وتىرىگى جوق ءومىر نەمەسە بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ جارىمەن سۇقبات
جالعىز ەمەس، قاسىنا الماتىدان ورتا بويلى، ءبىرتوعا، بەيتانىس كىسىنى ەرتە كەلىپتى.
كلۋبتا وتكەن كەزدەسۋدە قالامگەر ءسوز الىپ، جەرلەستەرىمەن جۇزدەسكەنىنە قۋانىشتى ەكەنىن ايتتى. ءسويتتى دە 30-جىلدارداعى ولاردىڭ ومىرىنەن الىنعان «بالالىق شاققا ساياحات» كىتابىنىڭ «تەپەڭ-تەپەڭ» اتتى تاراۋىنان ءۇزىندى وقىپ بەردى. سودان سوڭ: «قالادان الىپ كەلگەن «مەنىڭ اتىم قوجا» دەگەن ءبىر بۋما كىتابىم تۋعان-تۋىسقاندارىمنان ارتىلمادى. تاڭەرتەڭ وسىنداعى «كۋلتماگقا» بارىپ ىزدەستىرسەم، قويما مەڭگەرۋشىسى قازاقشا- ورىسشا شىققان شىعارمالارىمنىڭ بىردە-ءبىر داناسى قالماي ءوتىپ كەتكەنىن ايتتى.
ەسەسىنە ول جەردە جانىمداعى جاس تالانت قادىر مىرزاليەۆتىڭ بالالارعا ارنالعان «جاڭعالاقتار» جيناعى بار ەكەن. سونى ءتۇپ قوتارا ساتىپ الىپ، سىزدەرگە بازارلىققا الىپ كەلدىم. اۆتوردان قولتاڭبا جازدىرىپ الىڭىزدار. قوناققا وسىلاي قۇرمەت كورسەتەيىك»، دەدى.
سونداعى بەكەڭنىڭ جانىنداعى بەيتانىس ادام قادىر اقىن ەكەن-اۋ! ارادا از ۋاقىت وتپەي-اق ول اعامىزدىڭ قازاق پوەزياسىنىڭ حاس تۇلپارىنا اينالاتىنىن سول كەزدەگى 5- كلاسس وقۋشىلارى بىزدەر قايدان بىلەيىك...
...وسى جازدا نارىنقولعا بارعانىمدا، مىنە، جوعارىداعى وقيعانىڭ ەسىمە تۇسپەسى بار ما؟! سودان بەرى ارادا 53 جىل وتسە دە ۇمىتپاپپىن. ءبارى دە كوز الدىمدا. ال ودان كەيىنگى كەزەڭدەر شە؟ ءيا، قالامگەرمەن الماتىداعى ستۋدەنتتىك شاقتاعى كەزدەسۋلەر، گازەت-جۋرنالدا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەگى جۇزدەسۋلەر...
وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ بىرىندە دە ءدال جوعارىداعىداي اسەر جوق. نەگە؟ وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، كوك تەرەكتەر جاپىراعى سىبدىرلاعان نارىنقول كوشەلەرىندە كوپ ءجۇردىم. انە، اناۋ قازىرگى جاسوسپىرىمدەردى ەڭبەككە باۋلۋ ورتالىعى بولىپ تۇرعان باكەنە عيمارات ءبىر كەزدەگى بولاشاق جازۋشى ءبىلىم العان ورتا مەكتەپ.
مىنە، شوبەرەلەرى بۇل كۇندە جەم قويماسىنا اينالدىرعان رامازان اتانىڭ مىنا توقال تامىندا قاز پ ي- دى ءبىتىرىپ كەلگەن بەردىبەك اعا وتباسىمەن پاتەردە تۇرعان. ال كەيىن قابىرعاسى قۇلاپ، تومپەشىك بولىپ قالعان مىنا جەردەگى كلۋبتا قالامگەر جەرلەستەرىمەن كەزدەسۋ وتكىزگەن. وسىلاردى بۇگىنگى اۋىل تۇرعىندارى بىلە مە؟ سۇراساڭىز، جازۋشىنىڭ اتى-جونىنەن حاباردار ەكەنىن ايتادى.
ال ومىرىنە، تۋعان جەرمەن اراداعى بايلانىسىنا كەلگەندە باستارىن شايقايدى. وعان ەشكىمدى كىنالاي المايسىڭ. ويتۋگە حاقىمىز دا جوق. سەبەبى، ءبىز دە سولاردىڭ ار جاق، بەر جاعىندامىز. جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن جاقسى بىلگەنىمىزبەن، ءوزى، ورتاسى تۋرالى تۇسىنىگىمىز از. سوندا مۇنى، ياعني ءسوز ەتىپ وتىرعان تاقىرىپقا بايلانىستى بوس كەڭىستىكتى نەمەن، قالاي تولتىرۋعا بولادى؟ جازۋ-سىزۋ توڭىرەگىندە جۇرگەن ءبىز ىزدەنبەسەك، قيمىلداماساق، وندا...
وسىنداي ويلارمەن اقىرى الماتىدا تۇراتىن بەردىبەك اعا سوقپاقبايەۆتىڭ جارى، قالامگەردىڭ سامال اتتى قىزىنىڭ اناسى، بەلگىلى پەداگوگ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەر باشەن اپا بايمۇراتوۆاعا جولىعىپ، اڭگىمەلەسۋدى ءجون دەپ تاپتىق.
