قورالى قوي بولسا دا جاعدايى جاقسارماعان باقتاشىلار - شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى ب ا ق- قا شولۋ
***
نارىقتاعى باقتاشى اۋىلىنىڭ ءحالى قالاي؟ - kaznews.m
وسىنداي تاقىرىپپەن موڭعوليانىڭ kaznews.mn اقپاراتتىق سايتىندا ماقالا جارىق كوردى. جازبا اۆتورى ايبوتا الەيحان قىزى قازىرگى قازاق شوپاندارىنىڭ نارىق زامانىنا قالاي بەيىمدەلىپ وتىرعاندىعى تۋرالى وي قوزعايدى.
اۆتور ماقالاسىن بۇگىنگىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «جەكە كاسىپكەر» سانالاتىن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اعايىننىڭ كەيبىر كۇرمەۋلى ماسەلەرىمەن باستايدى.
«ءار ءبىر باقتاشى وتباسى جەكە كاسىپكەر بولىپ سانالادى. مالدان الىناتىن ونىمدەر ارقىلى كۇنكورىس قامىن جاساپ، ال جاز ماۋسىمىندا قىستىق ازىق- تۇلىگىن ازىرلەيدى.
اۋىلداعى اجەلەرىمىز بەن قىز- كەلىنشەكتەرىمىز جاز بويى ساۋىن ساۋىپ، قاپتى قۇرت، قارىندى مايىن الىپ جاتادى. وزدەرىنەن ارتىلعانىن بەلگىلى مولشەردە ساتىپ پايدا كورەتىندەر دە بار. دەگەنمەن بۇل جەتكىلىكسىز. كەيبىر اۋىلداردا مال باسى وسكەندىكتەن ۇساق مالدى ساۋا الماي وتىرعان جاعداي دا جوق ەمەس. ساۋىپ العان سۇتتەن اق تاعام ءوندىرۋ دەگەنىمىز ۇلكەن ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. بۇل ءۇشىن انالارىمىزعا كومەكشىلەر قاجەت ەكەنى دە راس. كوپتەگەن قىزدارىمىز وقۋ وقىپ، قالالى جەرلەردە تۇراقتانعان، ونىڭ ۇستىنە قولعاناتى جوق وتباسىلار ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى وڭايعا تۇسپەيتىنى قاق. سوندىقتان ءوز شامالارى كەلگەنىنشە اق تاعامىن دايىندايدى» دەپ جازادى اۆتور.
ا. الەيحان قىزىنىڭ ايتۋىنشا، الىس وتارعا، جايلاۋلارعا كەتكەن شوپانداردان گورى وتىرىقشى ەلدىمەكەننىڭ ماڭىنداعىلار مالدان العان ءونىمىن بازارعا ەركىن جەتكىزۋگە بولادى.
«وتىرىقشى جەرلەرگە جاقىن ماڭايداعى باقتاشىلار ءۇشىن قولايلى. سەبەبى ولار مالدان العان ونىمدەرىن دەر كەزىندە ساتىپ وتىرادى. ماسەلەن ايماق ورتالىعىنا جاقىن ورنالاسقان باقتاشىلار ءسۇت، قىمىز، ت. ب اق تاعام ونىمدەرىن ساتىپ، كۇندەلىكتى كەرەك- جاراعىن ايىرسا، شالعاي جەرلەردەگى ازاماتتارعا بۇل مۇمكىندىك بۇيىرماعان. مالدى ساۋىپ، سابا پىسكەننەن باسقا لاجى جوق» دەيدى اۆتور.
جازبا اۆتورى وزدەرى موڭعول ەلى مال شارۋاسىمەن اينالىساتىن ەل بولا تۇرا، قازىرگى بازار شارۋاشىلىعىنا ەركىن بەيىمدەلە الماعاندىقتان، قالاداعى ياعني، ايماق ورتالىعىنداعى وتانداستارىنىڭ رەسەيدەن يمپورتتالعان ءسۇت ونىمدەرىن الۋعا ءماجبۇر ەكەنىن جاسىرمايدى.
