دۋلات يسابەكوۆ. بەلەستەرگە بەت تۇزەگەن قازاق كينوسى
ءار ەلدىڭ وزىنە ءتان تۇيسىگى مەن تۇسىنىگى، وزىنە ءتان پاراسات دەڭگەيى، دۇنيەگە كوزقاراسى مەن قابىلداۋ قابىلەتى، وعان فيلوسوفيالىق، كوركەمدىك دەڭگەيدە باعا بەرۋ ولشەمى دە ءار باسقا.
ءبىر ەلدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى بوپ باعالاناتىن ونەر تۋىندىسى ەكىنشى ەلدىڭ كورەرمەندەرى ءۇشىن قاتارداعى شىعارما نەمەسە كوركەمدىگى تومەن دۇنيە رەتىندە قابىلدانىپ جاتادى. «ورىس ادەبيەتىنىڭ شىڭى» دەپ ۆ. گ. بەلينسكي باعالاعان ن. ۆ. گوگولدىڭ، ءتىپتى، «پۋشكين دليا ناس - ۆسە» دەپ ورىس قاۋىمى ءپىر تۇتاتىن ا. س. پۋشكيننىڭ شىعارمالارى باتىس ەلدەرى ءۇشىن ءدال بىزدەگىدەي ءىنجۋ- مارجان بوپ باعالانبايدى.
كينو ونەرىندە دە سولاي.
كەڭەس وداعىنىڭ كەڭىستىگىندە كومەديالىق جانردا تىزگىن ءۇزدى (شەدەۆر) كينولەنتا رەتىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبارىمىزدىڭ تۇيمەمىزدى ۇزگەنشە كۇلەتىن «كاۆكاز تۇتقىنى نەمەسە شۋريكتىڭ باسىنان كەشكەندەرى»، «ميمينو»، «تاعدىردىڭ تالكەگى نەمەسە جەڭىل بۋىڭىزبەن»، «گاۋھار بىلەك» («بريلليانتوۆايا رۋكا») فيلمدەرى شەتەل كورەرمەندەرىن كۇلدىرمەك تۇگىلى سەندىرمەيدى دە.
كورەرمەن زالىنان ولاردىڭ كوپشىلىگى يىقتارىن قوزعاپ شىعىپ كەتىپ جاتادى. رەسەيدىڭ تاريحي فيلمدەرىنىڭ دە كورگەن كۇندەرى وسىعان شامالاس. ا. تاركوۆسكيدىڭ «اندرەي رۋبليەۆ» اتتى فيلمىنەن باسقا «الەكساندر نەۆسكي»، «يۆان گروزنىي»، ءتىپتى، ي. ستالين 34 رەت كورگەن «چاپايەۆ» فيلمدەرىنىڭ دە ورىس ۇلتىنان باسقا ەل ءۇشىن ەشقانداي قۇنى جوق.
تاريحي جاعىنان دا، كوركەمدىك جاعىنان دا رەسەي تاريحىندا «مۇز قىرعىنى» اتالىپ كەتكەن ا. نيەۆسكييدىڭ شۆەد اسكەرلەرىنە مۇز بوپ قاتىپ جاتقان چۋد كولى ارقىلى تۇتقيىلدان ءتيىسىپ، ولاردى اياۋسىز قىرعىنعا ۇشىراتقانى، ءوزىنىڭ وكىل اكەسى مامايعا قارسى قىلىش كوتەرگەن د. دونسكويدىڭ تاريحتا بەلگىلى «كۇلىك شايقاسى» («كۋليكوۆسكايا بيتۆا»)، يوان ءتورتىنشىنىڭ (يۆان گروزنىي) التىن وردانىڭ سوڭعى تىرەگى قازان قالاسىن باسىپ الىپ، حالىقتى قانعا بوكتىرگەنى رەسەي ءۇشىن قاھارماندىق پەن پاتريوتيزمنىڭ سيمۆولى بوپ باعالانعانىمەن باسقا جۇرت ءۇشىن قانقۇيلى يمپەريالىق ساياساتتىڭ كەزەكتى ءبىر كورىنىسى بوپ قابىلدانادى. الەكساندر نەۆسكيدىڭ وسى اتتاس فيلمىنىڭ فينالىندا جوعارعى پافوسپەن ايتاتىن ايگىلى: «كىم بىزگە قىلىشپەن كەلسە - قىلىشتان اجال قۇشادى!» دەگەن ءسوزى ورىس ءۇشىن كيەلى ءسوز بوپ قابىلدانعانمەن، وزگەلەر ءۇشىن اسىرە پاتريوتتىق ۇران عانا.
تاريحي تاقىرىپقا ارنالعان فيلمدەردىڭ ۇلتتىق- پاتريوتتىق- قاھارماندىق يدەياسىنان وزگە ەموتسيونالدىق قۋاتى بولماسا، ونى كورىپ وتىرعان كەز كەلگەن باسقا ۇلتتىڭ وكىلى باس قاھارماننىڭ قاي ەتنوستىڭ تۇلعاسى ەكەنىن ۇمىتىپ، ونىڭ تاعدىرىمەن بىتە قايناسىپ، ءوز ەلىنىڭ، ءوز تاعدىرىمەن ورتاق تامىرىن سەزىنگەندەي بوپ، باس كەيىپكەرمەن بىرگە قايعىرىپ، بىرگە تەبىرەنىپ، كاتارسيستىك پروتسەستى باسىنان كەشىرمەسە، ول شىعارما سول ەلدىڭ قانشا جەردەن ماقتانىشىنا اينالعان تۋىندى ەكەنىنە قاراماستان، ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتارعا يە بولا المايدى. ءاربىر شىعارمادا، اسىرەسە، تاريحي تاقىرىپقا جازىلعان شىعارمادا تاقىرىپ دەگەن ۇعىم بار دا، قارسى تاقىرىپ دەگەن ۇعىم تاعى بار. گەروي دەگەن ۇعىم بار دا، انتيگەروي دەگەن ۇعىم تاعى بار. انتيگەروي كۇشتى بولماسا، باستى گەروي جەل ديىرمەنمەن الىسقان دون كيحوت سياقتى جالاڭ پاتريوتتىق پافوسقا مالشىنعان قاۋقارسىز وبرازعا اينالىپ شىعا كەلەدى.
ال تۇرىكتىڭ «سۇلەيمەن پاتشا» (ورىسشاسى «سۋلايمان ۆەليكولەپنىي») سەريالىن ءبارىمىز نە ءۇشىن قۇنىعا كوردىك؟ ورىس باسپا ءسوز بەتتەرىندە بۇل فيلم جايلى كينوتانۋشىلار نە سەبەپتى قىزعانىشى مەن قىزىعۋشىلىعى ارالاس ماقالالار جاريالاپ جاتتى؟ نە ءۇشىن؟ تۇرىكتەردىڭ ارعى اتاسى وسماننىڭ ازعانتاي عانا تۇركى تايپاسىن ازۋلى، جاۋىنگەر ۇلتقا اينالدىرىپ، ونىڭ بىرتە- بىرتە كۇشەيىپ، اقىر سوڭىندا ىرگەسى مىزعىماستاي كورىنگەن ۆيزانتيا يمپەرياسىن قۇلاتىپ، ولاردىڭ استاناسى كونستانتينوپولدى ىستانبۇلعا اينالدىرىپ، بۇكىل بالقان ەلدەرى مەن قىرىم جاعالاۋىن ۇلى تۇرىك يمپەرياسىنا اينالدىرعانى ءۇشىن بە؟ جوق، ارينە!
قازىرگى رەسەيلىك جيرينوۆسكي سياقتى شوۆينيستىك كوزقاراستاعى ساياساتكەرلەر بولماسا، كينو ماماندارى فيلمنىڭ جوعارى تەحنيكالىق ساپاسىن، اكتەرلەر انسامبلىنىڭ تۇتاستاي شەبەرلىگىن، تاقىرىپ ىشىندەگى تاقىرىپتاردىڭ كورىنىس سايىن شيرىعىپ، كورەرمەندى ەكراننان مويىن بۇرعىزباي قاداعالاپ قاراپ وتىرۋعا ءماجبۇر ەتەتىن شيىرشىق اتقان وقيعالار تىزبەگى، ءار كەيىپكەردىڭ ۇلكەن انسامبلدەگى وزىندىك جارقىن بەينەسى، ساراي ىشىندەگى سان-ساپالاق ينتريگا، كەيىپكەر مەن قارسى كەيىپكەر اراسىندا ءوتىپ جاتاتىن تايتالاس، باق پەن تاق ءۇشىن استىرتىن ءجۇرىپ جاتاتىن پسيحولوگيالىق ارباسۋ، سۇلۋ بيكەشتەر، اسەرلى مۋزىكا...
