ۇلانباتىردا بىردە-ءبىر قازاق مەيرامحاناسى جوق - شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى ب ا ق- قا شولۋ
***
تۇركى وركەنيەتىندەگى ۇلى تۇلعالار: قازان حان - TRT پورتالى
تۇركيانىڭ «TRT» پورتالى «تۇركى وركەنيەتىندەگى ۇلى تۇلعالار» ايدارىندا يران مەملەكەتى تاريحىندا ماڭىزدى ءرول اتقارعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى قازان حان تۋرالى ماقالا جاريالادى.
اۆتوردىڭ جازۋىنشا قازان حان اباقا حاننىڭ ەڭ ۇلكەن ۇلى. 1271-جىلدىڭ 5- قاراشاسىندا تۋىپ، 1304-جىلدىڭ 17- مامىرىندا قايتىس بولدى. قازاننىڭ بالالىق شاعى اتاسى اباقا حاننىڭ قاسىندا ءوتتى.
اتاسى ونى بۋدديست موناحتاردىڭ تاربيەسىنە تاپسىرعان ەدى. «ەلحاندار مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىلەرى حريستياندىقتىڭ نەستوريان باعىتىن، ءتاڭىر ءدىنىن جانە بۋددا ءدىنىن ۇستاناتىن ەدى. اسىرەسە، ەلحاندار سارايىندا بۋدديست موناحتاردىڭ ىقپالدى بولعانى بايقالادى» دەپ باستالعان ماقالا ونان ءارى قازان حاننىڭ ءومىر جولى مەن جۇرگىزگەن سوعىستارىنا توقتالادى.
«شىعىس شەبىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتىپ ناۋرىزدىڭ قولداۋىنا يە بولعان قازان بايدۋعا قارسى جورىققا شىقتى. 1295-جىلدىڭ ءۇشىنشى قاراشا كۇنى تابريزدى العان قازان سول كۇنى بۇلىكشىل قايدۋدى ءولىم جازاسىنا كەسىپ، ءوزى ەلحان مەملەكەتىنىڭ تاعىنا شىقتى. ەلحان ماحمۋت حان «يسلام پاتشاسى» دەگەن اتاق الدى.
قازان تاققا وتىرعاننان كەيىن ءوز بيلىگىن كۇشەيتۋگە كىرىستى. شىندىعىن ايتقاندا، قازاننىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋى ونىڭ مۇسىلمانداردى بيلەۋگە دەگەن قۇقىعىن باسقا حانزادالارعا قاراعاندا كۇشەيتكەن ەدى. دەسە دە، ونىڭ بيلىگىن قابىلداماعان حانزادالار قازانعا قارسى كوتەرىلىس باستادى.
بيلىگىنىڭ ءبىرىنشى جىلىندا قازان حان بەس بۇلىكتى تالقاندادى. ودان ءارى ءوز بيلىگىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن تاققا شىعۋىنا كومەك كورسەتكەن قولباسشىسى ناۋرىزدى ماملۇكتەرمەن سىبايلاستى دەگەن ايىپپەن دارعا استى»، - دەلىنگەن جازبادا.
ماقالادا قازان حان يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن يرانداعى مۇسىلمان ەمەس حالىقتار قىسىمعا ۇشىراعاندىعى ايتىلادى. بۋدديست، حريستيان جانە يەۆرەي عيباداتحانالار قيراتىلعان. ال وزگە دىندەگىلەر نە يسلام ءدىنىن قابىلداۋعا، نە يراندى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. بۇنىڭ ەسەسىنە يرانداعى مۇسىلمانداردىڭ مارتەبەسى ءوسىپ، جاڭا مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر سالىنىپ، يسلام وركەنيەتى قانات جايعان.
