىڭ اپاسياك تايپاسىنىڭ ورتالىعى دەگەن پىكىر دە كەزىگەدى. الايدا، سوڭعى كەزدە جاڭا كوزقاراستار قالىپتاسا باستاعان ەكەن.

 « سوڭعى ارحەولوگيالىق جۇمىستاردان كەيىن بۇل جەردىڭ حالىق قونىستانعان ورىن ەمەس ەكەنىن انىقتادىق. كەرىسىنشە، قورىم بولعان. ياعني، ساقتاردىڭ ءدىني- رۋحاني، عۇرىپتىق ورتالىعى دەسەك بولادى. قالا ەمەس دەۋىمىزدىڭ سەبەبى بۇل ارانىڭ بارلىعى جەرلەۋ ورىندارى. وندا بيىكتىگى 10 مەترگە جەتەتىن ۇلكەن وبالار، عيباداتحانالار بار» دەگەن ەكەن قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى ءازىلحان تاجەكەيەۆ گازەت تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا.

تاريحشى عالىمداردىڭ قازىرگە دەيىن قالا دەپ كەلۋىنىڭ سەبەبى باسقادا ەكەنىن العا تارتادى. ونىڭ سوزىنشە، بىرنەشە قايتارا قامالمەن قورشالعاندىقتان، زەرتتەۋشىلەر مۇنى ەرتە زامانداعى شاھار دەپ ەسەپتەيدى. دەگەنمەن، ولاي بولماي شىقتى. ادەتتە، قالا قورعانىستارىنىڭ وسىلاي مىقتى ەتىپ سالىناتىنى بەلگىلى. سوندا قورىمعا مۇنداي بيىك بەكىنىستەر نە ءۇشىن قاجەت بولعان؟

« قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن ارۋاقتى قادىرلەپ، باباسىنا قۇرمەتپەن قاراعانىن بىلەمىز. كوشپەلى جۇرت الامانعا تۇسكەندە « ارۋاق» دەپ كۇش شاقىرىپ، دۇعا- تىلەگىندە جەتى اتاسىنا دەيىن ءتىزىپ تۇگەندەيدى. بەيىت جانىنان وتكەن قازاق ەشقاشان بەت سيپاماي وتپەيدى. وسىعان دەيىن ۇزىلمەي جەتكەن وسى ءداستۇردىڭ قاينارى قايدا جاتقانى ەندى اڭعارىلعانداي. الگى بيىك بەكىنىستەردىڭ سالىنۋىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى ەن دالانى جايلاعان جۇرت سوناۋ ەستە جوق ەسكى زاماندا- اق ولىگە قۇرمەت كورسەتىپ، قاستەرلەگەن. بابا رۋحىن كيە تۇتقان» دەپ جازادى « سىر بويى» گازەتى.

وسىلايشا، شىرىك راباتتىڭ كونە قالا ەمەس ەجەلگى بابالاردىڭ كيەلى قورىمى ەكەنىن كەيىنگى عالىمدار اينالىسقا ەنگىزبەكشى. بۇل دا شىندىققا جاناسادى. راسىندا ىقىلىمنان ءارۋاققا قۇرمەتپەن قاراعان بابالارىمىز ءتىپتى جاۋلارى كەلىپ اتا- بابا ءارۋاعىنىڭ مازاسىن الادى، قورلايدى دەپ ۋايىمداعانى بەلگىلى. سول ءۇشىن قورىمنىڭ اينالاسىنان قامال تۇرعىزسا وعان تاڭعالۋعا دا كەلمەس. ەڭ قىزىعى وسىنداي قورىمداردىڭ جانىنا ورىن تەپكەن اۋىلدار كەرىسىنشە بەكىنىسسىز بولعان ەكەن.