دوسىن ءسۇيىندىرىپ، قاسىن كۇيىندىرىپ وتىراتىن سەزىمدەر الما-كەزەك اۋىسىپ، قانشا جەردەن قىزعانىشپەن قاراساڭ دا ءفيلمنىڭ كوركەمدىك قۋاتىنىڭ كۇشتىلىگى كىمدى دە بولسا سۇيسىندىرمەي قويمايدى.
گەروي مەن انتيگەروي قاعيداسى بۇل فيلمدە كلاسسيكالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن. سۇلەيمەن پاتشانىڭ تۋىستارى، كەيدە، سۇلەيمەننىڭ ءوزى دە ءبىر عانا اداممەن كۇرەسىپ ءجۇر. ءبىراق، ءبارى ونى جەڭە المايدى، كەرىسىنشە، شەتىنەن جەڭىلىپ، كەيبىرى ءولىم قۇشىپ جاتادى. ول انتيگەرويدىڭ اتى - حيۋررەم حانىم، سۇلەيمەننىڭ ايەلى، تەگى - سەربيالىق.
ول - ايلاكەر، قۋ، ءزالىم، اقىلدى ءارى جاۋىز دا. ەگەر فيلمنەن حيۋررەمدى الىپ تاستاپ كورىڭىزشى، نە بولار ەكەن؟ ساقىرلاعان ساعىردام ساراي وقيعالارىنىڭ تىزبەگى عانا قالىپ، ەكى- ءۇش سەريادان سوڭ كورەرمەندى ەلىكتىرىپ وتىراتىن وقيعا سارقىلىپ، قىزىقسىز حرونيكا عانا بوپ قالار ەدى.
قىتاي كينەماتوگرافيستەرى تۇسىرگەن وتىز سەريالى «شىڭعىس حان»، «قۇبىلاي حان»، اراب ەلدەرى بىرىگىپ شىعارعان «سۇلتان بەيبارىس»، تۇرىكتىڭ «سۇلەيمەن پاتشاسى» جانە «ەر تۇعىرىل» فيلمدەرىنىڭ قۇندىلىعى نەدە؟ تەك تاريحي وقيعالاردى ەكران تىلىندە سويلەتكەنى مە؟ البەتتە، جوق!
تاريحي باستى وقيعالاردى ساقتاي وتىرىپ، كەيىپكەرلەر اراسىنداعى كونفليكتىنى كوركەمدىك شىندىق تۇرعىسىندا شەگىنە جەتكىزىپ بەرە بىلۋىندە، كورەرمەنگە كۇدىك تۋدىراتىن نەمەسە نانىمسىز بوپ كورىنەتىن باسى ارتىق بىردە-ءبىر كورىنىستىڭ اتىمەن جوقتىعىندا، تاقىرىپ يدەياسى مەن كوركەمدىك كريتەريلەردىڭ تۇتاستىعىندا، باستى تاقىرىپ پەن قارسى تاقىرىپتىڭ، گەروي مەن انتيگەرويدىڭ كورەرمەنگە بەرەر ەنەرگەتيكالىق كۇش- قۋاتتارىنىڭ مولدىعىندا. ءبىزدىڭ وسى كينوتۋىندىلاردان ۇيرەنۋگە ءتيىس باستى ەرەكشەلىك - باستى تاقىرىپ پەن باستى كەيىپكەردىڭ ءومىر جولىن جازۋعا كىرىسپەس بۇرىن سول كەيىپكەرگە قارسى تۇراتىن انتيگەرويدى تاڭداي ءبىلۋىمىز كەرەك.
نەگىزگى يدەياعا قارسى كۇرەسەتىن كۇش نەعۇرلىم قۋاتتى بولعان سايىن شىعارما وقيعاسى سولعۇرلىم شىمىر، كوركەمدىك قۇندىلىعى سولعۇرلىم سالماقتى بولا تۇسپەك. دۇنيەدە بىردەي ويلايتىن ەكى ادام بولمايتىنى سياقتى، ءبىر تۇسىنىكتە، ءبىر تالعامدا ءومىر سۇرەتىن ەكى ۇلتتىڭ دا بولۋى مۇمكىن ەمەس.
وسى تۇرعىدان قاراعاندا، جوعارىدا اتالعان فيلمدەردىڭ سانا ساتىسىنداعى ءارتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ، ءارتۇرلى كونفەسسيا مەن كونۆەنسيالاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن تەك تانىمدىق جاعىنان عانا ەمەس، تاتىمدىق جاعىنان دا قىزىقتىرا بىلگەنىن ەسكە ساقتاۋىمىز كەرەك.
ول ءۇشىن ۇلتتىق دەگەن ۇعىم مەن جالپىۇلتتىق دەگەن پرينسيپتەردى اجىراتا بىلەتىن، بىرىكتىرە بىلەتىن، كەز كەلگەن ونەر تۇرىنەن تالاپ ەتىلەتىن كوركەمدىك شىندىق پەن ءومىر شىندىعىن ءبىر ماقساتقا، ءبىر يدەياعا قابىستىرا بىلەتىن قابىلەت كەرەك.
ول قابىلەتتىڭ اتى - شەبەرلىك، ال شەبەرلىكتىڭ ارعى اتاسى - تالانت. قازاق كينو ونەرىنە ءالى كۇنگە دەيىن قابىرعاسى قاتپاعان بالاڭ ونەر تۇرىنە قاراعانداي تاپتاۋرىن كوزقاراستان ارىلا الماي كەلەمىز. قازاق كينوسى جاس ەمەس. ول ءوسۋدىڭ، دامۋدىڭ، قالىپتاسۋدىڭ تالاي-تالاي اسۋلارىنان استى. «لەنفيلممەن» بىرىگىپ تۇسىرگەن العاشقى كوركەم فيلم «امانگەلدىدەن» بەرى قارايعى ۋاقىتتا قازاق كينو ونەرى كاسىپقوي ماماندارمەن تولىعا ءتۇستى.
تالاي-تالاي رەجيسسەرلەر مەن سەناريستەر ماسكەۋدە، لەنينگرادتا جوعارى ءبىلىم الىپ، رەسەي كينەماتوگرافيستەرىنىڭ شەبەرلىك شىڭداۋ مەكتەپتەرىنەن ءبىلىم مەن تاجىريبە جيناقتاپ، قازاق كينوونەرى ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇزدەگەن كوركەم لەنتالاردى دۇنيەگە اكەلدى.
ولاردىڭ ءبىراز بولىگى بۇرىنعى وداقتىق، قالا بەردى، الەمدىك ەكراندارعا جول تارتا باستادى. حالىقارالىق كينوفەستيۆالدەرگە قاتىسا قالعان «قازاق فيلم» تۋىندىلارى وزگەلەردەن وزا شاۋىپ، قوماقتى جۇلدەلەردى يەلەنە باستادى. دەمەك، قازاق كينوونەرىنە مەشەۋ بالاعا قاراعانداي كوزقاراستان ارىلىپ، جەتىلگەن، ۋاقىت جاعىنان العاندا تارلان اشاتىن جاسقا جەتكەن، كينوونەرىنە قويىلاتىن ەڭ جوعارعى تالاپتاردىڭ قانداي ءتۇرىن ارتساڭ دا بەلى قايىسپاي كوتەرەتىن كەزگە جەتكەنىن ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك.
اسىرەسە، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرگەن كەزدەن باستاپ، قازاق كينوونەرى دە يدەولوگيالىق قۇرساۋدان بوساپ، ءوز جولىن ءوزى تاڭدايتىن، ءوز قولىنداعى كينوكامەرانىڭ وبەكتيۆىن بىرەۋدىڭ نۇسقاعان جاعىنا ەمەس، ءوزىنىڭ قالاعان جاعىنا بۇرا الاتىن ەركىندىككە يە بولدى. بۇعان دەيىن دە تالاي-تالاي تاقىرىپتىڭ باسىن قايىرىپ، كوركەم كينولەنتا تۇسىرۋدە كوپتەگەن دۇنيە تىندىرىپ تاستاعانداي توقمەيىل كوڭىلدە ءجۇرىپ كەلگەن قازاق كينەماتوگرافتارىنىڭ الدىنان ەركىندىكتىڭ جاڭا كوكجيەگى اشىلىپ، سول ەركىندىك سەناريستەر مەن رەجيسسەرلەردىڭ الدىنا جاڭا تاقىرىپتار مەن جاڭا تالاپتاردى لەك-لەگىمەن ءۇيىپ تاستادى.
