بەيىمبەت مايلين. ايت كۇندەرى
- جىل ون ەكى ايدا ءبىر كەلگەن جارىقتىق «ايت» قوي، بۇل كۇندى كورگەن دە بار شىعار، كورمەگەن دە بار شىعار...
1
ساسكە ءتۇس. جەلسىز تىنىق ىستىق. ازعانا مال اۋىلدىڭ قوراسىندا كولەڭكە سايىن توپتانىپ، كوبى سالعان تۇتىنگە ىقتاسىنداپ تۇر... ىزىڭداعان ماسا، سونا، شىركەي ەسىندى تاندىرعانداي...
اۋىلدىڭ ادامىنىڭ ءبارى قىبىرلاپ، ەرسىلى- قارسىلى كەزىپ ءجۇر. ءبارى دە كيىنگەن. جۇزدەرىندە الدەنەدەي ءبىر قۋانىشتىڭ بەلگىسى بار. جەر وشاق بىتكەننىڭ كوبىندە اسىلعان قازان، اق كوبىگى بۇرقىلداپ سەمىز ەت قايناپ جاتىر... كارى- قۇرتاڭ شالدار، كەمپىرلەر ەكەۋ- ەكەۋ كولەڭكەدە وتىر.
- جارىقتىق- اي، بۇل كۇندى دە جۇرتتىڭ كورەتىن كۇنى بار ەكەن- اۋ!..
اۋىلدىڭ ورتا جەرىندەگى ءبىر ءۇيدىڭ الدىندا ۇيمە- جۇيمە بولعان كىسى. ىشىندە كارىلەۋ كەمپىرلەر، بىرەن- ساران شالداۋ ادامدار دا بار...
بىرەۋى پىشاق قايراپ، ءبىر جىگىت سەمىزدەۋ قىزىل وگىزدى ۇستاپ تۇر.
شەتتەن كەلگەن ادام:
- قۇرباندىق قابىل بولسىن، - دەيدى.
- ءامين، ايتقانىڭ كەلسىن! - دەيدى شالدار.
- نەعىپ كەش قالىپ جاتىرسىڭدار؟
- مالدىڭ تابىلعانى- اق وسى بولدى... شەتىنەن ۇستاپ سوياتىن بۇرىنعى ءداۋىر قايدا...
جۇماعازى زايكۇلمەن شەتتە سويلەسىپ تۇر...
- سەن شالسايشى، مەن قايتايىن.
- قوي، ويباي، ءوزىڭ كىر، مەن رەنجىمەيمىن.
- كىر، كەمپىر، جۇمەكەڭ رۇقسات بەرگەن سوڭ، نەسىنە توقتالاسىڭ.
- ءيا، شىن ايتام. شالا عوي، مەن بۇرىن دا شالىپ ءجۇرمىن عوي... قۇداي قابىل قىلسا ماحرۇم قىلماس...
- قوي، مەنى اۋرە قىلما...
- نەگە؟
- سونى قالاي شالاتىنىن دا، نامازىن قالاي وقيتىنىن دا بىلمەيمىن.
* * *
الدىڭعى قاتارداعى اق وتاۋدان بۇرالىپ ءبىر كەلىنشەك شىقتى. باسىندا شەتىن كەستەلەگەن شاشاقتى كوگىلدىر جاۋلىق. نەشە ءتۇرلى اسىل تۇمارشالار قاداعان كوك ءپۇلىش قامزولدىڭ ءتوسى نەشە ءتۇرلى اسىل ىلگەك، القىم باۋلارمەن بەزەلگەن.
تىسقا شىعىپ ءبىراز تۇردى دا:
- ەركەجان، - دەدى.
ۇيدەن 16-17 شاماسىنداعى بۇرالعان ادەمى قىز شىقتى. ءۇستى- باسى مالىنىپ تۇر.
كەلىنشەك كۇلىمسىرەپ:
- سۋعا بارايىق. ايدارلىم دا كەلە جاتىر ەكەن، - دەدى.