ماقالاداعى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ماحمۋت قازان حان تەك بيلەۋشى ەمەس، سونىمەن قاتار مىقتى عالىم جانە ونەرپاز بولعاندىعى ايتىلادى. ول عىلىمنىڭ حيميا، استرونوميا، مەديتسينا جانە جاراتىلىستانۋ سالالارىنا قىزىققان. اسىرەسە، تاريحقا كوپ قىزىعۋشىلىعى بولعان. اتاقتى ءراشيداددين حاماداننىڭ «تۇگەل تاريح» ياعني «جاميعۋ تاۋاريح» ەڭبەگى قازان حاننىڭ كەڭەسىمەن جازىلىپتى. قازان حان انا تىلىمەن بىرگە اراب، پارسى، ءۇندى، تيبەت، قىتاي جانە لاتىن تىلدەرىن بىلگەن.
«قورىتا ايتقاندا، ماحمۋت قازان حان يران مەملەكەتى تاريحىندا ماڭىزدى ورىن الادى. يسلامدى قابىلداعان قۇلاعۋدىڭ ۇرپاقتارى قازان حاننان باستاپ يراننىڭ «وزىندىك» «جەرگىلىكتى» اۋلەتىنە اينالدى. قازان حان يراننىڭ باتىستا ماملۇك مىسىرىمەن، شىعىستا شاعاتاي تۇركىستانىمەن بولعان گەوساياسي تەكەتىرەسى ماسەلەسىن شەشە المادى. الايدا، يسلام ءدىنىن رەسمي ءدىن رەتىندە جاريالاعان ماحمۋت قازان حان يران حالقىنىڭ يسلام الەمىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالۋىنا نەگىز قالادى.
ال ونىڭ يسلام الەمىنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن كەلگەن عالىمدارعا پانا بولۋى يراننىڭ تەك كونە جىبەك ساۋدا جولىنىڭ ورتالىعىنا اينالۋىنا عانا ەمەس، يسلام الەمىنىڭ پىكىر الماسۋ جانە الىس- بەرىس جاساۋ ورتالىعىنا اينالۋىنا سەبەپ بولدى»، دەپ تۇيىندەيدى ماقالا اۆتورى.
***
گانسۋ ولكەسىندە اقىندار ايتىس ءوتتى - تيان-شان اقپاراتتىق پورتالى
قىتايدىڭ گانسۋ ولكەسىندەگى اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا باركول، موري قاتارلى ءۇش قازاق اۆتونوميالى اۋداندار اراسىنداعى 5 كەزەكتى اقىندار ايتىسى ءوتتى، دەپ جازادى تيان-شان اقپاراتتىق پورتالى.
ءۇش كۇنگە جالعاسقان ءداستۇرلى مەرەكەدە «ات بايگەسى»، «تەرمە»، «ءبي»، «كەستە ونەرى» سەكىلدى ءارتۇرلى سايىستار دا ۇيىمداستىرىلدى. شاراداعى ەڭ ۇلكەن جاڭالىق الەمدەگى ەڭ ۇلكەن قازاق كيىز ءۇيىنىڭ اۋە شارىمەن اسپاندا قالىقتاۋى بولدى. قانداستارىمىز كيىز ءۇي فورمالى ۇلكەن اۋە شارى جوباسىن اسپاندا قالىقتاتتى.
اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا تۇراتىن قازاقتار اتالمىش جوبانى گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگىزگەن. كيىز ءۇيدىڭ ديامەترى -21، ال بيىكتىگى 23 مەتر.
***
حالقىنىڭ تاريحي ساناسىن وياتقان جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين - TRT پورتالى
TRT پورتالىندا جارىق كورگەن كەلەسى ماقالا كەڭەستىك كەزەڭدە قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىنىڭ دۇرىس زەرتتەلىپ، حالىققا تۇسىندىرىلۋىنە قويىلعان تىيىم-شەكتەردى جازعان روماندارىمەن بۇزىپ وتكەن بەلگىلى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلينگە ارنالىپتى.
ماقالادا ونىڭ قالامىنان شىققان «قاھار» ، «الماس قىلىش» جانە «جانتالاس» اتتى تاريحي رومانداردان تۇراتىن «كوشپەندىلەر» تۋىندىسى حالىقتىڭ تاريحي جادىسىنىڭ قالپىنا كەلۋىنە باعا جەتپەس ۇلەس قوسقاندىعى ايتىلادى. سونىمەن قاتار روماندارى الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلعان ەسەنبەرليننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى كەڭىنەن اڭگىمەلەنگەن.