- اپاي، نەگىزگى اڭگىمەگە كىرىسپەس بۇرىن ءوزىڭىز جونىندە از-كەم ماعلۇمات الساق دەپ ەدىك. قاي جەردە، قانداي وتباسىندا ومىرگە كەلدىڭىز. ءسىز وقىعان مەكتەپ، العاشقى ەڭبەك جولىڭىز... بۇل جونىندە نە ايتاسىز؟
- مەن ءوزىم شىعىس قازاقستان وڭىرىنەنمىن، قاراعىم. سونداعى ۇلان اۋدانىنىڭ بايجان ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلىپپىن. اكەم پوشتا تاسۋشى-تىن. ومىردەن ەرتە كەتتى. شەشەم كەڭسەدە ەدەن جۋۋشى بولاتىن. 1941 -جىلى سوعىس باستالعاندا 6-سىنىپ وقۋشىسى ەكەنىم ەسىمدە. ارادا ەكى جىل وتكەندە مەكتەپ جابىلدى دا ءبارىمىز قارا جۇمىسقا جەگىلدىك. مەن اۋداندىق باسپاحانادا ءارىپ تەرۋشى بولدىم. ءسويتىپ جۇرگەندە 1945 -جىلى «جەڭىس!» دەگەن جىلى حابار جەتىپ، مايداننان بىزگە تۋىس شاعيلا قۇسانوۆا اپامىزدىڭ ورالماسى بار ما؟! كەيىن عىلىم دوكتورى اتانىپ، كاز گ ۋ- دە ۇزاق جىل وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارعان ول كىسى الماتىعا اتتاناردا: «اۋىل بالالارى وقۋى كەرەك. بۇلارعا قارا جۇمىس ىستەتۋ قيانات ەمەس پە؟!» دەپ جەرگىلىكتى باسشىلارمەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ، ءتورت قىزدى وزىمەن بىرگە الىپ كەتەتىنىن ايتتى.
سولاردىڭ بىرەۋى انامنىڭ ودەيالدان تىگىپ بەرگەن پالتوسىن كيىپ جولعا شىققان مەن ەدىم. ول كەزدە وسكەمەننەن الماتىعا اتتانۋدىڭ ءوزى ءبىر ازاپ. ارىپ-اشىپ جەتتىك قوي ايتەۋىر. سودان نەشە ءتۇرلى سىناق تاپسىرىپ ءجۇرىپ، مانشۇك مامەتوۆا اتىنداعى قىزدار پەداگوگيكالىق ۋچيليشەسىنە وقۋعا ىلىككەن جايىمىز بار.
- بۇل ارناۋلى ورتا وقۋ ورنى قىزىلوردادا ەمەس پە ەدى؟
- جوق. 50-جىلداردىڭ اياعىندا عوي سول جاققا كوشكەنى. العاشىندا الماتىدا، قازىرگى مىنا «گاۋھار» زەرگەرلىك بۇيىمدار دۇكەنىنىڭ ورنىندا بولاتىن.
- كاز پ ي- گە جاقىن دەڭىز...
- ءيا. بەردىبەك اعاڭ ول كەزدە، مىنە، سوندا وقىپ ءجۇر ەكەن. بىلەتىنىم، ينستيتۋت باسشىلارىنىڭ ولاردى بىزگە توپ- توبىمەن وندىرىستىك تاجىريبەدەن وتكىزۋگە جىبەرەتىندىگى. سولاردىڭ ىشىنەن سەرىك قيرابايەۆ، تۇرسىنبەك جابايەۆ، مۇقاش سارسەكەيەۆ جانە بەردىبەك سوقپاقبايەۆ باعدارلاماداعى كورسەتىلگەن تاقىرىپتاردى يگەرۋگە ەرەكشە ىنتالىلىق تانىتاتىن. كاز پ ي- دىڭ 2-، 3- كۋرس ستۋدەنتتەرى ولارمەن ۋچيليشە قىزدارى بىزدەر وسىنداي تاجىريبەلىك ساباق وتكىزۋ، مەرەكە قارساڭىنداعى ءتۇرلى ويىن-ساۋىق كەشتەرىن ۇيىمداستىرۋ سياقتى ءىس-شارالاردا تانىسىپ-بىلىسكەن ەدىك. ءبارى شەتىنەن اقكوڭىل، ەڭبەكقور ءارى تالانتتى جىگىتتەر بولاتىن.
- تالانت دەمەكشى، كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ نەمەسە ەسىڭىزگە ءتۇسىرىپ كورىڭىزشى. بولاشاقتا مىقتى سىنشى، اتاقتى اقىن، كورنەكتى پروزايك بولاتىن جوعارىداعى اعالارىمىزدىڭ ستۋدەنت كەزدەرىندەگى ادەبي ورتادا تانىلۋى قالاي ەدى؟ باسپا ءسوز بەتتەرىندە كورىنۋى شە؟ - پەدۋچيليشە قىزدارى بىزدەردىڭ بىلەتىنىمىز، ولار وقىپ ءجۇرىپ شىعارماشىلىقپەن اينالىستى. ونى بۇل جىگىتتەردىڭ كاز پ ي- دەگى ادەبيەت ۇيىرمەسىندە ءوز ولەڭدەرىن وقىپ، جازعان اڭگىمەلەرىن تالقىلاۋعا ۇسىنۋلارىنان، الماتىداعى اقىن-جازۋشىلاردى كەزدەسۋگە شاقىرىپ، ءتۇرلى پىكىرالىسۋلار وتكىزۋلەرىنەن بايقايتىنبىز. سونداي كەشتەردە پروفەسسور قاجىم جۇماليەۆ بىردە «قازاق ادەبيەتىندە»، كەلەسى جولى «لەنينشىل جاستا» نەمەسە «قازاقستان پيونەرىندە» شىققان ستۋدەنتتەر سەرىك قيرابايەۆ، مىڭباي راشەۆ، مۇقاش سارسەكەيەۆتىڭ رەسەنزيا، ولەڭ، ماقالالارىن اتاپ ايتىپ، شاكىرتتەرىن كوتەرمەلەپ وتىراتىن.
ءوستىپ جۇرگەندە بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ دا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە سىن ماقالاسى شىعىپ، جۇرتتىڭ گۋ ەتە تۇسكەنى بار. «رەداكسياعا حات» ايدارىمەن بەرىلگەن ول ماتەريال «ۇرى بىرەۋ، ۇرلىق نەشەۋ؟» دەپ اتالادى. وندا بەكەڭ ءوزى اۋدارعان س. ميحالكوۆتىڭ ولەڭدەرىن ستۋدەنت ارىپتەسى قابىل بورانبايەۆتىڭ ءسال وزگەرتىپ پايدالانعانىن، ءسويتىپ بالالار باسىلىمدارىنىڭ بىرىندە جاريالانىپ كەتكەن بۇل ءتارجىمانى ەل ەندى كىمنىڭ ەڭبەگى دەپ ۇعاتىنىنا جاۋاپ ىزدەيتىنىن جازىپتى. ول كەزدەگى كاز پ ي، ونداعى ءتىل جانە ادەبيەت فاكۋلتەتى ستۋدەنتتەرىنىڭ ءوز ماماندىقتارىنا دەگەن ۇمتىلىسى، ءورشىل تالاپقا تولى ءومىرى، مىنە، وسىنداي بولاتىن. ءبىز وزىمىزبەن قاتار جۇرگەن بۇل جىگىتتەردى جوعارىداعىداي قاسيەتتەرى ءۇشىن قاتتى سىيلاپ، ەرەكشە قۇرمەت تۇتتىق.