قازاق كورەرمەندەرى سۋساپ وتىرعان سونداي لەك-لەك تاقىرىپتىڭ ءبىرى - تاريحي تاقىرىپ بولاتىن. قازاق پروزاسى مەن دراماتۋرگيا سالاسىندا بۇل تاقىرىپتا ءبىرشاما تولىمدى دۇنيەلەر پايدا بولعان ەدى.
م. اۋەزوۆتىڭ «حان كەنە»، ت. احتانوۆتىڭ «انت»، ق. بەكحوجيننىڭ «ۇلان اسۋ» اتتى درامالارى كەڭەستىك كەزەڭدە-اق ومىرگە كەلسە، ءى. ەسەنبەرليننىڭ «قاھار»، «الماس قىلىش»، ءا. كەكىلبايەۆتىڭ «ەلەڭ-الاڭ»، م. ماعاۋيننىڭ «الاساپىران»، س. سماتايەۆتىڭ «ەلىم-اي» روماندارى تاريحي كوركەم شىعارماعا سۋساپ وتىرعان وقىرمانداردىڭ ايىزىن قاندىرعان تۋىندىلار ەدى.
ال كينو سالاسىندا تاۋەلسىزدىككە دەيىن تۇسىرىلگەن «شوقان ءۋاليحانوۆ» («ەگو ۆرەميا پريدەت»)، «وتىراردىڭ كۇيرەۋى»، «سۇلتان بەيبارىس» فيلمدەرى بولماسا، قازاق حالقىنىڭ ءتۇپ- تامىرىنا ۇڭىلگەن كينوتۋىندىلار جوقتىڭ قاسى ەدى.
تاۋەلسىزدىك الىپ، تاۋەلسىزدىك رۋحى سانامىزعا جايعاسىپ، وڭ-سولىمىزدى تانىعان شاقتا قازاق كينوگەرلەرىنىڭ الدىنان ۇلكەن ءبىر سۇراق اتوي سالىپ شىعا كەلدى. ول سۇراق: «ءبىز كىمبىز وسى؟ قايدان شىقتىق؟ قانداي وقيعالاردى باستان كەشىردىك؟ مەملەكەتتىلىكتىڭ ىرگە تاسى قاشان قالانعان؟ قازاق حاندىعى قاشان قۇرىلدى؟ ونىڭ باسىندا كىمدەر تۇردى؟ كىمدەرمەن جاۋلاستىق، كىمدەرمەن جاعا جىرتىستىق؟ جارتى ەۋروپا ەركىن سىيىپ كەتەتىن مىنا قازاقيا دالاسىنا ءبىز قالايشا يە بولىپ قالدىق؟ بۇگىنگى تاڭداعى زايىرلى مەملەكەت دارەجەسىنە قالاي قول جەتكىزدىك؟».
وسى جانە باسقا دا تولىپ جاتقان ساۋالدار قازاق كينوگەرلەرىنىڭ الدىنا ۇلكەن مىندەت جۇكتەدى. اعا بۋىنى، ورتا بۋىنى، «جاڭا تولقىن» دەپ اتالاتىن جاس بۋىنى بار رەجيسسەرلەرىمىز جۇرت شولىركەپ وتىرعان تاريحي تاقىرىپقا جان-جاقتان كىرىسە باستادى. سونداي ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە قازاق كينوقورى بىرنەشە تۋىندىلارمەن تولىقتى. اۋەلى ەكرانعا جارناماسى جەر-دۇنيەنى جاڭعىرتقان «كوشپەندىلەر» شىقتى.
كۇللى قازاق ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ەجەلگى دۇشپانعا ويسىراتا سوققى بەرىپ، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەسىن نىعايتقان ايلالى دا اقىلمان ابىلاي حاندى ەكراننان كورەمىز دەپ اسىعا كۇتكەن كورەرمەننىڭ ءۇمىتى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، ۇيالعاننان جەر شۇقىپ قالدى. دوسحان جولجاقسىنوۆتان باسقا ءبىر دە ءبىر قازاق اكتەرى قاتىسپاعان (وندا دا قالماق شارىشتىڭ رولىندە) كينونى قازاق كينوسى دەپ اتاۋعا بولاتىن با ەدى؟
ونىڭ اۋەلگى رەجيسسەرى امەريكالىق (گولليۆۋدتان)، ول بارىنە قولىن ءبىر-اق سىلتەپ كەلگەن ىزىمەن كەرى قايتىپ كەتكەن سوڭ ورىس رەجيسسەرى س. بودروۆ جالعاستىرسا، ابىلايدان باستاپ باستى رولدەر شەتىنەن شەتەلدىك اكتەرلەرگە بەرىلسە، سەناريىن جازۋ ازەربايجان دراماتۋرگىنە تاپسىرىلسا، قوسالقى رەجيسسەر بولىپ تاريحتان مۇلدەم بەيحابار ت. تەمەنوۆ بەكىتىلسە، ول كينونىڭ جۇرتتى جەرگە قاراتۋدان باسقا «لاجى» جوق ەكەنى ءاۋ باستان-اق بەلگىلى بولاتىن.
ەگەر ءدال وسىنداي مول قارجىمەن ءدال وسىنداي، ايتالىق، «يۆان گروزنىي» فيلمى تۇسىرىلگەن بولسا، ەڭ اۋەلى بۇكىل ورىس قاۋىمى ورە تۇرەگەلىپ، كينو سىنشىلارى ونى تاس-تالقان ەتىپ سىناپ، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ كەيبىر دەپۋتاتتارى مەن پراۆوسلاۆتىق شىركەۋ قىزمەتكەرلەرى كينوجاساۋشىلاردىڭ ءىسىن زاڭ ورىندارىنا تاپسىرىپ، باس-اياعى ەكى-اق سەرياعا كەتكەن كول-كوسىر قارجىنى مەملەكەتكە قايتارۋدى تالاپ ەتكەن بولار ەدى.
وتىز سەريالى «شىڭعىس حان» فيلمىنە قىتايلىقتار 16 ميلليون دوللار جۇمساسا، ءبىزدىڭ كينوگەرلەردىڭ بالالارعا ارنالعان ەكى سەريالى «كوشپەندىلەر» دەپ اتالاتىن بلوكباستەردىڭ قۇنى 36 ميلليون دوللار ەكەن. ۇياتتان باسقا بەرەرى جوق كينولەنتاعا ۇيالماي وسىنشا قارجى جۇمساپپىز!
تاريحي شىندىق اتاۋلىدان جۇرداي، كوركەمدىك قۇندىلىعى جوققا ءتان فيلمدى، وكىنىشكە وراي، سول فيلمدى جاساۋعا قاتىسى بار ادامداردان باسقا ءبىر دە ءبىر جان جاقتاي المادى. رەسەي يمپەراتورى نيكولاي II- نىڭ ءبيشى ماتيلدامەن ىڭكارلىك سەزىمىن كورسەتكەنى ءۇشىن بۇكىل ورىس قوعامى، باسى پاتريارح كيريللدەن باستاپ بولاشاق رەسەي يمپەراتورىنىڭ ار-نامىسىنا تيگەنى ءۇشىن مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى ن. پوكلونسكايا، شىركەۋ وكىلدەرى، ءتىپتى، ينگۋشەتيانىڭ باسشىسىنا شەيىن بۇل كينولەنتانىڭ ەكرانعا شىعۋىنا تىيىم سالۋدى پروكۋراتۋرادان تالاپ ەتىپ، رەجيسسەر ا. ۋچيتەلدى جۇندەي ءتۇتىپ جاتىر.
ال ءبىزدىڭ دەپۋتاتتارىمىز بەن باسقا دا قايراتكەرلەرىمىز كينو سالاسىنداعى ۇلت نامىسىنا تيەتىن تۋىندىمەن شارۋالارى دا بولمادى. تاريحي تاقىرىپتاعى وسىنداي ويسىراعان ولقىلىقتان سوڭ رەجيسسەرلەرىمىز كوپكە دەيىن بۇل ماڭايعا جولاۋدان اياقتارىن تارتىپ قالدى.