«ال، ەندى ايماق ورتالىعىنداعى وتىرىقشى ازاماتتاردىڭ اۋزىنا اق تيمەي، بازاردان ءويتىپ- ءبۇيتىپ سۋسىننىڭ قابىنداعى سۇتتەردى ساتىپ الۋعا ءماجبۇر. كورشىلەس رەسەي ەلىنەن كەلەتىن ءسۇت ونىمدەرىن اسا قىمبات باعاعا الاتىنىمىز دا جالعان ەمەس. سونشاما مالدىڭ ىشىندە وتىرىپ، ءسۇت ونىمدەرىنە جارىماي وتىرۋىمىزدىڭ دا سەبەبى بار. ۇساق- تۇيەك جوبالارعا كەتەتىن قارجىمەن نەگە ءسۇت زاۋىتىن سالماسقا؟ ءوز ايماعىمىزدا وندىرىلگەن ونىمدەردى قولجەتىمدى باعادا پايدالانباسقا؟ كوپتەگەن باقتاشىلاردىڭ ايتار ويى دا وسى. ەگەر وسىنداي جوبالار ىسكە اسسا، ءار اۋىل سۇتتەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر مولشەرىن ءسۇت زاۋىتتارىنا وتكىزىپ، كىرىس كوزىن نەگە ارتتىرماسقا؟ » دەگەن كۇرمەۋلى ماسەلەردى ايتا كەلىپ، اۆتور «.. .ەندى وسى ساناقتاعى مالدان تۇسەتىن ونىمدەردى ەسەپتەي بەرىڭىز. قورا تولى قويى بولسا دا، جاعدايى جاقسارماي وتىرعان باقتاشىلاردىڭ حال اقۋالىن دا ءبىر ءسات ويلايىق. وسىنشاما مالى بار، قازبا بايلىقتار باي ەلدىڭ قارىزعا بەلشەسىنەن باتۋى، باسقالاردىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەتىن شىعار، بالكىم» دەپ ءتۇيىن جاسايدى جازبا اۆتورى ايبوتا الەيحان قىزى.
دىنمۇحامەد قونايەۆ ءوز زامانىنىڭ ۇلى ساياساتكەرى - TRT پورتالى
تۇركيا راديو تەلەديدار پورتالىنىڭ اپتا سوڭىندا وسىنداي تاقىرىپپەن كولەمدى ماقالا جاريالادى. ماقالا اۆتورى ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى تۇركيالىق قانداسىمىز ءابدىۋاقاپ قارا.
«بۇگىنگى «تاريح ايدىنىندا» سۇحباتىمىزدا، كەڭەستىك ءداۋىر كەزىندە قازاقستان كومپارتياسىن 24 -جىل باسقارعان ۋاقىتتا ماسكەۋدىڭ وكتەم ساياساتىنىڭ ىعىمەن كەتە بەرمەي، ەل مۇددەسىن، بولاشاق قامىن ويلاعان مەملەكەت قايراتكەرى دىنمۇحامەد قونايەۆقا توقتالماقپىز» دەپ باستايدى اۆتور جازباسىن.
عىلىم دوكتورى ءابدىۋاقاپ قارا دىنمۇحامەد قونايەۆ تەك باسقارۋشى ساياساتكەر عانا ەمەس، ول ۇلت رۋحانياتىن جاڭعىرتۋعا دا زور ۇلەس قوسقان تۇلعا دەپ جازادى.
«قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى مەن تاريحىنا ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن قونايەۆ بەلگىلى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» اتتى تاريحي روماندارىن جازۋىنا جاعداي جاساپ، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ "از ي يا" كىتابىنا بايلانىستى قۋدالانۋىنا اراشا تۇسكەن ەدى. ەندى بۇگىنگى سۇحباتىمىزدا قونايەۆتىڭ ءومىرى مەن ەلدىك قىزمەتى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەرەمىز» دەپ جازادى عالىم.
قونايەۆتىڭ ءومىر تايحى تۋرالى ايتا كەلىپ، مىناداي ويلارىن دا ورتاعا سالادى.
«...قونايەۆتىڭ ساياساتكەر رەتىندە كوزگە تۇسكەن ەرەكشەلىگى ونىڭ ماسكەۋ بەلگىلەگەن شەشىمدەردى كوزدى جۇمىپ ورىنداۋدان گورى، ولاردا ەلدىڭ مۇددەسىن دە قاراستىرۋىندا ەدى. ول كەيدە ەل مۇددەسىنە قايشى ورتالىقتىڭ ساياساتتارىن جۇزەگە اسىرۋدان باس تارتقان باتىلدىققا دا بارىپ وتىرعان. مۇنىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە 1979 -جىلى ماسكەۋدىڭ اقمولا وبلىسىن نەمىس اۆتونومياسىنا اينالدىرۋ جونىندەگى شەشىمىنە قارسى تۇرعانىن ايتا الامىز. قونايەۆ مۇنداي ءبىر شەشىمدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ كوتەرىلىسكە شىعۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ، ماسكەۋدى بۇل شەشىمىنەن اينىتقان ەدى» دەپ جازادى اۆتور ماقالاسىندا.