ولاردى جاقسى كورىپ، ايتقان سوزدەرىنە قالتقىسىز سەندىك. سولاردىڭ ءبىرى بەردىبەك اعالارىڭ 8 -ناۋرىز مەرەكەسىندە ماعان ءوز سەزىمىن ءبىلدىرىپ، سۇيىسپەنشىلىگىن ايتقاندا، ازاماتتى جەرگە قاراتقىم كەلمەدى. ءسويتىپ، ول ينستيتۋتتى، مەن پەدۋچيليشەنى اياقتاعان 1948 -جىلدىڭ كۇزىندە قول ۇستاسىپ نارىنقولعا اتتاندىق.
- وندا قانشا جىل تۇردىڭىزدار؟ مۇنى سۇراپ وتىرعانىم... 1951-1952 -جىلدارى رەپرەسسيانىڭ ءۇشىنشى تولقىنى باستالعانى بەلگىلى. سوندا قازاقستانداعى ءبىراز زيالى قاۋىم وكىلىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن. وعان اتاقتى تاريحشى ە. بەكماحانوۆ تا دۋشار بولىپ، الماتىدان 350 شاقىرىم جەردەگى نارىنقولعا قاتارداعى مۇعالىمدىك قىزمەتكە جىبەرىلگەنى بار. ەگەر دە سىزدەر ول كەزدە سوندا بولساڭىزدار، ارداقتى ازاماتتىڭ جوعارىداعىداي جاعدايعا بايلانىستى الىس اۋىلدا وتكىزگەن ومىرىنەن نە بىلەسىزدەر دەگەن وي عوي بىزدىكى.
- ءتۇسىندىم. نارىنقولعا ءبىز العاشقى التى جىلدىڭ ىشىندە ەكى رەت بارىپ، الماتىعا ەكى رەت قايتا كوشىپ كەلگەن جايىمىز بار. ءبىرىنشى جاعداي، ياعني 1948-1950 -جىلدارى اتالمىش اۋداننىڭ قوستوبە دەگەن اۋىلىندا تۇردىق. سوعىستىڭ اياقتالعانىنا ءۇش-ءتورت جىل عانا بولىپ، جۇرت ءالى ەسىن جيا الماي جاتقان كەز عوي.
سول سەبەپتى ەل دە، جەر دە وتە جۇدەۋ-تىن. كەيىن ءبارى رەتتەلەر دەپ ەرلى-زايىپتى ەكەۋمىز سونداعى باستاۋىش مەكتەپتە كەزەكتەسە ساباق بەرۋگە كىرىسكەنبىز. ءبىراق ارالاساتىن ورتا، تۇرمىستىق جاعداي ونشا بولمادى. ونىڭ ۇستىنە وسى جەردە ومىرگە كەلگەن قۋانىش اتتى ۇلىمىز شەتىنەپ كەتىپ، قاتتى قينالدىق. ءوستىپ جۇرگەندە 1949 -جىلى بەكەڭنىڭ ولەڭدەرى «جاستار داۋسى» ۇجىمدىق جيناعىندا جارىق كورىپتى دەپ ەستىدىك.
ال كەلەسى جىلى «بۇلاق» اتتى جەكە كىتابى شىعاتىن بولىپتى. مۇنى ەستىگەن اعالارىڭدا تاعات قالمادى. سول جاعدايمەن 1950 -جىلى الماتىعا قايتا ورالعان ەدىك. وكىنىشكە قاراي، جىل وتپەي جاتىپ مۇندا دا تىرلىك كەشۋ قيىنعا اينالدى. پاتەر جوق. وتىن-سۋ ۋداي قىمبات. الاتىن جالاقىمىز ماردىمسىز. ءسويتىپ، كەشەگى اۋىلداعى ومىرىمىزبەن جىلاپ كورىسەتىندەي جاعدايعا جەتكەن سوڭ 1951 -جىلى تاعى دا نارىنقولعا ورالۋعا تۋرا كەلدى.
بۇل جولى ءبىز اۋدان ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ وزىنە ورنالاسىپ، بەكەڭە جاقىن بولىپ كەلەتىن ءشارىپ جۋسانبايەۆ پەن رامازان جاۋىنبايەۆ اقساقالداردىڭ وتباسىن پانالادىق. جارىقتىق اۋىل ادامدارى كەڭ عوي. رامازان اتا اۋلاسىنداعى ەسكى تامىن جوندەپ بەرىپ وسىندا تۇرىڭدار دەسە، ءشارىپ قاريا وزدەرى نە ءىشىپ، نە جەسە، بىزگە دە سونى ورتاقتاستىرىپ وتىردى. وسىنداي كومەك، جاردەمنەن كەيىن مەكتەپتەن العان ايلىعىمىز دا بويىمىزعا جۇعىپ، ەل قاتارىنا قوسىلا باستادىق. وسىلاي ءجۇرىپ جاتقانىمىزدا ءبىر كۇنى بەكەڭ ۇيگە اسىعىپ كەلدى دە سەنبىنىڭ كەشىنە قوناق شاقىرعانىن، ول كىسىنىڭ وسىندا تۇنەپ، جەكسەنبىدە دە ءبىزدىڭ ۇيدە بولاتىنىن ايتتى.