شەتەلدىك كينوماماندارمەن بىرىگىپ جۇمىس ىستەسەك پايداعا شاش-ەتەكتەن كەنەلەمىز دەپ جۇرتتى سەندىرىپ كەلگەن ءتۇسىرۋشى توپتىڭ الگىندەي سازعا وتىرىپ قالعان كەيپىنەن كەيىن اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ جاس رەجيسسەر اقان ساتايەۆ تاۋەكەل دەپ تاريحي تاقىرىپقا قايتا تىزگىن بۇردى. فيلمنىڭ اتى - «جاۋجۇرەك مىڭ بالا». بۇل فيلمنىڭ دە جارناماسى «كوشپەندىلەردەن» كەم بولعان جوق. الايدا، ءتۇسىرۋشى توپ تا، «قازاق فيلم» كينوستۋدياسى دا شەتەلدىك اۋرۋعا شالدىقپاي ۇلتتىق توپ قۇرا ءبىلدى. اقان ساتايەۆ جاستىعىنا قاراماي ەل ازاتتىعى ءۇشىن كوزسىز ەرلىككە بەل بۋعان ورىمدەي جاستاردىڭ ءوسۋ، ەسەيۋ، ەرجەتۋ، ەل قورعانىنا اينالۋعا دەيىنگى ارالىقتاعى ومىرلەرىن سان قىرىنان كورسەتە ءبىلدى.
تاريحي دراما دەپ اتالعان بۇل فيلم XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەستە تاۋ-تاۋدى، ساي-سالانى، شاشىراپ جاتقان اۋىل-اۋىلداعى ورىمدەي جاس جەتكىنشەكتەردىڭ باسىن قوسىپ، وزدەرىنەن كۇشى الدەقايدا باسىم جاۋعا قارسى كوتەرە بىلگەن سارتاي باتىردىڭ جانقيارلىق ەرلىك ىستەرى «كوشپەندىلەردەن» سوڭ سۋ سەپكەندەي بولعان كوڭىلىمىزدى قايتا كوتەرىپ، وتكەن ومىرىمىزدە بۇگىنگى ۇرپاق ماقتانارلىقتاي بولعان باتىرلارىمىز بەن اقىلگوي ابىزدارىمىزدىڭ بولعانىن، اق تابان شۇبىرىندىدان سوڭ ەڭسەلەرى ەزىلىپ، ەرەسەكتەر جاعىنىڭ ءوزى ءالى ەس جيا الماي ەسەڭگىرەپ جاتقان شاقتا سارتاي تۋىنىڭ استىنا جان-جاقتان كەلىپ قوسىلىپ، ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جاراعان جاستاردىڭ ەرلىك شايقاسى رۋحىمىزدى كوتەرىپ كەتكەن ەدى.
بۇل فيلم جايلى كەزىندە ورىس تىلىندەگى گازەتتەردىڭ بىرىندە («ۆرەميا») جاس رەجيسسەردىڭ قيىن دا كۇردەلى تاقىرىپقا باتىل بارىپ، كورەرمەن كوڭىلىن ءبىر سەرپىلتىپ تاستاعان ءساتتى تۋىندى بولعانىن اتاپ وتكەندىكتەن، ول پىكىرىمىزدى قايتالاپ جاتۋدى ءجون سانامادىق. فيلم ءتۇسىرىلىپ بىتە سالىسىمەن 2012 -جىلى فرانسيادا وتكەن اقىلى كانن كينوفەستيۆالىنە قاتىسىپ، ءساتتى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتالىپ ءوتتى.
ودان سوڭ تەگەران حالىقارالىق كينوفەستيۆالىندە جۇلدەلى ورىنعا يە بولدى. ال، ءدال وسى جىلى ول ۇلتتىق پاتريوتتىق تاقىرىپتا تۇسىرىلگەن فيلم رەتىندە ۇلتتىق كينەماتوگرافيالىق «قۇلاگەر» سىيلىعىمەن ماراپاتتالدى. تاريحي جانە ۇلتتىق سالت-ءداستۇر تۇرعىسىنان قاراعاندا كوپتەگەن كورەرمەننىڭ بۇل فيلمگە ايتار نازى دا جوق ەمەس. تاريحي تۇرعىدان كەلگەندە - سارتاي ومىردە بولعان ادام.
ول قارتايىپ، ءوز اجالىنان قايتىس بولعان. ال، سالت-ءداستۇر جاعىنان كەلەتىن بولساق، قازاق ەشقاشان ايەل ادامعا شاڭىراق كوتەرتپەگەن. «قازاق فيلم» كينوستۋدياسى سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدىڭ ىشىندە جاڭا اتاۋلارمەن تولىعا ءتۇستى. ۇلتتىق كينەماتوگرافقا دەگەن كوزقاراس وزگەرىپ، ونى سان جاعىنان دا، ساپا جاعىنان دا قولداۋ ساياساتى قىزۋ قولعا الىنا باستاعانى كوڭىلگە قۋانىش ورناتادى. كينو سالاسىنا قولداۋ كورسەتۋ ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتان باستاۋ العانى دا قازاق كينوگەرلەرىنىڭ الدىنا جاڭا مىندەتتەر جۇكتەپ وتكەندەي بولدى.
اسىرەسە، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن بۇكىل ەل بولىپ تويلاۋ قارساڭىندا پرەزيدەنتىمىز ءدال وسى ماسەلەگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، بۇل تاقىرىپتىڭ كينو سالاسىندا ەرەكشە ىزدەنىسپەن كورىنىس تابۋى ءتيىس ەكەنىنە توقتالىپ ءوتىپ ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە كەڭ تىنىستى، كوپ سەريالى تاريحي تۇڭعىش تەلەسەريال جوباسى قولعا الىنا باستادى.
جوبا اۆتورى - قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى. العاشقى كەزەڭدەگى جوبا بويىنشا فيلم 20 سەريالى بولىپ جوسپارلانعان بولاتىن. سەناري اۆتورلارى بولىپ بەلگىلى جازۋشى سماعۇل ەلۋباي مەن بۇعان دەيىن «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» فيلمى ارقىلى تانىلعان كينوسەناريست تيمۋر جاقسىلىقوۆ بەكىتىلدى.
«تەاتر دراماتۋرگتىڭ جازۋ ستولىنان باستالادى» دەمەكشى، فيلم دە سەناريستىڭ جارتىلاي بولسا دا جازۋ ستولىنان باستالادى. جارتىلاي دەيتىن سەبەبىم - جازۋ ستولىندا اقتىق نۇكتەسى قويىلدى دەپ ەسەپتەلگەن ادەبي نۇسقا رەجيسسەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ول ءتۇسىرۋ الاڭىنا جەتكەنشە سان ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. قويۋشى رەجيسسەر مەن سەناري اۆتورلارىنىڭ اراسىنداعى كەلىسۋ مەن كەتىسۋ ارالىعىنداعى داۋ-داماي وسى كەزەڭدە شارىقتاۋ شەگىنە جەتەدى. ويتكەنى، جازۋشىنىڭ ءوز رەجيسسۋراسى بار دا، ءتۇسىرۋشىنىڭ ءوز رەجيسسۋراسى بار.
كەيدە بۇل كوزقاراستار وت پەن سۋ سياقتى وكسيۋمورون دەڭگەيىنە دەيىنگى الشاقتىققا اپارىپ، ونىڭ زاردابى كينوتۋىندىنىڭ ساپاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنىن تالاي كورگەنبىز.
بۇل جولى جوبا اۆتورى رەتىندە ءارى مادەنيەت ءمينيسترى رەتىندە سەريالدىڭ العاشقى كادرىنان باستاپ، «فيلمنىڭ سوڭى» دەگەن تيترداعى جازۋعا دەيىن جاۋاپتى بولاتىنىن سەزىنگەن ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى شىعارماشىلىق توپپەن الدەنەشە رەت كەزدەسىپ، ولارعا اقىل- كەڭەسىن بەرىپ، بۇل سەريالعا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، 20 سەريانى 10 سەرياعا دەيىن قىسقارتۋدى ۇسىنىپ، باستى رولدەگى اكتەرلەردىڭ وزدەرىنە سەنىپ تاپسىرىلعان كەيىپكەرگە قانشالىقتى دايىن ەكەنىنە دەيىن كوڭىل ءبولىپ، قاداعالاپ وتىردى.