قىدىرىپ جۇرگەن ءبىر- ەكى جىگىت ارت جاعىنان كەلىپ كەلىنشەكتى قىتىقتاپ قالدى.
- قويشى، يباي، ۇياتتى...
- مۇنشا بەزەنىپ قايدا باراسىڭ...
- ايتپايمىن...
- بايى ۇيدە جوق بولعان سوڭ قۇتىرىپ جۇرگەنىن كورمەيمىسىڭ بە، - دەپ ەكىنشى جىگىت كۇلگەن بولدى...
* * *
تەرلەپ- تەپشىپ، ءۇيىنىڭ كولەڭكەسىندە اق تەكەسىن سويىپ جاتقان مولداعاليدىڭ قاسىنا ءۋالي كەلدى.
- ايت قۇتتى بولسىن.
- ايتسىن...
- نەمەنە، سەن توقتىڭدى ساتتىڭ با؟
- جوق.
- ماعان ساتشى، اجەمە قۇربان شالدىرايىن.
- اقشا داباي.
- كۇز الارسىڭ.
- بولمايدى.
ءۋالي كەتكەن سوڭ مولداعالي تەكەنىڭ تەرىسىن جۇدىرىقتاپ جاتىپ:
- اشتان ولەيىن دەپ ءجۇرىپ، ايتتا نەسى بار ەكەن، الداپ اپارىپ سويىپ ءبىر تويماق قوي، - دەپ كۇلدى...
II
اۋىلدان وڭاشا، توماردىڭ جەل جاعىندا ءۇش قارا ءۇي تۇر. ماڭايىندا قىبىر ەتكەن مال دا جوق، ىزىڭداعان ماسا دا جوق، اسىلعان قازان دا جوق، كەزىپ جۇرگەن ادام دا جوق... كۇنباتىس جاق شەتتەگى ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە، ءۇستى- باسى ءورىم- ءورىم بولىپ بۇكشيىپ ون ەكى- ون ءۇش جاسار ءبىر قىز بالا مەن ءبىر ورتا جاستاعى ايەل وتىر. جۇزدەرى سارعىلت، كوزدەرى ىسىڭكى.. . «ۋف!» دەپ كۇرسىنەدى. الدەنەنى ويلايدى... ايداي الەم قۋانىپ جاتقان «ايت» وعان ازاپ سەكىلدى. بار ايتاتىنى:
- سورلادى- اۋ، سورلادىق- اۋ...
اۋىل جاقتان اقساڭداي باسىپ ورتا جاستاعى ءبىر ەركەك كەلەدى. كيىمى الىم- جۇلىم، موينىندا دوربا.
- قاتىن، باكەن قالاي؟
- نە قالايىن سۇرايسىڭ، سورلادى عوي.
- نەمەنە، قايتتى ما؟
- قايتتى.
كولەڭكەگە سىلق ەتىپ قۇلاي كەتتى، جىلادى.
- اقىر بايدىڭ ءتۇبى اشتان ولەر دەگەن وسى ەكەن- اۋ... زەينەپ شە؟
- كىرپىگى قيمىلداپ جاتىر ەدى، نە بولعانىن بىلمەيمىن.
- و دا ولگەن شىعار.
موينىنداعى دوربانى الىپ جەرگە تاستاي بەردى، ىشىندە بىردەمە بار سەكىلدى.
- بىردەمە تاپتىڭ با الدە؟
- ماردىمدى نارسە جوق.
تىرداي جالاڭاش التى- جەتى جاسار ءبىر ۇل، ءبىر قىز بالا تىسقا شىعا كەلدى. قاپشىقتان الىپ جاتقان دومالاق مالدىڭ تەرىسىن كورىپ ەكەۋى بىردەي تارپا باسسالدى. تالاستى.
- قويىڭدار، قۇرعىرلار. ءما، بىرەۋىڭە جۇرەكتىڭ قۇلاعى بار.