ءسويتتى دە: «بۇل اعاي مەكتەبىمىزگە جاڭادان كەلگەن مۇعالىم. بىرگە وتىرىپ توقساندىق ساباق جوسپارىن جاسايمىز»، دەدى. باسقا ەشتەڭە دەگەن جوق. مەيمان بەلگىلەنگەن كۇنى ۇيىمىزگە كەلدى. قالالىقتارشا كيىنگەن، جىلى ءجۇزدى، سىپايى كىسى ەكەن. ءوز باسىم كورگەن بەتتە-اق بۇل بەيتانىس قوناقتى مۇندا، تۇكپىردەگى مىناداي بۇيىعى ەلدى مەكەندە جۇمىس ىستەيتىن ادامعا قيمادىم.
وڭىنەن ۇلكەن ورتانى كورگەن، جوعارى مادەنيەتكە يە، پاراساتتى جان ەكەنى بىردەن كورىنىپ تۇردى. امانداسىپ، شاي ىشۋگە وتىرعاندا، ودان جاتار-جاتقانشا سوزىلعان اڭگىمەلەردە بەكەڭ قوناقتىڭ اتىن اتاماي «اعا!» دەپ قۇرمەتتەدى دە وتىردى. ەرتەسىندە ەكەۋى كۇنى بويى جازۋدان باس كوتەرمەي، ساباق جوسپارىن جاسادى. سودان ەكى اي وتكەن سوڭ... ءيا، ەكى ايدان كەيىن مەكتەپتەگى مۇعالىمدەر ول كىسىنى الماتىعا قايتادان شاقىرىپ الىپ كەتىپتى دەپ جاتتى.
«سەن بىلەسىڭ بە؟ - دەدى جوعارىداعى اڭگىمەنىڭ ءىزى سۋىعان ءبىر كەشتە بەكەڭ ماعان تۇنجىراي قاراپ وتىرىپ، انەۋ كۇنگى كەلگەن قوناقتى ايتام دا... ول كىسى - قازاقتىڭ اتاقتى تاريحشىسى ەرمۇقان بەكماحانوۆ. ارىزقويلار ارداقتى اعانى قوعامعا جات ەلەمەنت دەپ كۇستانالاپتى. ەش جەردەن جۇمىس بەرگىزبەي، اۋرە-سارساڭعا سالىپتى. سودان باسساۋعالاپ شالعاي ءوڭىر، قيىر شەت بىزگە كەلىپ ەدى. ءبىراق شەكارالى اۋداندا تۇرۋعا رۇقسات جوق دەپ قايتادان كەرى الىپ كەتتى. ەندىگى جاعدايى نە بولادى؟ تۇسىنىكسىز. وسىدان سوڭ نارىنقولعا ءبىز دە كوپ تۇراقتامادىق. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ سۋىق كوزقاراسىنا ۇشىراۋىمىزعا بايلانىستى الماتىعا قايتا قونىس اۋدارۋىمىزعا تۋرا كەلدى. بۇل جاعدايدى ارادا 51 جىل وتكەندە اكادەميك سەرىك قيرابايەۆ ءوزىنىڭ «جاستىقتىڭ ساعىنىشتى كۇندەرى» اتتى ەستەلىگىندە وتە ءدال، ناقتى ءارى تۇسىنىكتى تۇردە ايتقان.
- سونىمەن، سىزدەر الماتىعا قايتا ورالدىڭىزدار. ال ودان بىلايعى ومىرلەرىڭىز... بەكەڭنىڭ جۇمىسى... شىعارماشىلىعى... ايتپاقشى، ەرمۇقان اعا بەكماحانوۆتى كەيىن كورىپ، كەزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى مە؟ ويتكەنى، سول كەزدەرى ءبارىڭىز ءبىر قالادا تۇرىپ، تىرلىك كەشتىڭىزدەر عوي.
- الماتىعا ءبىز قىزىم سامال ەكەۋمىز جازعا تامان كەلدىك. بەكەڭ وعان دەيىن «قازاق فيلمگە» قىزمەتكە ورنالاسىپ، عالىم دوسى سەرىك قيرابايەۆتىڭ ۇيىندە تۇردى. وتباسىمىز تۇگەندەلگەن سوڭ كاز پ ي- دەگى جاتاقحانا كومەندانتىمەن كەلىسىپ، ءبىر-ەكى اي سوندا امالدادىق تا، كۇزگە تامان كىشى ستانيساداعى نيكامال دەگەن اپايدىڭ پاتەرىن جالدادىق. اتاقتى ءبيشى شارا جيەنقۇلوۆا بار ەمەس پە. مىنە، الگى ءۇي سول كىسىنىڭ اكەسىنىڭ پاتشا زامانىنان بەرى تۇرعان مەكەنجايىنىڭ ءبىر بولىگى بولاتىن. مەن سول جەردەن قالا شەتىندەگى اۋىل مەكتەبىنە بارىپ ەڭبەك ەتىپ ءجۇردىم. ويتكەنى، جۇمىستىڭ تابىلۋ رەتى سولاي بولدى. بەكەڭ بۇل كەزدە ەلگە تانىلىپ قالعان قالامگەرلەر قاتارىندا ەدى.
ونى جۇرتقا بەلگىلى ەتكەن سول كەزدەگى كوزىقاراقتى ۇلكەن-كىشىنىڭ ءبارىنىڭ كىتاپ پەن گازەت-جۋرنالعا دەگەن كەرەمەت ىنتىزارلىعى بولاتىن. سونىڭ ارقاسىندا اينالاسى بەس-التى جىلدىڭ ىشىندە «جاستار داۋسى» ۇجىمدىق جيناعى مەن «بۇلاق»، «الىستاعى اۋىلدا»، «ون التى جاسار چەمپيون»، «باقىت جولى» كىتاپتارى جارىق كورگەن اۆتوردى ەل جاقسى ءبىلدى. ءبىر كۇنى بەكەڭ ۇيگە وتە كوڭىلدى ورالدى. «پاركتى كەسىپ ءوتىپ كەلە جاتسام، - دەدى اپتىعىپ. - ەرمۇقان اعا شە؟ بەكماحانوۆ! مىنە، سول كىسىگە جولىعىپ قالدىم. ءبىر-ءبىرىمىزدى كورىپ قاتتى قۋاندىق. سىبىردەگى ايداۋدان ورالىپتى. ءوڭى جۇدەۋ. ەش جەر جۇمىسقا الماعان. سونى ايتىپ جوعارعى جاققا حات جازعان ەكەن، «كۇتىڭىز. جەكە قابىلداپ، اڭگىمەلەسەمىز»، دەپتى. جالعىزسىراپ جۇرگەنىن بايقادىم دا ەلگە قوناق بولىپ قايتۋعا شاقىردىم. وعان عالىم كەلىستى»، دەدى.