بۇعان دەيىن «ەلباسى جولى»، «قۇراق كورپە»، «ستالينگە سىيلىق» اتتى فيلمدەرى ارقىلى كورەرمەندەرگە كانىگى رەجيسسەر رەتىندە جاقسى تانىلعان رۇستەم ابدىراشەۆ وسى سەريالدىڭ العاشقى ءبولىمى رەتىندە ءىلياس ەسەنبەرلين رومانىنىڭ جەلىسى بويىنشا تۇسىرىلگەن «الماس قىلىش» فيلمىن جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىپ ۇلگەردى.
وندا التىن وردا ىدىراعان سوڭ كەرەي مەن جانىبەك شايبان- شاحپەن بىتىسپەس تايتالاسقا ءتۇسىپ، ءوز توڭىرەگىندەگى ۇلىستار مەن تايپالاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، موعولستان شەكاراسىنا، شۋ ولكەسىنە كەلىپ، ءبىرجولاتا قونىستانادى. فيلم قازاق تىلىندە تۇسىرىلگەنمەن، جوڭعارلار مەن شاعاتايلاردىڭ ءوز تىلدەرىندە سويلەيتىن ساتتەرى دە بار. قازاق كورەرمەندەرى ءۇشىن بۇل وعاش بولىپ كورىنبەيدى، كەرىسىنشە، سول زاماننىڭ رۋحىنا ساي ەرەكشەلىك رەتىندە جاتسىنباي قابىلدانادى.
كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ارپالىسار جاۋى دا وسال ەمەس، ول - قازاق حالقىن ۋىسىنان شىعارماۋعا تىرىسىپ، جاۋىزدىقتىڭ قاي تۇرىنەن بولسا دا تايىنبايتىن، قايراتتى، جىگەرلى، ايلاكەر ءابىلقايىر شايبان- شاح بەينەسىن دوسحان جولجاقسىنوۆ شەبەر ورىنداپ شىققانىن باسا ايتۋعا ءتيىسپىز. ماقالانىڭ باس جاعىندا ايتىلعان گەروي مەن انتيگەروي قاعيداسى تەوريالىق جاعىنان دا، پراكتيكالىق جاعىنان دا كوركەمدىك شەشىمىن تابا بىلگەن. فيلمدە جانىبەك حاننىڭ وبرازى ەركەبۇلان دايىروۆتىڭ ورىنداۋىندا مەيلىنشە نانىمدى، ءارى اسەرلى شىعىپتى.
كىمنىڭ كىم ەكەنىن اجىراتىپ بولمايتىن، اركىم ءار جاققا تارتقان قىم-قۋىت زاماندا ولاردىڭ باسىن ءبىر ماقساتقا بىرىكتىرۋ ءۇشىن نايزانىڭ ۇشى مەن قىلىشتىڭ ءجۇزى ازدىق ەتەتىنىن، ەندى اقىل مەن ايلا، پايىم مەن پاراسات، سەنىم مەن جىگەر، ءتۇپ قازىعى تاۋەكەلگە اپارىپ تىرەيتىن قاجىر مەن قايرات قاجەت ەكەنىن تەرەڭنەن تولعاپ تۇسىنگەن جانىبەكتىڭ ىشكى ارپالىسىن مەيلىنشە اشىپ كورسەتە بىلگەن ەركەبۇلاننىڭ اكتەرلىك شەبەرلىگى بۇل بەينەنى سومداۋدا ەرەكشە اشىلىپتى.
ونىڭ ءاربىر قيمىلى، ءسوز سويلەۋ مانەرى، داۋىس ىرعاعى، جىگەر مەن سەنىمگە تولى وتكىر جانارى كوز الدىڭا تاريحي تۇلعانىڭ ءتىرى بەينەسىن ەلەستەتىپ وتكەندەي اسەردە بولاسىڭ. ءبىزدىڭ بارلىق تاريحي فيلمدەرىمىزدە ورتاق ءبىر كەمشىلىك بولسا، ول - ءىرى پلان ارقىلى كەيىپكەردىڭ جان دۇنيەسىنە ەندەپ ەنە الماۋ بولاتىن.
ءتۇسىرىلۋ كەزىندەگى كامەرالاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن بە، ءىرى پلاندى الار كەزدە اكتەر جۇزىنە تۇسىرىلەتىن جارىق قۋاتىنىڭ السىزدىگىنەن بە، الدە اكتەرلەرىمىزدىڭ ءوزى سومداپ جۇرگەن كەيىپكەرىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن تولىعىمەن تۇسىنە الماۋىنان، دالىرەك ايتقاندا، رەجيسسەردىڭ نەنى ويناۋ، قالاي ويناۋ كەرەك ەكەندىگىن تۇسىندىرە المايتىندىقتارىنان با، ىشكى سەزىم ارپالىستارىن اكتەردىڭ كوز جانارى مەن بەت-الپەتى ارقىلى تانىتا بىلۋدە كينو ءوندىرىسى دامىعان باسقا ەلدەردىڭ تەحنيكاسىنان كەمشىن شىعىپ جاتاتىن.
ءبىزدىڭ كينوسىنشىلارىمىز بۇل ماسەلەنى پروبلەما دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىپ، ماقالا ارقىلى دا، بەلگىلى ءبىر كينوتۋىندىنى كوپشىلىك بولىپ تالداۋ كەزىندە دە تالماي ايتىپ-اق، جازىپ-اق كەلەدى. وسى سىن- ەسكەرتپەلەردىڭ اسەرى بولدى ما، الدە، كينو ءتۇسىرۋ تەحنيكاسى مەن تەحنولوگياسى الدەقاشان دامىعان ەلدەردىڭ كەيىپكەر پسيحولوگياسىن اشۋدا كامەرانى ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە ۇڭىلتە ءبىلۋ تاجىريبەسىنەن كەش تە بولسا ۇيرەنە باستادى ما، الدە جاس تولقىن رەجيسسەرلەر مەن وپەراتورلارىمىز زاماندىق كينو ونەرىنە قويىلار زاماندىق تالاپتاردى ءوز سانالارىمەن سەزىنە ءبىلدى مە، رەجيسسەر مەن وپەراتور بۇل فيلمدە ءىرى پلاندى كوبىرەك پايدالانىپ، كەيىپكەر پسيحولوگياسىن اشۋدا وسى ءادىستى ۇتىمدى پايدالانا ءبىلىپتى.
كەرەي حان رولىندەگى قايرات كەمالوۆتىڭ، شايبان-شاح بايبىشەسىنىڭ رولىنە قىتايدان شاقىرىلعان جانار ساعاتتىڭ، قارعا بويلى قازتۋعان رولىندەگى بەكبولات تىلەۋحاننىڭ ەستە جوق ەسكى بەينەلەردى تىرىلتۋگە تىرىسىپ، زامان كەلبەتىنە ۇندەس وبرازدار جاساي بىلگەندەرى قازاق كينوسىندا تاريحي تۇلعالاردى سومداۋداعى جاڭا بەتبۇرىس دەپ باعالاۋىمىز كەرەك. سەريالدىڭ العاشقى بولىمدەرى ەندى باستالدى. سەناري بويىنشا كورەرمەندى الدا تالاي-تالاي شىرعالاڭعا تولى وقيعالار كۇتىپ تۇر.
قازاق كينووندىرىسىندە قانشا ايتىلسا دا ەسكەرىلمەي كەلە جاتقان ءبىر ادەت بار. ول - كيىم ۇلگىسى. سىرتتاي قاراعاندا قازاقتا جازدىق كيىم دەگەن اتىمەن جوق سياقتى. قارا قارعانىڭ ميى قاينايتىن شىلدەنىڭ شىرقىراپ تۇرعان كەزىنىڭ وزىندە ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ ۇستىنەن تۇلكى تىماق پەن جاعالى ىشىك تۇسپەي-اق كەلەدى.
قازاقتا جازعى كيىمدەردىڭ الۋان ءتۇرى بار ەمەس پە ەدى؟ ديزاينەرلەرىمىز سونى نەگە ەسكەرمەيدى؟ جاۋگەرشىلىك كەزىندە بولسا امال جوق، ونداي كەزدە دۋلىعا مەن ساۋىت-سايمان سياقتى جورىق اكسەسسۋارلارى سارباز ءومىرىنىڭ قاجەتتى فورماسى. ال بەيبىت كەزدە، اپتاپ ىستىقتىڭ كەزىندە ول بايعۇستاردى تۇلىپقا تۇمشالاي بەرمەي، ۇستەرىنە جازدىق جەيدە مەن جەلبەگەي كيگىزسەك ورىندى-اق بولماس پا ەدى؟ بۇل دا كورەرمەننىڭ فيلمنەن الار ەستەتيكالىق كاتارسيسىنە اسەر ەتپەي قويمايتىن ەلەمەنتتەردىڭ ءبىرى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. كوڭىلاۋدارارلىق تاعى ءبىر ەلەۋلى وقيعا - مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا «قازاق ەلى» دەپ اتالاتىن تولىق مەتراجدى انيماتسيالىق فيلمنىڭ دۇنيەگە كەلۋى دەپ ايتا الامىز.