- كۇنىمەن جۇرگەندەگى اكەلگەنىڭ وسى ما، - دەدى قاتىنى.
- ە، قايتەيىن، بەرمەگەن سوڭ... مىناۋ تەكەنىڭ ەنى... مىناۋ جۇرەكتىڭ قۇلاعى... مۇنى دا يتكە لاقتىرعان جەرىنەن الدىم... جۇرتتان قايىر كەتكەن عوي... قۇرباندارىنىڭ قانىن بەر دەپ ەدىم، ۇلبالا بايبىشە ايقاي سالدى: «بىلتىردان بەرى اسىراعانىم جەتەر» دەپ... نە بەرگەنىن قايدان بىلەيىن...
- ءاي، سورلىسىڭ- اۋ، مانا ءوزىم بارعاندا ىشەك- قارنىن ارشىپ ءبىرتالاي نارسە اكەلەتىن ەدىم، اۋرۋدان شىعا المادىم عوي...
3
توپ- توپ بولعان اتتى، اربالى ادامدار تۇس- تۇستان اۋىلعا اعىلا باستادى.
اۋىلدىڭ ورتا شەنىندەگى اق بوز ءۇيدىڭ ماڭايىندا لىق تولعان ادام، توپتانعان اربا، ات... كىلەڭ بوزبالا. ءبىر توپ اۋىل قىدىرىپ «ايتتىق» الىپ ءجۇر. اۋىل گۋ- گۋ.
- ايت قۇتتى بولسىن!
- جاقسىلىعى بىرگە بولسىن!
جەر وشاقتىڭ باسىندا ءۇش- ءتورت ادامنىڭ باسى قۇرالىپ قالدى. بىردەمە ەسىتىپ باستارىن شايقاسىپ وتىر.
- ەسىل ەر- اي، قور بولعان ەكەن...
بىردەن- بىرگە جايىلىپ حابار اق بوز ءۇيدىڭ ماڭايىنداعى كوپ ادامعا دا جەتتى.
- قاتىنى مەن باكەن قايتىپتى...
- قاشان؟
- بۇگىن.
- الدا، بيشارا- اي!
- قايتقاندارى دا دۇرىس بولعان ەكەن، تىرىدەي كور بولىپ ەدى.
- ايت كۇنى قايتقانى تىلەۋلەرى دۇرىس بولعان ەكەن بيشارالاردىڭ.
- دۇنيە دەگەن وسى، جىگىتتەر، - دەدى ورتادا وتىرعان ءبىر اقساقالدى كىسى.
- ەداۋىر جىل بولدى- اۋ. وگىز ولگەننىڭ باسىندا «ايت» بولىپ ات شاپتىرعانىمىزدا، جيىلعان ادام قانشا بولسا دا، بوگەلمەي- اق قىمىزعا قاندىرىپ شىعارىپ ەدى. اقىرىندا بۇگىن سول باكەڭ قاتىنىمەن اشتان ءولىپ وتىر... تۇز- ءدامىن تاتقان جىگىتتەر، ەسكەرىڭدەر، ەتتەرىڭدى جەگەن سوڭ، جانازاسىن جەرگە تيگىزىڭدەر، ساۋاپ قوي...
* * *
ەت جەلىندى، قىمىز ءىشىلدى، جۇرت جينالىپ ەلدىڭ سىرتىنداعى بەلەسكە شىعىپ، جالاۋ بايلاپ ويىن قىلۋعا اينالدى. اقساقال ءسوزىن تىڭداعان جان جوق...
ات شابىس، كۇرەس، توق بايگە... اشتان ولگەن باكەن مەن زەينەپكە كوپتىڭ كورسەتكەن قۇرمەتى «تىلەۋلەرى دۇرىس ەكەن، ايت كۇنى قايتتى!..» بولدى.
1922 -جىل
بەيىمبەت مايلين
abai.kz