سودان ولار نارىنقولعا اتتانىپ، ون كۇندەي ەلدە بولعانى ەسىمدە. ال كەگەنگە كەلىپ، قارقارادا جۇرگەندەرىندە وبكومنان تەلەفون شالىنادى. ول ەرمۇقان اعانىڭ جوعارى جاققا جازعان حاتىنا بايلانىستى ىزدەۋ ەكەن.
«بەكماحانوۆتى ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى پونومارەنكو جولداس قابىلدايدى. تاڭەرتەڭ الماتىدا بولسىن»، دەگەن پارمەننەن كەيىن اۋدانداعىلاردا جان قالا ما؟ اسىپ-ساسىپ ءجۇرىپ تۇستەن كەيىن ولاردى جۇك ماشينەسىنە وتىرعىزىپ، تاڭ اتا بەرە قالاعا جەتكىزگەن عوي. بۇل 1954 -جىلعى جاعداي.
سودان ەكى جىلدان سوڭ بەكەڭ ماسكەۋدەگى ادەبيەتشىلەردىڭ جوعارى كۋرسىندا وقيتىن بولدى دا وتباسىمىزبەن سوندا كوشتىك. سول كەزدە ءبىز تۇرعان تۆەر بۋلۆارىنداعى ۇيگە ەرمۇقان اعانىڭ ءبىر-ەكى رەت كەلىپ، حال-جاعدايىمىزدى بىلگەنى بار. بەكەڭە ايتقان اڭگىمەلەرىنەن اڭعارعانىم، رەپرەسسيادان كەيىن عالىمنىڭ پارتيالىعى مەن عىلىمي اتاعى ءالى قالپىنا كەلتىرىلمەپتى. ول كىسى ماسكەۋدە، مىنە، سوعان بايلانىستى ىزدەنىپ ءجۇر ەكەن. سودان كەيىن اتاقتى تاريحشىمەن ارادا بايلانىسىمىز بولعان جوق. 1966 -جىلى باقيلىققا اتتانعاندا قالىڭ حالىق قاتارىندا قوشتاسۋعا بارىپ، قايتپاس ساپارعا شىعارىپ سالدىق قوي.
- ەندى ءسىز مىنا سۇراققا جاۋاپ بەرىڭىزشى. «ون التى جاسار چەمپيون» پوۆەسىنەن كەيىن جازۋشى بەردىبەك سوقپاقبايەۆتى ەلگە، بۇكىل وداقتاس رەسپۋبليكالارعا تانىتقان شىعارماسى ول اۆتوردىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا» تۋىندىسى عوي. بۇل ەڭبەك ومىرگە قالاي كەلدى؟ سول كەزدەگى وقىرماندار، ادەبي ورتا ونى قالاي قابىلدادى؟ ەستۋىمىزشە، اتالمىش پوۆەست باسپادان ماشاقاتپەن باسىلىپ، اۆتور ءبىراز اۋرە-سارساڭعا تۇسكەن سياقتى.
- جوعارىدا مەن وتباسىمىزبەن ماسكەۋدە تۇردىق دەپ ايتتىم عوي. مىنە، سوندا جۇرگەندە: «جازۋشىلار وداعى ءۇي بەرگەلى جاتىر ەكەن»، دەگەن حاباردى ەستىگەن بەكەڭ مەنى الماتىعا جىبەردى. قايتا- قايتا ايتقان ءسوزى: «عابيت مۇسىرەپوۆكە كىر. جاعدايىمىزدى جاسىرما»، دەۋ بولدى. سولاي ەتتىم دە. ناتيجەسىندە بىزگە قالا شەتىندەگى س م ۋ-15 دەگەن جەردەن ەكى بولمەلى پاتەر ءتيدى. قۋانىشىمىزدا شەك جوق. ماسكەۋدەگى وقۋىنان كەلگەن بەكەڭ، مىنە، وسىندا، «جۋراۆسكي، 13» دەپ اتالاتىن كوشەدەگى ۇيىمىزدە وتىرىپ، بىتۋگە تاياۋ قالعان جاڭا شىعارماسىن اياقتادى دا باسپاعا بەردى.
«ءوزىم تۋرالى پوۆەست» اتتى بۇل تۋىندىنىڭ ول جەردەن قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق كىتاپ وقىرماندار قولىنا تيگەندە قاتتى ايعاي-شۋ باستالدى. ويتكەنى، بىزدەگى بالالار تۋرالى بۇعان دەيىنگى دۇنيەلەردە جاس جەتكىنشەكتەردىڭ ءبارى شەتىنەن ءتارتىپتى، تاربيەلى، ءتىل العىش ءارى بەلسەندى ەدى. ال بالا بولعان سوڭ ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىندە كەزدەسپەي تۇرمايتىن قيقارلىق، جالقاۋلىق، ناشار وقىپ، ساباقتان ۇلگەرمەي قالۋشىلىق سياقتى قىلىقتار ول كەزدەگى اڭگىمە، پوۆەستەردە كوپ كورسەتىلە بەرمەيتىن.