بالالارعا ارنالعان بۇل فيلمنىڭ نەگىزگى جەلىسى قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەكتىڭ بالالىق شاعىنان باستاپ حاندىق قۇرعان كەزىنە دەيىن بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىراتىن تارتىمدى، اسەرلى سيۋجەت ارقىلى ءورىلىپ وتىرادى. ەلدى باسقارۋ ءۇشىن قىلىشتاسۋ مەن نايزالاسۋدى عانا مەڭگەرىپ قويۋ ازدىق ەتەتىنىن بىلگەن اعايىندى ەكى بالانىڭ ۇستازدارى ولاردى وتىرار كىتاپحاناسىنا ءبىلىمىن كوتەرۋ ءۇشىن جىبەرەدى.
شايبان- شاحتىڭ وزبىرلىعىن كورىپ وسكەن ەكى جاس سۇلتان ەسەيە كەلە قازاق حاندىعىن قۇرۋ كەرەكتىگىن تۇسىنەدى. سول جولدا بۇل ەكەۋى سان ءتۇرلى وقيعالاردى باستارىنان كەشىرىپ، اقىرى ماقساتتارىنا جەتەدى. اتى انيماتسيالىق فيلم دەگەنى بولماسا، «ساق» كينوستۋدياسى تۇسىرگەن بۇل فيلمنىڭ كورەرمەنگە جاعىمدى اسەرى مول، ءارى بالالار ءۇشىن تاريح تانۋدا ساپالى ساباق بولارى ءسوزسىز.
بالالار عانا ەمەس، ەرەسەكتەر دە قىزىعىپ كورەتىن بۇل مۋلتيپليكاتسيالىق فيلمنىڭ ترەيلەرى «كانن» كينوفەستيۆالىندە كورسەتىلىپ، شەتەلدىك مامانداردىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولدى. قاراپايىم دا تارتىمدى سيۋجەتكە قۇرىلعان بۇل شىعارمانى ەڭ العاش ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تاماشالاپ، وعان وڭ باعاسىن بەرۋى دە «ساق» كينوستۋدياسىنىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنۋ جولىندا ەكەنىنىڭ كۋاسى بولسا كەرەك.
تۇسىرۋگە كىرىسپەس بۇرىن مادەنيەت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى قويۋشى- رەجيسسەر باتىرحان داۋرەنبەككە فيلمنىڭ سول زامانعا لايىق تىلدىك، ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرىن قاداعالاۋ ءۇشىن مەنى باس كەڭەسشى رەتىندە شاقىرۋدى ۇسىنعان ەكەن. مەن ول تىلەكتى قۋانا قارسى الدىم، سەبەبى «ساق» كينوستۋدياسى وسىعان دەيىن مەنىڭ «مۇڭلىق-زارلىق» اتتى سەناريىم بويىنشا انيماتسيالىق لەنتا ءتۇسىرىپ، كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققان ەدى.
ونىڭ ۇستىنە، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشى كەرەي مەن جانىبەك زامانىنداعى تاريحي وقيعالار مەن ولاردىڭ لەكسيكونىنداعى تىلدىك ەرەكشەلىكتەردىڭ ساقتالۋ مادەنيەتىن قاداعالاۋدى ءجون كوردىم.
ويتكەنى، بالالارعا ارنالعان سپەكتاكلدەر مەن مۋلتفيلمدەردە ەرەسەك ادامنىڭ ءوزى ارەڭ تۇسىنەتىن سوزدەر مەن ءسوز ورامدارى كوپ كەزدەسىپ جاتادى. وسىنداي تىلدىك وراشولاقتىقتار بۇل فيلمدە دە قايتالانىپ جاتپاسىن دەگەن ويمەن سەناريدى باستان-اياق الدەنەشە رەت وقىپ شىعىپ، ءوز بىلگەنىمشە قالام تيگىزگەن جايىم بار ەدى.
قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعىن مەنسىز دە جاقسى تۇسىنەتىن باتىرحان داۋرەنبەك بۇل فيلمدى حالىقارالىق تالعامعا تاتيتىنداي دارەجەدە ءتۇسىرىپ، بالالار ءۇشىن تانىمدىق جاعىنان دا، كوركەمدىك جاعىنان دا قۇندى تۋىندى جاساپ شىقتى.
ءسويتىپ، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تويىنا وراي تۇسىرىلمەك بولعان «قازاق ەلى» اتتى ۇلكەن جوبانىڭ جۇزەگە اسۋىنا «ساق» كينوستۋدياسى انيماتسيالىق جانردا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ ۇلگەردى. سوڭعى جىلدارداعى قازاق كينوونەرىنىڭ ۇلكەن تابىستارىنىڭ ءبىرى - رەجيسسەر ءسابيت قۇرمانبەكوۆ تۇسىرگەن «ورالمان» فيلمى بولعانىن ىرزا كوڭىلمەن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك.
قازاقستان مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا تۇسىرىلگەن بۇل فيلم ۇستىمىزدەگى جىلى وتكەن XIII حالىقارالىق «ەۋرازيا» كينوفەستيۆالىندە باس جۇلدە - گران- پريدى جەڭىپ الدى.
نەگىزى 1998 -جىلى قالانعان «ەۋرازيا» كينوفەستيۆالى ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى كينوفورۋم بولىپ سانالادى. بيىلعى جىلى وتكەن كينوفورۋمعا قاتىسۋشىلاردىڭ سانى رەكوردتىق كورسەتكىشكە يە بولدى. تولىقمەتراجدىسى مەن قىسقا مەتراجدىسى بار، اۆتورلىق جانە جانرلىق فيلمدەرى بار، ءبارىن قوسقاندا، فەستيۆالدە 296 كارتينا باق سىناسىپتى.
بارلىق ازيا ەلدەرىنىڭ جاڭا تۋىندىلارى ىشىندە يراندا وتكەن بۇل دوداعا قاتىسقان جالعىز عانا قازاق كينو تۋىندىسى كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ تاراپىنان ءبىراۋىزدان جوعارى باعاسىنا يە بولىپ، وعان فەستيۆالدىڭ باس جۇلدەسىن بەرۋگە شەشىم قابىلداۋى - ءسوز جوق، وتاندىق كينوونەرىمىزدىڭ ۇلكەن جەڭىسى.
فيلمنىڭ نەگىزگى وقيعاسى - قيلى-قيلى زاماندا تۋعان جەرىن تاستاپ، بەتى اۋعان جاققا اۋا كوشۋگە ءماجبۇر بولعان قانداستارىمىزدىڭ ارادا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت وتكەن سوڭ ەلگە قايتا ورالعان كەزەڭى جايلى باياندالادى. ءاۋ باستا ءدۇيىم جۇرت بولىپ شەتەل اۋعان قانداستارىمىزدىڭ جارتىسىنان كوبى جولدا قىرىلىپ، اۋعان جەرىنە وتىز-قىرىق قانا ادام اياق باستى.
ازاپ پەن قورلىقتىڭ نەشە ءتۇرلى قۇقايىن كورگەن سول از عانا توپ قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك الدى دەگەندى ەستىگەندە جۇرەكتەرى جارىلا قۋانىپ، كوزدەرىنە جاس الىپ، ەلگە قايتۋعا قامدانا باستادى. ءبىر قاۋىم ەلدىڭ شەتەلگە ۇدەرە كوشۋىنە باسشىلىق ەتكەن توپ باستاۋشىلاردان كۇنى بۇگىنگە دەيىن امان جەتكەن اقساقال جۇرۋگە جاراماسا دا كارى سۇلباسىن سۇيرەتىپ، «ەلگە جەتىپ ولسەم ارمانىم جوق» دەپ جولعا شىقتى.
جول ازابىن مولىنان تارتىپ ءجۇرىپ، اقىرى قازاق شەكاراسىنا دا جەتتى-اۋ! شەكارا بەلدەۋىنەن وتە سالىسىمەن: «مىنا جەر ەندى قازاقستان با؟» دەگەن سۇراعىنا «ءيا» دەپ جاۋاپ العان بازارباي اقساقالدىڭ اياق-قولى دىرىلدەپ، قالتىراعان ساۋساقتارىمەن قارلى توپىراقتى سيپالاپ، جاتا قالىپ سۇيگەنى كىمدى بولسا دا تەبىرەنتپەي قويمايتىن كورىنىس.
