قوسارلانعان قارىپتەرمەن تاڭبالانعان ءالىپبي قازاققا نە ءۇشىن قاۋىپتى؟
لاتىن گرافيكاسىنىڭ 25 قارپىن پايدالاناتىن بۇل الىپبيدە قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان ءتول دىبىستار دياگرافپەن، ياعني قوسارلانعان قارىپتەرمەن تاڭبالانعان. ياعني، «ءا» ءارپىن - « ae»، «ءو» ءارپىن - «oe»، «ءۇ» ءارپىن «ue» دەپ جازۋ كوزدەلگەن. جالپى قازاق قوعامى، سونىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى كوزىقاراقتى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى بۇل جوبانىڭ وقۋعا دا، جازۋعا دا ىڭعايسىزدىعىن ايتىپ، قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتىر. ديگراف نۇسقاسىمەن جازۋدى قولداعاندار وتە از. ءبىراق، مەملەكەتتىك اقپارات قۇرالدارىندا ءدال وسى نۇسقانى ناسيحاتتاۋدىڭ جيىلەپ كەتكەنىن ەسكەرسەك، ديگراف نەگىزىندەگى ءالىپبيدى ەنگىزۋگە تالپىنىس بار ەكەنى بايقالادى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قوسارلانعان قارىپتەردى ەنگىزۋ قازاق ءتىلىنىڭ، قازاقستان قوعامىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءقاۋىپتى. ونىڭ مىناداي سەبەپتەرى بار.
بىرىنشىدەن، بۇل ءقازاقتىلدى قوعامنىڭ جاپپاي ساۋاتسىزدانۋىنا الىپ كەلەدى. قاراپايىم حالىقتى، مەكتەپ مۇعالىمدەرى مەن ءبىلىم سالاسى قىزمەتكەرلەرىن بىلاي قويعاندا، كۇندەلىكتى قوعامدىق- ساياسي ماسەلەلەردى وقىپ، تالقىلاپ وتىراتىن كوزىقاراقتى قازاق ءتىلدى ورتانىڭ ءوزى ۇيرەنشىكتى سوزدەردىڭ وقىلۋىن تۇسىنبەي، وقىسا، جازا الماي، جازسا، وقي الماي قينالىپ جاتىر. وقىپ، جازۋدى ۇيرەنىپ كەتۋ وڭاي دەگەنىمەن، سوزدەردى قاتەسىز جازۋ، قوسارلانعان ءارىپتى ءبىر دىبىس ەتىپ ايتۋ، بۋىنعا ءبولىپ، تاسىمالداۋدا ۇلكەن ماسەلەلەر تۋىندايدى. بۇل جازۋ مەكتەپتەردە ەنگىزىلگەننەن باستاپ ساۋاتتى تۇردە وقىپ، جازا الاتىن ماماندار تاپشى بولادى. ديگراف تاڭبا ۇيرەنشىكتى بولماعاندىقتان، حالىقتىڭ ساۋات اشۋ پروتسەسى وتە باياۋ جۇرەدى، ءارى ەل ىشىندە ساۋات اشۋعا دەگەن ىنتا تومەندەپ، كىتاپ وقۋعا، ءبىلىم الۋعا دەگەن قۇلشىنىس ازايادى.
ەكىنشىدەن، جاڭا جازۋ ەملەسى تولىق قالىپتاسپاعاندىقتان، ءارى مەكتەپتەردە ساۋاتتى مۇعالىم، جاقسى وقۋلىقتار جەتىسپەيتىندىكتەن، قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىلىم ساپاسى تومەندەپ، ولارعا دەگەن سەنىم ازايادى. ورىستىلدىلەر تۇگىل، قازاق تىلدىلەردىڭ ءوز ىشىندە بالالارىن كوز ۇيرەنگەن كيريلليتسا الىپپەسىمەن وقىتاتىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرۋ ءۇردىسى قارقىن الادى. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ ءىس جۇزىندە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن الۋىنا ۇلكەن كەدەرگى جاسايدى.
ۇشىنشىدەن، اقپارات قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە بالاما نەگىزدە ۇسىنىلعاندا ورىستىلدىلەردى بىلاي قويىپ، قازاقتىلدىلەردىڭ وزدەرى وقۋعا جەڭىل ورىس ماتىندەرىن تاڭداۋعا كوشەدى. زاڭداردىڭ، كەلىسىم- شارتتاردىڭ، رەسمي قۇجاتتاردىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىنا دەگەن قاجەتتىلىكقازىرگىدەن دە ازايادى. اقپارات قۇرالدارىنىڭ ىشىندە ورىس تىلىندە جازاتىندارىنىڭ وقىرمانى الدەقايدا ارتادى. بۇل قازاق ءتىلدى ب ا ق- تاردىڭ ەسكى كيريلليتسانى دا قاتار پايدالانۋىنا الىپ كەلەدى. «ءتىلدى بۇراپ وتىرعانشا، وسى جاقسى» دەگەن قاعيدا قالىپتاسادى. بۇل حالىقتىڭ ساناسىن جاڭا گرافيكاعا كوشىرۋدى كەشەۋىلدەتەدى. مەكەمەلەر، اقپارات قۇرالدارى اقپاراتتى تاراتقاندا ونى ەكى ءالىپبي نۇسقاسىندا دا تاراتۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇل ولاردىڭ شىعىندارىن ەكى ەسە ارتتىرادى.