جازۋشى بەردىبەك سوقپاقبايەۆ ءوزىنىڭ كىشكەنتاي كەيىپكەرى قوجا ارقىلى بۇل سحەماتيزمدى بۇزدى. سوندىقتان، كوپتەگەن پەداگوگتەر وعان توسىرقاي قاراپ، سىنشىلار ۇشقارى پىكىرلەر ايتىپ جاتتى. قازاقي ادەبي ورتا وسىلاي دۋىلداسىپ جاتقاندا، بەكەڭ بۇل كىتابىن «مەنىڭ اتىم قوجا» اتاۋىمەن ورىسشا شىعارۋعا بەل بايلادى. وكىنىشكە قاراي، باسپا كوپ كەشىكپەي ونى وزىنە قايتارىپ بەرمەسى بار ما؟ سويتسە، رەسەنزەنت: «مەكتەپتەگى بارلىق بالانى حۋليگان (پىكىر يەسى ءدال وسىلاي جازعان - رەد.) ەتكىلەرىڭىز كەلسە، بۇل كىتاپتى تەزىرەك باسىپ شىعارىڭىزدار»، دەپ مىسقىلداپتى. ءبىراق... ءيا، ءبىراق پارادوكس دەيمىز بە، نە دەيمىز؟! اۆتوردىڭ اتالمىش كىتابىنا ماسكەۋ قىرىن قاباق تانىتپادى. 1958 -جىلى «دەتگيز» ونى قۋانىشپەن قابىلداپ، كوپ تيراجبەن باسىپ جىبەردى. كەلەسى جىلى ورتالىق جەدەلدەتىپ تاعى شىعاردى. سول سول-اق ەكەن، ول مولدوۆا، لاتىش، ليتۆان، ۋكراين، وزبەك، بەلارۋس، ەستون تىلدەرىنە اۋدارىلىپ جارىق كورە باستادى. 1963 -جىلى «قازاق فيلم» وسى شىعارما نەگىزىندە كينو ءتۇسىردى. 1967 -جىلى فرانسيانىڭ كانن قالاسىنداعى حالىقارالىق فەستيۆالدا ول باس بايگەنى جەڭىپ الدى. ءسويتىپ، سوعان دەيىنگى كەڭەستىك قازاق ادەبيەتىندە ەشكىمگە ۇقسامايتىن مىنەز-قۇلىققا يە، اتاپ ايتقاندا، وزىندىك قۋانىشى مەن مۇڭى، كەرەك دەسەڭىز توسىن تاعدىرى بار، تەنتەك، قيقار، ءبىراق اقىلدى، اقكوڭىل، ادال قوجاعا ءوز قانداستارىمىز ۇركە قاراپ جاتقاندا، وزگە جۇرت ونى جاتىرقامادى.
قاي جەردە دە تۋىسقان رەسپۋبليكالار وقىرماندارى «ول ءجۇرىپ وتكەن كوشەدە ءيت ءۇرىپ، قاز قاڭقىلداپ قالا بەرەتىن» كىشكەنتاي كەيىپكەردى قۋانا قارسى الۋمەن بولدى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ قارادومالاق ۇلى سول كەزدەگى كەڭ-بايتاق كەڭەس وداعىن ەركىن ارالاپ، ودان الەم ەلدەرىنە اسىپ كەتە باردى. بۇل پوۆەست تۋرالى مەن بىلەتىن نارسە وسى، قاراعىم.
- اۆتوردىڭ كەلەسى ءبىر كەرەمەت تۋىندىسى «بالالىق شاققا ساياحاتتا» تۇردىبەك اتتى كەيىپكەر بار. ونىڭ پروتوتيپى جازۋشى بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ تۋعان ءىنىسى عوي. كىتاپقا ءومىردىڭ ناق وزىنەن الىنعان، تاعدىرى شىعارمادا ەش قوسپاسىز باياندالعان بۇل بەينە سىزگە دە وتە جاقىن دەر ەدىك. ويتكەنى، ءوزىڭىز قوستوبەگە كەلىن بولىپ تۇسكەندە ول سوندا ەدى دەيدى ءبىزدىڭ اۋىلداعى كونەكوزدەر. سۇرايىق دەگەنىمىز، تۇردىبەكتىڭ سول كەزدەگى، ودان بەرگى تاعدىرى. قانداي جۇمىس ىستەپ، قايدا تۇرعاندىعى. وتباسى... بۇل جونىندە ءسىز نە بىلەسىز؟
- «بالالىق شاققا ساياحات» بەكەڭنىڭ بىزبەن تۇرعاندا، باسپاناعا ەندى قولىمىز جەتىپ، كوڭىلىمىزدى دەمدەگەندە تاپجىلماي وتىرىپ جازعان، ءسويتىپ ونىڭ قالاي، قاشان بىتكەنىنە ءوزىمىز كۋاگەر بولعان سوڭعى شىعارما. ودان كەيىن اعالارىڭ بىزدەن كەتتى. باسقا وتباسىن قۇردى. قايتەمىز، جاعداي سولاي بولدى. ايتايىن دەگەنىم ول ەمەس، جاڭا ءوزىڭ سۇراعان شىعارماداعى تۇردىبەك، ونىڭ ءوزىم بىلەتىن تاعدىرى. ءيا، 1948 -جىلى مەن قوستوبەگە كەلىن بولىپ تۇسكەندە تۇردىبەك سوندا ەكەن. بەكەڭنىڭ باشاي دەگەن جەڭگەسىنىڭ ۇيىندە قولبالا بولىپ ءجۇرىپتى. سول كەزدەرى ەشكىم ونى 16-17 دەگى جەتكىنشەك دەپ ايتپاس ەدى. بويى الاسا، ءالجۋاز-تىن. جالتاق، قورعانشاق بولىپ ءوسىپتى. دەرەۋ ءوز قولىمىزعا الدىق. مەنى وتە جاقسى كوردى. جانىمنان قالماي، كومەكتەسكىسى، جاردەمدەسكىسى كەلىپ تۇراتىن. ءبىراق بەكەڭ اعاسى سەكىلدى شاقار. مىنەزى قۇددى تاۋلى ءوڭىردىڭ قۇبىلمالى اۋا رايى سەكىلدى ەدى. سوعان شىداپ قوستوبەدە جۇرگەندە، نارىنقولعا كەلگەندە قاسىمىزدان قالدىرماي، ەل قاتارىنا قوستىق قوي. الماتىعا كوشكەنىمىزدە تەكەستەگى م ت س- تا تراكتورشى ەدى. ەڭبەك دەمالىسىندا قالاعا كەلىپ تۇراتىن. بەكەڭنىڭ ءبىزدى تاستاپ، باسقا وتباسىن قۇرعانىن ەستىگەندە قاتتى قاپالاندى. اعاسىنا رەنجىپ، كورمەستەي بولىپ كەتتى.