«ول سونىمەن قاتار كەڭەستىك جالعان يدەولوگيالىق ۇگىت- ناسيحات جانە قۋدالاۋلار سالدارىنان قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا مەن بولمىسىنان كوز جازىپ قالماۋى ءۇشىن دە كۇش سالدى» دەي وتىرىپ، اۆتور ويىن بىلاي تولىقتايدى: «.. .وسى ورايدا ول اسىرەسە وزىق ويلى زيالىلاردىڭ قازاق حالقىنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقان مادەني قۇندىلىقتارىن سۋ بەتىنە شىعارعان ەڭبەكتەرىنە قامقورشى بولىپ وتىردى.. . وسى ورايدا ناقتى ءبىر مىسال رەتىندە ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ شىعارمالارىن ايتا الامىز. ول التىنوردا مەن قازاق حاندىعى تاريحى جانە كەنەسارى حان كوتەرىلىسى تۋرالى ايتىلماي تۇرعان فاكتىلەردى 1960 -جىلداردىڭ سوڭىنان باستاپ رومان رەتىندە جاريالاي باستادى. "كوشپەندىلەر" جانە "التىنوردا" اتتارىمەن ەكى ۇشتىك رەتىندە جاريالانعان تاريحي روماندارى حالىقتىڭ ساناسىن وياتىپ ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ قالۋىنا قىزمەت ەتتى. ءبىراق وسىنداي ەڭبەكتەردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە قونايەۆ سەبەپشى بولعان ەدى. ونىڭ قامقورشىلىعى بولماعاندا، ولاردىڭ كەڭەستىك ورىنداردىڭ قۋدالاۋىنا ۇشىراپ، باسپا بەتى كورمەۋى ابدەن ىقتيمال ەدى».
سونىمەن قاتار دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ ۇلت رۋحىن كوتەرۋدەگى ەڭبەگى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ 1975 -جىلى جارىق كورگەن "از ي يا" ەڭبەگىنە قاتىستى دەپ اتاپ وتەدى اۆتور تاريحي ماقالاسىندا.
«...ءسويتىپ قونايەۆ قازاق حالقىنىڭ تاريحي جانە مادەني ساناسىنىڭ جاڭعىرۋىنا ەرەكشە قىزمەت ەتكەن ەدى. ...اقىرىندا 1989 -جىلى گورباچوۆ كولبيندى قىزمەتىنەن الىپ، ونىڭ ورنىنا نۇرسۇلتان نازاربايەۆتى كومپارتيا باسشىلىعىنا تاعايىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ءسويتىپ قازاقستان ءوزىنىڭ تابيعي جەتەكشىسىنە قول جەتكىزدى. مۇنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان جان جاقتى دامىپ بۇگىن ەۋرازيا قۇرىلىعىنىڭ جارقىراعان جۇلدىزى اتاعىنا يە بولىپ وتىر» دەپ تۇيىندەيدى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ءابىۋاقاپ قارا.
قازاقستاندا ەكسترەميستىك كيىم ۇلگىلەرىنە تىيىم سالىنادى - «فارس» اقپاراتتىق اگەنتتىگى
وسى اپتادا قازاقستان ەلىندە كيىم ۇلىگىلەرىنە بايلانىستى جاريالانعان شەشىمدى يراندىق تانىمال اقپارات كوزى دە وقىرماندارىمەن ءبولىسىپتى.
«قازاقستاننىڭ ءدىن ىستەرى مەن ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى ەل ازاماتتارىنا ءدىني كيىم كيۋگە، سونداي- اق شەتەلدەردەگى ەكسترەميستىك مەكتەپتەردە ءبىلىم الۋعا تىيىم سالىنۋ ىقتيمالدىعىن حابارلايدى.
اتالمىش زاڭ جوباسىندا ءدىني يدەولوگياعا نەگىزدەلگەن تەرىس اعىمدارعا قاتىستى كيىم كيۋگە جانە ولاردىڭ ىلىمدەرىن ب ا ق ارقىلى تاراتىپ، ناسيحاتتاۋعا تىيىم سالىنىپ، تەرىس اعىمدىق توپتاردىڭ جاستاردى زاڭسىز ىستەرگە تارتۋ جازاسى كۇشەيتىلەدى. سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ شەتەلدە ءدىني ءبىلىم الۋى مەن ءدىني بەلسەندىلىكتەرگە قاتىسۋىنا، قوعامدىق ورىندارداعى كيىمدەرىنە، رەسمي تىركەلمەگەن ءدىني نەكەگە تۇرۋعا تىيىم سالىنادى» دەپ جازادى parstoday.com.