قارلى جەردى سيپالاۋ مەن ونى جاتا قالىپ ءسۇيۋدىڭ قاس-قاعىم ساتتىك اراسىندا قانشاما ازاپتى تاعدىر، اۋىزبەن ايتسا تاۋسىلماس قانشاما مۇڭ مەن شەر جاتىر دەسەڭشى! جازۋ ارقىلى سۋرەتتەلسە كەم دەگەندە جارتى بەتتەن اساتىن كورىنىستى كينوتىلى جارتى مينۋتتا جەرىنە جەتكىزىپ ايتا ءبىلدى.
قالام مەن كينوكامەرانىڭ ايىرماشىلىعى دا وسىندا. كىتاپ بەتىندە ۇزاق ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتەتىن ەرەكشە ءساتتى اكتەر ويىنى ارقىلى وپەراتور ءبىر ساتتە-اق ءتۇسىندىرىپ بەرە الادى. كينو كوپ ءسوز تۇگىلى، ارتىق ءبىر ءسوزدىڭ ءوزىن اۋىرسىناتىن ونەر ءتۇرى.
«دراماتۋرگ - مەيلىنشە قاتىگەز وتاشى، ول شىعارماعا قاجەتسىز مۇشەلەردى اياۋسىز كەسىپ تاستاي ءبىلۋى كەرەك» دەگەن ۇلى رەجيسسەر نەميروۆيچ-دانچەنكونىڭ بۇل تالابى كينوعا دا تىكەلەي قاتىستى دەپ كەلىسۋىمىزگە تۋرا كەلەدى. ساحنادا بولسىن، ەكراندا بولسىن دۋلىعا اقمولدا سومداعان بەينەنىڭ اكتەر ويىنى ەكەنىن ۇمىتىپ، وزىنشە ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ءتىرى تۇلعا رەتىندە قابىلداۋعا بەيىم تۇرامىز.
ول وينامايدى، كەيىپكەرى سەكىلدى ءومىر سۇرەدى. فيلمگە قاتىسقان باسقا دا اكتەرلەر ەسىم سەگىزبايەۆ، ەرجان ءتۇسىپوۆ، شىنار اسقاروۆا، بايان قاجنابيەۆا سىندى اكتەرلەردىڭ فيلم يدەياسىن كورەرمەنگە جەتكىزە بىلۋدەگى شەبەر ويىندارىن اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز. تالاي-تالاي جان ازابى مەن جول ازابىن ارتتا قالدىرىپ، ءوز ەلىنە، ءوز جەرىنە جەتكەن بازارباي اقساقالدىڭ وتباسى مۇندا دا باقىتقا كەنەلە المادى.
ولار ءوز ەلىنە بوتەن بولىپ قالىپتى. ەشكىم ولاردى قۇشاعىن جايىپ، قۋانا قارسى العان جوق. ۇلى ساپارقۇل بولسا ۇكىمەتتىك ساياجايدىڭ كۇزەتشىسى دەگەن قىزمەتكە ارەڭ ورنالاستى. وسىلاي ولمەشى تىرلىك كەشىپ جۇرگەن كەزدە بازارباي اقساقال اجالى جەتىپ قايتىس بولادى. شىن تراگەديا ەندى باستالدى. ونى اقىرەت ساپارعا شىعارىپ سالۋعا ەشكىم كەلمەدى. بالاسى اكەسىن جالعىز ءوزى جەرلەدى.
ونىڭ مولاسىن قازىپ جاتقاندا ورىس وفيتسەرى كەلىپ، بۇل قورىمعا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى جەرلەۋگە رۇقسات جوق ەكەنىن، بۇل قورىم بايقوڭىر اۋماعىنا كىرەتىن رەسەي باقىلاۋىنداعى جەر ەكەنىن ايتىپ، ولىكتى باسقا جاققا اپارىپ جەرلەۋىن تالاپ ەتەدى. ورىس وفيتسەرىن تىم قاتىگەز ەتىپ كورسەتۋدە الدەنەدەن قايمىقتى ما، سەناري اۆتورلارى نۇرلان سانجار مەن رەجيسسەر ءسابيت قۇرمانبەكوۆ ونى اياق استى «ءجىبىتىپ»، اۋعانستاننان كوشىپ كەلگەن ورالمان رەتىندە وعان ءبىر جولعا رۇقسات بەرگىزەدى.
ءبىر جاعىنان قاراعاندا، ش. ايتماتوۆتىڭ «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» («بۋراننىي پولۋستانوك») پوۆەسىندەگى قازانعاپتى جەرلەۋ كەزىندەگى وقيعانى قايتالاۋ بولىپ كورىنەتىن بۇل ەپيزود، ەكىنشى جاعىنان العاندا، كەڭەستىك كەزدەگى ورىس ۇستەمدىگىنىڭ ءالى دە وزگەرە قويماعانىن بىلدىرەدى.
«ورالمان» فيلمىنىڭ قازاق كينوسىن الەمگە تانىتۋداعى جەتىستىگىنە قۋانا وتىرىپ، ءوز ەلىنە كەلىپ كوز جۇمعان بازارباي اقساقالدى جەرلەۋ كەزىندە بالاسىنان باسقا ءبىر ادامنىڭ بولماعانى كوڭىلگە كۇدىك ورناتادى. كينو اۆتورلارى وگەيسىتۋ موتيۆىن تىم اسىرەلەپ جىبەرگەن سەكىلدى. ەگەر بۇل كورىنىسكە «رەجيسسەردىڭ شەشىمى عوي» دەپ كەشىرىممەن قارايتىن بولساق (سولاي قاراۋىمىزعا تۋرا كەلەدى)، «ورالمان» فيلمىن سوڭعى كەزدەگى «قازاق فيلم» ستۋدياسىنىڭ زور تابىسى دەپ باعالاۋىمىزعا لايىق.
سوڭعى جىلدارداعى قازاق كينوونەرى بىرنەشە اتاۋلارمەن تولىققانىن اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز. مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا تۇسىرىلگەن «اناعا اپارار جول» فيلمى اقان ساتايەۆتىڭ تاقىرىپتىق ىزدەنىستەگى تاعى ءبىر بەلەسى دەپ باعالاۋعا تۇرارلىق تولىمدى دۇنيە.
پروديۋسەرى - ءاليا نازاربايەۆا. حرونومەتراجى 3 ساعاتتىق كينودراما قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن 30- جىلدارداعى ناۋبەتتەن باستاپ، سوعىستان كەيىنگى جىلدار ارالىعىن قامتيدى. باستى كەيىپكەر ءىلياستىڭ كورمەگەن ازابى جوق: بالالار ءۇيى، سۇراپىل سوعىس، تۇتقىنعا ءتۇسۋ، لاگەر... وسى قيىنشىلىقتاردىڭ بارىندە ول مويىمادى، جاسىمادى، ۇمىتسىزدىككە سالىنىپ مۇجىلمەدى.
اناعا دەگەن ۇلى ماحاببات ءوزىن سارىلا كۇتكەن اناسىن قالاي دا امان كورۋ ارمانى - ونىڭ مۇقالماس توزىمدىلىگى مەن قاجىر- قايراتىنىڭ كوزى. اقىرى، ول دەگەنىنە جەتتى - اناسىن امان كوردى. فيلمدە حرونيكالدى- دەرەكتى جانردىڭ ەلەمەنتتەرى توبە كورسەتىپ وتىراتىنىنا قاراماستان، «اناعا اپارار جول» ۇلت تاعدىرى مەن ادام تاعدىرىن ءبىر-بىرىمەن قابات الىپ، قاي كەزدە دە رۋحى كۇشتى، ءوز سەنىمىنە بەرىك ادام عانا ماقساتىنا جەتە الادى دەگەن يدەيانى جەكە تۇلعانىڭ ءومىر جولى ارقىلى شىندىق شەڭبەرىندە نانىمدى بايانداپ بەرە بىلگەن كوركەم كينولەنتا.