سول كەزدەگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كيروۆ اۋدانىنا كوشىپ باردى دا شوپاندىق كاسىپپەن شۇعىلداندى. 70-جىلدارى ماعان مەكتەپ بىتىرگەن قىزىن جىبەرىپتى. وقۋعا تۇسسە، ەشكىمدى تانىمايتىن قالادا قينالماسىن، باس-كوز بولىپ ءجۇرسىن دەگەن ويى بولسا كەرەك. سودان ول قىز ءبىزدىڭ ۇيدە ءجۇرىپ وقىدى. ينستيتۋتتى بىتىرگەن سوڭ اۋىلىنا قايتقان. ارادا كوپ جىل وتكەن سوڭ سول ما، جوق باسقا قىز با، ايتەۋىر بىرەۋى تۇردىبەكتىڭ قاتتى اۋىرىپ جاتقانىن حابارلادى. باردىق. تالدىقورعاننىڭ ىرگەسىندەگى مۇقانشى اۋىلىندا تۇرادى ەكەن. ءبىزدى كورىپ، كوتەرىلىپ قالدى. سودان جانىندا ءبىراز بولىپ، قالاعا قايتقانبىز. ەكى جەتىدەن كەيىن باقيلىققا اتتانعانىن ەستىدىك. تۇردىبەكتىڭ جاعدايى، مىنە، وسىنداي.
- بەردىبەك اعا ومىردە قانداي ادام ەدى، اپا؟ ۇرپاقتارى تۋرالى نە ايتاسىز؟ ءوزىڭىزدىڭ ول كىسىدەن كەيىنگى ءومىرىڭىز. سوسىن... ءيا، سوسىن اڭگىمەمىزدى جازۋشىنىڭ رۋحاني مۇراسىنا قاتىستى جەكە وي- پىكىرىڭىزبەن قورىتىندىلاساق دەيمىز.
- ول - تابيعاتى ادال، ومىرگە عاشىق، اقكوڭىل، جارقىن جان ەدى. وتە ءادىل-ءتىن. ءوز باسىنا جەتەرلىك باتىرلىعى مەن شاقارلىعىن دا ايتپاي كەتە المايمىن. مۇنداي مىنەزى بىرەۋدەن ءجابىر-جاپا كورگەن ادامدارعا ارا ءتۇسىپ، ولاردى قورعاعاندا ەرەكشە بايقالاتىن. شىرەنگەندەرگە شىداماۋشى ەدى. وندايلارعا تىك سويلەيتىن. اڭقاۋ، ايتقان سوزگە تەز سەنگىش ول ەسەپپەن ءومىر ءسۇرۋدى ويلامادى. وتە تياناقتى، ۇنەمشىل، قاناعاتشىل جان بولدى. ءۇستى-باسىن تازا ۇستايتىن. ۇرپاقتارىنا كەلەر بولسام، وزدەرىڭ بىلەتىن قىزىم سامال عوي. ول كىشكەنتاي كۇنىنەن كىتاپ وقۋ مەن سۋرەت سالۋعا ءۇيىر بولدى. جازۋعا دا يكەمدى ەكەنى بايقالاتىن. كاز گ ۋ- دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە ءتۇسۋدى ارماندادى. ءبىراق وعان شامام جەتپەدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ حيميا فاكۋلتەتىنە ءتۇستى. وعان ول العاشىندا كوڭىلى سوقپاي، قاتتى قينالىپ ءجۇردى. دەگەنمەن، بويىندا اكەسىنىڭ ەڭبەكقورلىعى مەن تاباندىلىعى بار ەمەس پە، تىرمىسىپ ءجۇرىپ اتالمىش فاكۋلتەتتى وتە جاقسى دەگەن باعاعا ءبىتىرىپ شىقتى. وسىلاي بولعانىمەن، كەيىن جازۋعا ءبىرجولا بەت بۇرىپ، ورىس ءتىلدى باسىلىمداردا جۇمىس ىستەدى.
اۋدارمامەن شۇعىلدانىپ، كوپتەگەن قالامگەرلەرىمىزدىڭ، ونىڭ ىشىندە اكەسىنىڭ دە ءبىراز تۋىندىلارىن ءتارجىمالادى. سولاردىڭ اراسىنان ءوز باسىم قىزىمنىڭ قازاق ەرتەگىلەرىن اۋدارۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ەرەكشە باعالايمىن. ءسوز ىڭعايىنا قاراي ايتا كەتەيىن، بەكەڭ ەكىنشى وتباسىنان قوس ۇل كوردى. بىرەۋى ابدەن ەرجەتىپ، ازامات بولعان كەزىندە قايتىس بولىپ كەتتى. ولاردىڭ اناسى قالاداعى №9 -ءدارىحانادا كوپ جىل جۇمىس ىستەگەن بيبىگۇل دەگەن كىسى. قازىر زەينەتتە بولۋى كەرەك. ال ەندى وزىمە كەلسەم، 1957 -جىلدان باستاپ الماتىداعى ى. التىنسارين اتىنداعى پەداگوگيكالىق عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا قىزمەت ىستەدىم.