اراسان اۋدانىندا قولا ءداۋىرى مەزگىلىندەگى كونە قورىم تابىلدى - «اعاجاي التاي» پورتالى
اتالعان اقپارات كوزى وسى اپتادا ءدال وسىنداي تاقىرىپتاعى ماقالاسىن جاريالاپتى. «قىتاي قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگيا زەرتتەۋ ورتالىعى مەن بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتى ارحەولوگيالىق مادەنيەت كورمە ينستيتۋتتان كەلگەن 50-دەن استام عالىم- ماماندار شينجاڭنىڭ بۇراتالا وبلىسى اراسان اۋدانى قوستا تابىلعان كونە قورىمدا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاسادى» دەپ جازادى kz.ts.cn/altai.
«زەرتتەۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە ارحەولوگ ماماندار قوستا كونە جۇرتى باتىس تيانشاندا بايقالعان جانە اشىلعان كولەمى ەڭ ءىرى تاستان سالىنعان قۇرىلىس ەكەندىگىن انىقتادى. سونداي- اق ول قولا داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن اسكەري قورعانىس جۇيەسى مىقتى قالىپتاسقان قورعانداردىڭ ءبىرى بولعان دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى» دەپ جازادى «اعاجاي التاي» پورتالى.
اتالعاي سايتتا جازىلعان مالىمەتكە سۇيەنسەك، ارحەولوگيا عالىمدارى بۇل قازبا جارتىلاي كوشپەندى، جارتىلاي وتىرىقشى ەل بولعانىن العا تارتىپ.
«قازىپ الىنعان زاتتاردىڭ تاريحى 3600 جىل بۇرىن بولىپ، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانۋدى نەگىز، مال شارۋاشىلىعىمەن قوسىمشا شۇعىلدانعان تۇرمىس ءتاسىلى بەينەلەنگەن. ەگىن، مال شارۋاشىلىعى وزگەرگەن مەزگىلدىڭ تيپتىك بەينەلەرى دە ايقىن. شينجاڭنىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىندە قولا ءداۋىرى كەزىندە مادەنيەتى مەن تاريحى دامىعان، اۋىل شارۋاشىلىعى گۇلدەنگەن ەلدى مەكەندەردىڭ جۇرتى، بۇگىندە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيە» دەپ جازادى اتالعان اقپارات كوزى.
ورىستار كۇزگى دەمالىس ءۇشىن تۇركيانى تاڭدادى - trt.net.tr
كۇز ايى باستالار الدىندا تۇركيا راديو تەلەديدار اگەنتتىگى وسىنداي تاقىرىپپەن حابار جاريالادى. trt.net.tr بۇنى رەسەيلىك اقپارات كوزدەرىنىڭ تاراتقان مالىمەتتەرىنە سۇيەنىپ جاريالاپ وتىر. رەسەي تۋريستەرىنىڭ كۇزگى دەمالىسىن تۇركيادا وتكىزۋدى تاڭداعانى - ەكى ەلدىڭ قارىم- قاتىناسى قايتادان جاقسارا باستاعانىنىڭ بەلگىسى دەگەن سىڭاي تانىتادى اتالعان اقپاراتتىق اگەنتتىك.
رەسەي تۋر وپەراتورلارى وداعى (ATOR) مالىمدەمەسىندە رەسەيدە قىركۇيەك پەن قازان ايلارىندا ازاماتتاردىڭ دەمالىس ءۇشىن قايتادان تۇركيانى تاڭداعانىن حابارلادى.
ەكى ەلدىڭ رەسمي بيلىك وكىلدەرى ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى جاقسارتۋ ءۇشىن ەشقانداي نەگىزى جوق جاڭالىقتارعا نازار اۋدارماۋىن وتىنگەن ەكەن.
«مادەنيەت جانە تۋريزم مينيسترلىگى انتاليا ايماقتىق ديرەكتورى يبراحيم ادجاردىڭ ورىس حابار اگەنتتىگى ريا نوۆوستيگە بەرگەن سۇحباتىندا باسپا سوزدەگى جاعىمسىز كوزقاراس تۋعىزاتىن نەگىزى جوق جاڭالىقتارعا نازار اۋدارماۋ كەرەكتىگىن مەڭزەدى.
«رەسەيدەگى ادام دەنساۋلىعىن ساقتاۋ جانە تۇتىنۋشى قۇقىعىن قورعاۋ مەكەمەسىنىڭ (Rospotrebnadzor) ءتوراعاسى اننا پوپوۆا بولسا باق بەتتەرىندە تۋريزمگە كەرى اسەر ەتەتىن جاڭالىقتاردىڭ شىندىققا جاناسپايتىندىعىن اتاپ كورسەتتى» دەپ جازدى trt.net.tr.
اۆتور بەيسەن سۇلتان