تورتىنشىدەن، ۇكىمەت پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى كوممۋنيكاتسيا ناشارلايدى. لاتىن قارپىمەن شىعاتىن مەملەكەتتىك باسىلىمدارعا دەگەن قىزىعۋشىلىق تومەندەيدى. كيريلليتسامەن جازىلعان قازاق ماتىندەرى ۇكىمەتكە دەگەن نارازىلىقتىڭ قۇرالىنا، سيمۆولىنا اينالادى.
بەسىنشىدەن، قازاقشا عىلىمي ەڭبەكتەر جازۋعا، ولاردى وقۋعا قۇلشىنىس ازايادى. قازاقشا عىلىمي ءتىل، تەرميندەر تولىق قالىپتاسىپ بىتپەگەنى بەلگىلى. ونسىز دا ساناعا سىڭبەگەن تەرميندەردىڭ ديگرافپەن جازىلۋى ءماتىندى ودان سايىن قيىنداتىپ، وقىرماندى شاتاستىرادى. بۇل قازاق تىلىندەگى ساپالى عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ سانىن تومەندەتىپ، ولارعا دەگەن سۇرانىستى ازايتادى.
التىنشىدان، حالىقتىڭ ساۋاتسىزدىعىن پايدالانىپ، قىلمىس جاساۋشىلار، ەلدى الداپ- ارباۋشىلار كوبەيەدى. لاتىن قارپىمەن جازىلعان تۇسىنىكسىز كەلىسىم- شارتتارعا قول قويامىن دەپ، ادامدار ءجيى الدانادى.
جەتىنشىدەن، قازاق تىلىندەگى جەر- سۋ، كىسى اتتارىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە دىبىستالۋى وزگەرەدى. «كوكشەتاۋ» - «كوەكشەتاۋعا»، «ءابدىجامىل» - «اەبدىجاەمىلگە»، «نۇر الەم» - «نۇر اەلەمگە» اينالادى. تەك شەتەلدىكتەر عانا ەمەس، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقستانداعى باسقا حالىقتىڭ ءوزى گەوگرافيالىق اتاۋلاردى وقىلۋى بويىنشا اتاي باستايدى. بۇل ەلدەگى ۇلتارالىق قارىم- قاتىناسقا، قازاقستاندىقتاردىڭ شەتەلدىكتەرمەن كوممۋنيكاتسياسىنا وتە ۇلكەن كەدەرگى كەلتىرەدى.
سەگىزىنشىدەن، ورىستىلدىلەردىڭ، شەتەلدىكتەردىڭ قازاق ءتىلىن وقىپ، ۇيرەنۋگە دەگەن جالپى قۇلشىنىسى تومەندەيدى. ديگراف نەگىزىندەگى ءالىپبي قازاق ءتىلىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن زەرتتەپ جۇرگەن شەتەلدەگى عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جۇمىسىن الدەقايدا اۋىرلاتادى. بۇل قازاق مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋعا ءبىرشاما كەدەرگى كەلتىرەدى.
توعىزىنشىدان، ديگراف نەگىزىندەگى ءالىپبي ءبىزدى تۇركى حالىقتارىنا جاقىنداتۋدىڭ ورنىنا بۇرىنعىدان دا الشاقتاتىپ جىبەرەدى. لاتىن قارپىنە كوشكەن كورشىلەردىڭ ەشقايسىسى ديگرافتى پايدالانبايتىندىقتان، ولاردىڭ ءبىزدىڭ ماتىندەرى ءتۇسىنۋى قيىندايدى، بۇعان دەيىن بىردەي نە ۇقساس دىبىستالىپ كەلگەن سوزدەردىڭ دىبىستالۋى وزگەرەدى. ولار بىزدەگى «ءۇيدى» «ۋەي» دەپ، «كولدى» «كوەل» دەپ وقيدى. بۇل تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى ينتەگراتسيانى باياۋلاتادى. ۇزاق مەرزىمدىك تۇرعىدان قاراعاندا بۇل جالپى قازاق ءتىلى فونەتيكاسىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا، ءتول دىبىستاردىڭ جويىلۋىنا الىپ كەلەدى.
قازاق ءتىلىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋ - قازاقستاننىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنىڭ ماڭىزدى بولىگى ەكەنى ءشۇباسىز. ءبىراق، ءبىز تۇركى حالىقتارى پايدالانىپ وتىرعان، ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى قولداعان دياكريتيكالىق نەگىزدەگى ءالىپبيدىڭ ەنگىزىلۋىن قولدايمىز. بۇل ءالىپبي جوعارىداعى پروبلەمالاردىڭ الدىن الۋعا، قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن قارپىنە وڭاي وتۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتىڭ ءوزى «قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە» دەگەن بولاتىن. كوپشىلىكتىڭ قولداۋىنا يە بولا الماعان ءالىپبي نۇسقاسى قازاق ءتىلىنىڭ جەڭىل دە زاماناۋي ءتىل بولىپ قالىپتاسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. بۇل - سايلاۋ، زاڭ قابىلداۋ سياقتى بەلگىلى ءبىر ساياسي ناۋقاننىڭ اياسىنداعى وتكىنشى نارسە ەمەس، ءتىلدىڭ، ۇلتتىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن تاريحي وقيعا. بۇل - قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى، تۇتاستىعى، ياعني، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى، سوندىقتان، وسى جاۋاپتى ساتتە ناۋقانشىلدىققا، ۇرانشىلدىققا، جاعىمپازدىققا بوي الدىرماي، دۇرىس تاڭداۋ جاسايىق.