سول مەكەمەدەگى ەڭبەك ەتكەن 40 جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە تالاي قيىن، كۇردەلى ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلگەن جاعدايلار بولدى. مۇنى قازىر وزىمە بەرىلگەن ەسەپ، وزگەگە ساباق، تاعىلىم دەپ ەسكە الىپ وتىرمىن. ماسەلەن، الماتىداعى 60-70-جىلدارداعى قازاق بالاباقشاسىنىڭ جاعدايىن قۇداي ەندى قايتىپ باسقا بەرمەسىن. نەگە دەيسىڭ عوي؟.. رەسپۋبليكا استاناسىندا سول كەزدەرى مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى 290 مەكەمە بولسا، سونىڭ ءبارى ورىسشا-تىن. بۇدان وتكەن قورلىق بولا ما، جوق پا؟ ماسەلەنى ناقتى زەرتتەۋگە، بۇلتارتپاس دەرەك- دايەكتەر تاۋىپ، دالەلدى انىقتاما ازىرلەۋگە سول كەزدەگى ەل باسشىسى دىنمۇحامەد قونايەۆ تاراپىنان ءبىزدىڭ ينستيتۋتقا تاپسىرما بەرىلدى. جانىمىزدى سالىپ كىرىستىك. ءبارىن مۇقيات دايىنداپ، بەلگىلەگەن مەرزىمدە ونى وقۋ ءمينيسترىنىڭ الدىنا قويدىق. ارتىنشا ول ۇكىمەتكە جىبەرىلدى. ءسويتىپ 1961 -جىلى العاشقى №16-قازاق بالاباقشاسىن اشۋعا قول جەتكىزگەن بولاتىنبىز. ودان سوڭ ءوز قاراكوزدەرىمىزگە ارنالعان №204-ەكسپەريمەنتالدى تىرەك بالاباقشاسى ومىرگە كەلدى. سول ۋاقىتتا وقۋ ءمينيسترى بولعان كەنجالى ايمانوۆ عاجاپ ادام ەدى. باستاعان ءىسىمىزدى ءۇزىپ الماۋدى ويلاپ، پەداگوگيكالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى قىزمەتكەرى ماعان «قازاق بالاباقشالارىنىڭ جاعدايى تۋرالى» رەسپۋبليكالىق كونفەرەنسيا وتكىزۋدى تاپسىردى. ءمينيستردىڭ ءوزى كەلىپ قاتىسقان 1969 -جىلعى بۇل جيىن جالعىز الماتى ەمەس، ايماقتارداعى جاعدايعا دا ايتارلىقتاي قوزعاۋ سالدى.
ءجا... ايتا بەرسە، بۇل تاقىرىپتىڭ جىرى كوپ. ويىم اتالمىش پروبلەمانى شەشۋدەگى سول كەزدەگى جىبىگەن توڭ مەن قوزعالعان سەڭنەن حاباردار ەتۋ عوي. وسىدان كەيىن مەن پەداگوگيكالىق عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم.
سوندا كوپتەگەن مەتودولوگيالىق وقۋلىقتار مەن تاربيە جۇمىسىنا بايلانىستى باعدارلامالاردى ومىرگە اكەلىپ، 1997 -جىلى زەينەتكە شىقتىم. ىستەگەن ءىسىمنىڭ قايتارىمى رەتىندە ۇجىمىم كەزىندە ك س ر و وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى اتاعىن اپەرىپ، ى. التىنسارين اتىنداعى مەدالمەن ماراپاتتادى. سونىڭ بارىنە شۇكىرشىلىك ايتىپ ءجۇرىپ جاتقان جايىم بار، قاراعىم.
باشەن اپاي بۇدان كەيىن بىزگە مىنا ماسەلەلەردى ايتتى. ول كىسىنى بەكەڭ شىعارمالارىنىڭ كەيىنگى كەزدەگى جاعدايى الاڭداتادى ەكەن. سونىڭ ءبىرىنشىسى، اۋەسقويلاردىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا» پوۆەسى نەگىزىندە قايتالاپ كينو ءتۇسىرۋى.
«بۇل دۇرىس ەمەس، - دەيدى اڭگىمە يەسى. - 1963 -جىلى ونداي فيلم جاسالىپ، التىن قورعا ەندى عوي. ال كەيىنگى كينولەنتالار كىمگە، نەگە قاجەت؟ ول جازۋشى بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ كلاسسيكالىق تۋىندىسىن جۇلمالاپ، كينورەجيسسەر ابدوللا قارساقبايەۆتىڭ شەديەۆرلىك ەڭبەگىنە كولەڭكە ءتۇسىرۋ دەپ ويلايمىن».
اپايدىڭ ەكىنشى ايتقان پىكىرى دە ويلاناتىن نارسە. ەلىمىز ەگەمەندىگىنىڭ ەلەڭ-الاڭ كەزى دەپ ايتار 1990 -جىلعى ساۋىردە «جۇلدىز» جۋرنالىندا بەردىبەك اعامىزدىڭ «ەرگەجەيلىلەر ەلىنە ساياحات» اتتى پوۆەسى جاريالانعان. وعان جازعان العىسوزىندە اۆتور بۇل شىعارمانىڭ 1978 -جىلى وسى باسىلىمدا جولى بولماعانىن، ونىڭ وقىرماندارمەن قاۋىشۋىنا ەندى عانا مۇمكىندىك تۋعانىن ايتقان.
«ەلدىڭ كەرەمەت قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان سول دۇنيە وسىدان 27 جىل بۇرىن «جۇلدىزدا» جاريالاندى دا قالدى، - دەيدى باشەن اپاي.
- ول جازۋشىنىڭ ودان بەرگى 80، 90 جىلدىق مەرەيتويلارىنا وراي شىعارىلعان كىتاپتارىنىڭ ەشقايسىسىنا كىرگىزىلمەدى. سونىڭ سالدارىنان «ەرگەجەيلىلەر ەلىنە ساياحات» بۇگىندە ۇمىتىلۋعا تاياۋ. بار گاپ مىنادا. باسپا قىزمەتكەرلەرى ىزدەنبەيدى. ولار بۇرىننان بەلگىلى، الدەنەشە رەت شىققان شىعارمالاردىڭ دايىن دياپوزيتيۆىن الۋعا قۇمار. ال قالامگەردىڭ جاڭا، تىڭ تۋىندىلارىن تاۋىپ، ونى كومپيۋتەرگە تەرىپ، كوررەكتورلىق وقۋدان وتكىزۋدى شىعىن نەمەسە ارتىق تىرلىك كورەدى. باسپالار اۆتوردىڭ ەڭبەگىنەن پايدا تاۋىپ وتىر عوي. ايتپەسە، شىعارماس ەدى. ەندەشە، ولار جوسپارلاعان دۇنيەلەرىن نەگە قالامگەردىڭ جوعارىداعىداي تۋىندىلارىمەن جاڭارتىپ، بايىتپاسقا؟»
اڭگىمەلەسكەن جانبولات اۋپباي
الماتى سۋرەتتەردە: پەداگوگ ب. بايمۇراتوۆا؛ جازۋشى ب. سوقپاقبايەۆ. 80-جىلدار
ەگەمەن قازاقستان