ءتۇسىرىلىمى قازاقستان، ازەربايجان، بەلارۋس (برەست) جەرلەرىندە وتكەن بۇل فيلمدەگى باستى رولدەردە ويناعان التىناي نوگەربەك، ءادىل احمەتوۆ، ەركەبۇلان دايىروۆ، ارۋجان جازىلبەكوۆا سىندى اكتەرلەردىڭ كەز- كەلگەن كۇردەلى وبرازداردى سومداۋعا ىشكى الەۋەتتەرى مولىنان جەتەتىندەي شەبەرلىك دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ قالعاندىقتارىن تانىتىپ ءوتتى.
ساتىبالدى نارىمبەتوۆ قازاق كينورەجيسسۋراسىندا اعا بۋىن وكىلى رەتىندە قالىپتاسقان كانىگى كينوتارلانداردىڭ ءبىرى. ونىڭ 2015 -جىلى ەكران بەتىن كورگەن «امانات» تاريحي دراماسى دا قازاق كينوسىنداعى ەلەۋلى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى بولىپ باعالاندى. فيلمدە بىرنەشە وقيعا قاتار باياندالادى. ءبىرىنشىسى، ⅩⅨ عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن كەنەسارى حاننىڭ تاعدىرى، ەكىنشىسى، كەنەسارى حان تۋرالى اتىشۋلى كىتاپ جازعان ەرماحان بەكماحانوۆتىڭ قۋدالاۋعا ۇشىراعان اۋىر كەزەڭى، ءۇشىنشىسى، بەكماحانوۆتىڭ ءومىرىن زەرتتەپ جۇرگەن جاس جۋرناليستىڭ باستان كەشكەن وقيعالارى.
شيەلەنىسكە تولى بۇل تاريحي دراما ءبىرشاما تارتىمدى بولىپ شىققانمەن، ءۇش وقيعا بىرىنەن سوڭ ءبىرى الما- كەزەك باياندالىپ، كورەرمەننىڭ قابىلداۋىنا اۋىر تيەر تۇستارى بارشىلىق. الايدا، قازاق كينەماتوگرافىندا ەسكەرۋسىز قالىپ كەلە جاتقان ۇلى تاريحشى بەكماحانوۆتىڭ ءومىرىن، ونىڭ يدەياسىن رۋحاني امانات بيىگىنەن قاراپ تۇسىرىلگەن بۇل فيلم تاريحىمىزدى تۇگەندەۋدە جاسالعان ءساتتى قادامدارىمىزدىڭ ءبىرى.
حالىقارالىق كينوفەستيۆالدە «قازاق فيلمنىڭ» تاعى ءبىر تۋىندىسى ۇلكەن ماراپاتقا يە بولدى. ول كينوتۋىندىنىڭ اتى - «جاڭعاق تال». قويۋشى- رەجيسسەرى ەرلان نۇرمۇحامبەتوۆ. فرانسيانىڭ ۆەزۋل قالاسىنداعى ازيا كينولارىنىڭ 22-حالىقارالىق فەستيۆالىندە ول ەكى بىردەي جۇلدەگە يە بولدى: قازىلار القاسىنىڭ جانە كينوسىنشىلارىنىڭ ارناۋلى جۇلدەسىنە.
كونكۋرسقا قىتاي، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، يران، فيليپپين جانە تۇركيا ەلدەرىنەن ۇزىن سانى 90 عا تارتا كينوتۋىندىلار ۇسىنىلعان بولاتىن. سولاردىڭ اراسىنان قازاق رەجيسسەرىنىڭ تۋىندىسى وزا شاۋىپ، كورەرمەندەر مەن سىنشىلاردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى.
ەسكە سالا كەتسەك ارتىق بولماس، ەرلان نۇرمۇحامبەتوۆتىڭ بۇل فيلمى بۇدان بۇرىن كورەيانىڭ پۋسان فەستيۆالىنە قاتىسىپ، الەمدىك پرەمەراسىن وتكىزگەن بولاتىن. «جاڭا اعىم» نوميناتسياسى بويىنشا «جاڭعاق تال» وندا دا جۇلدەلى ورىنعا يە بولدى. دوسحان جولجاقسىنوۆ تۇسىرگەن ءومىرباياندىق «قۇنانباي» فيلمى دە كينوقورىمىزدى بايىتا ءتۇستى.
قۇنانباي بەينەسىن سومداعانى ءۇشىن دوسحان جولجاقسىنوۆ ەكىنشى رەت مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولدى. شاكەن ايمانوۆ اتىنداعى «قازاق فيلم» كينوستۋدياسى سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا ءوز كورەرمەندەرىمىز بەن شەت جۇرتتىڭ كورەرمەندەرىنە ۇيالماي كورسەتەتىن بىرنەشە كينوتۋىندىنى ەكرانعا شىعاردى.
ولاردىڭ ءبىرازى حالىقارالىق كينوفەستيۆالدەردە جەڭىمپاز اتانىپ، قازاق كينوسىنا دەگەن جاڭا كوزقاراس قالىپتاستىرا باستادى. وسى جاڭا كوزقاراستى ءۇزىپ تاستاماي، جاڭا كينوتۋىندىلارمەن بەكىتە ءتۇسۋىمىز قاجەت. شىنايى ونەرگە سۋساپ وتىرعان حالقىمىزدى ءماندى دە ماعىنالى، كوركەمدىك ساپاسى جوعارى فيلمدەرمەن قۋانتايىق.
ەكرانداعى ءنارسىز، ءسولسىز دۇنيەلەردى توقتاتىپ، رۋحاني قۇندىلىعىمەن كورەرمەندى باۋراپ تا، جاۋلاپ تا الار جاۋھار كينولارىمىزدى كوبەيتكەنىمىز ابزال. ءبىز جىلىنا 5-6 فيلم تۇسىرسەك، سونىڭ وزىنە قاناعات تۇتاتىن سياقتىمىز. جانە سول 5-6 اتاۋ وزىنە جۇمسالعان شىعىندى وتەي المادى دەپ، كينوونىمگە كىنا ارتاتىن ادەتىمىز بار.
كينو ونىمگە كۇندەلىكتى، تۇتىنۋ تاۋارىنا قارايتىنداي توعىشار كوزقاراسپەن قاراۋدى قوياتىن كەز الدەقاشان جەتكەن. حالقىنىڭ سانى بىزدەن ون ەسەگە جۋىق كوپ رەسەيدە 2016 -جىلى 68 كينوفيلم ءتۇسىرىلىپتى. سونىڭ تورتەۋى عانا وزىنە جۇمسالعان شىعىندى وتەي العان، قالعان 64 ى شىعىنعا ۇشىراعان.
سوعان قاراپ، رەسەيدىڭ قارجى مينيسترلىگى كينووندىرىسىنە دەگەن قارجى كولەمىن «پايدا تاپپايسىڭدار» دەپ قىسقارتۋدى ەمەس، ونى الداعى جىلى ءبىر جارىم ەسەگە كوبەيتۋدى ويلاستىرىپ وتىر. حالقىمىزدىڭ سانى 18 ميلليون ەكەنىن، ونىڭ ىشىندە قازاق كينوسىنا قىزىعۋشىلىق بىلدىرەتىن قازاق ءتىلدى كورەرمەندەرىمىز ءبىر-ەكى ميلليوننان اسپايتىنىن ەسكەرسەك، كەز كەلگەن شەدەۆر فيلمدەرىمىزدىڭ ءوزى ىشكى پروكاتتا پايدا تابا المايدى. پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەن ايگىلى ماقالاسىنداعى «الەم ءبىزدى قارا التىنمەن عانا ەمەس، مادەني جەتىستىكتەرىمىزبەن تانۋى كەرەك» دەگەن تۇجىرىمداماسىندا، ءسوز جوق، ونەر مەن مادەنيەت، سونىڭ ىشىندە كينوونەرى دە مەملەكەت قامقورلىعىندا بولۋى كەرەك دەگەن ويدى بىلدىرسە كەرەك.
ءۇش جىلدىڭ ىشىندە حالىقارالىق كينوفەستيۆالدەردەن ءبىر گران-پري، ءتورت ارنايى جۇلدەلەرگە، ءبىر مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولعان «قازاق فيلم» ستۋدياسىنىڭ شىعارماشىلىق مۇمكىندىكتەرىنە بۇدان كەيىن دە كەڭىرەك جول اشىپ، وعان مەملەكەت تاراپىنان ۇدايى قامقورلىق كورسەتىلىپ وتىرسا، قازاق كينوونەرىنىڭ شىعار بيىگى بۇگىنگىدەن دە جوعارى بولارى حاق.
دۋلات يسابەكوۆ، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى- دراماتۋرگ الماتى
Egemen.kz