ءتۇۋ- ۋ قيانداعىنى شالاتىن قازاق كوزىلدىرىكتى ۇلتقا اينالىپ بارادى - « وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى

Қазақ неге көзілдірікті ұлтқа айналып барады - Өңірлік баспасөзге шолу

 ماقالا اۆتورىنىڭ جازۋىنشا، ورتا عاسىرلاردا قازاق حالقىندا جانارى وتكىر، قىران كوزدى ادامدار كوپ بولىپتى. ال بۇگىندە قىران كوزىڭىز بىلاي تۇرسىن، 50 مەتردەگىنى وقي الاتىن ادامدار سيرەپ كەتكەن. وسىعان بايلانىستى سىر بويى گازەتى « كوزىلدىرىك تاققان ۇلت» ماسەلەسىن كوتەرىپتى.

گازەتتىڭ جازۋىنشا، ەلىمىزدە ناشار كورەتىن ادامداردىڭ قاتارى جىل ساناپ ءوسىپ كەلە جاتىر، اسىرەسە، كوز اۋرۋلارىنىڭ كاتاراكتا (كوز بۇرشاعىن اق باسۋى)، ەگدەلىك ماكۋلوديستروفياسى (ەگدە ادامداردا كەزدەسەتىن كوزدىڭ تور قاباتىنىڭ جانە ونداعى قان تامىرلارىنىڭ وزگەرۋىنەن بولاتىن كەسەل)، گلاۋكوما (سۋقاراڭعىلىق) جانە ميوپيا (الىستان كورە الماۋشىلىق) سەكىلدى تۇرلەرى ايتارلىقتاي كوبەيگەن. بۇعان ءارتۇرلى سەبەپتى كەلتىرەدى ماماندار. ءبىراق باستى سەبەپ - حالىقتىڭ ءومىر سالتىنىڭ وزگەرۋى. « قازىر ادامدار ۋاقىتىنىڭ ۇلكەن بولىگىن عيماراتتاردا، كولىك تىزگىنىندە، كومپيۋتەر مەن تەلەديداردىڭ الدىندا وتكىزەدى. قالا بەردى سمارتفوندار دا تالاي ادامنىڭ كوز مايىن تاۋىسىپ بارادى» دەپ جازادى گازەت.

 كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ەلىمىزدە مەكتەپ بىتىرەتىن ءار ءۇشىنشى تۇلەك ناشار كورەدى. ايتا كەتەرلىگى، بۇگىندە وڭتۇستىك كورەيا، قىتاي، جاپونيا، ۆەتنام سەكىلدى ەلدەردە ستۋدەنتتەردىڭ 75 پايىزى كوزىلدىرىك تاعادى ەكەن. ال وسى باعىتتا كەتە بەرسە ەندى 10-15  جىلدا بىز دە سول دەڭگەيگە قازاقستان دا جەتىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن.

 « بۇرىندارى بالالار دالادا، تازا اۋادا كوپ ويناۋشى ەدى. اۋىلدىڭ بالالارى تۇندە اسپانعا قاراپ جاتىپ، جۇلدىز سانايتىن. اسىق ويناپ، مال ىزدەپ، قىسقاسى، كوكجيەكتى شولىپ، الىسقا قاراپ وسەتىن. وسىنىڭ بارلىعى بالالاردىڭ كورۋ قابىلەتىنىڭ دۇرىس جەتىلۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن. ءال،قازىر جەتكىنشەكتەر كۇنى بويى ۇيدەن شىقپايدى. قازىر عالىمدار ميوپيانى اعزاداعى دانەكەر تىنىنىڭ السىرەۋىنەن بولاتىنىن دالەلدەپ وتىر. بۇل تۇرعىدا ميوپيا كەسەلى ءالجۋاز، شىنىقپاعان بالالاردا كوبىرەك كەزدەسە» دەگەن ەكەن ماماندار. تاعى ءبىر مالىمەت. ادام اقپاراتتاردىڭ 90 پايىزىن كورۋ ارقىلى قابىلدايدى. قالعان 10 پايىزى عانا باسقا سەزىم مۇشەلەرى ارقىلى الىنادى. سوڭعى بىر عاسىردا، عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، ادامنىڭ كوز مۇشەسىنە تۇسەتىن اۋىرتپالىق 2 ەسەگە ارتقان. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرسەك، ميوپياعا شالدىققان بالالاردىڭ ساباقتى جاقسى وقۋى ەكىتالاي.

اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى

سوڭعى جاڭالىقتار