«ەسەنبەرليندى وسىناۋ قۇندى ەڭبەكتەرىمەن جويىلۋ الدىنداعى ءبىر ۇلتتىڭ تاعدىرىن قايتا جاڭعىرتىپ وزگەرتە العان الەمدەگى نەكەن ساياق جازۋشىلار قاتارىندا اتاپ وتە الامىز. بۇل ەڭبەكتەر تاريحي سانا مەن ۇلتتىق رۋح تۇرعىسىنان قاراڭعى كەزەڭ بولعان كەڭەس وداعى تۇسىندا قازاق حالقى ءۇشىن ۇلتتىق تاريحتىڭ كۇنى مەن شابىت بۇلاعى بولىپ تابىلادى.
قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى اتالعان 2015-جىلدىڭ جازۋشىنىڭ 100 جىلدىعىنا تۇسپا تۇس كەلۋى دە بەكەر ەمەس سياقتى. ويتكەنى ونىڭ 17 رومانىنان التاۋى قازاق حاندىعى مەن التىن ورداعا قاتىستى. 2015-جىلى ەسەنبەرليننىڭ 100 جىلدىعى يۋنەسكونىڭ قولداۋىمەن الەم بويىنشا اتالىپ ءوتىلدى.
وسى ورايدا تۇركيادا جازۋشىنىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى تۇرىك تىلىندە جارىق كورىپ، ىستانبۇلدا حالىقارالىق عىلىمي پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى»، دەپ جازادى ماقالا اۆتورى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءابدىۋاقاپ قارا.
***
تاڭعاجايىپ تاسقالا - تيان-شان اقپاراتتىق پورتالى
قىتايدىڭ تيان- شان اقپاراتتىق پورتالىندا جاڭالان قاليبەكيننىڭ «تاڭعاجايىپ تاسقالا» اتتى فوتورەپورتاجى جاريالاندى. «جولىم ءتۇسىپ، قۇشاعى تىلسىم سىرعا تولى قارت ساۋىردىڭ قويناۋىنداعى تاماشا تابيعاتىمەن تامساندىرعان، تاڭعاجايىپ تاس قالا قويتاستاي قوردالى مەكەننىڭ كەشكى كورىنىسىن فوتوعا ءتۇسىرىپ قايتقان ەدىم. كورىپ كوزايىم بولىڭىزدار» دەپ جازادى اۆتور.
****
ۇلانباتىردا بىردە - ءبىر ۇلكەن قازاق اسحاناسى جوق - kaznews.mn
موڭعولياداعى قانداستارىمىز ەل استاناسىنداعى ۇلانباتىر قالاسىندا ۇلكەن قازاق رەستوراندارى اشىلسا دەپ ارماندايدى.
kaznews.mn اقپاراتتىق سايتىندا جارىق كورگەن بلوگەر س. تولقىننىڭ جازباسى وسى ماسەلەنى كوتەرىپتى.
«ۇلانباتىردا 30 مىڭعا تارتا قازاق بار، ءبىراق بىردە-ءبىر ۇلكەن قازاق اسحاناسى-رەستوران جوق. ال بۇل قالادا بار جوعى ءۇش-اق وزبەك بار. ۇلكەن ءۇش وزبەك اسحاناسى، رەستورانى بار. كىمنىڭ اسحاناسى مىقتى، سول ەلدىڭ مادەنيەتى مىقتى. «ۋزبەكسكايا كۋحنيا» سەكىلدى «قازاق تاعامى» دەگەن ۇلانباتىردا جوق.
ال حالال ستاندارتىمەن جۇمىس جاسايتىن اراب، تۇرىك احاناسىن قازاق رەستورانى دەپ ەسەپكە الا المايمىن، يەسى قازاق بولسا دا. ۇلانباتىردا ءدال «Rumi, Maden»، «جەتى قازىنا» سەكىلدى تۇراقتى، ءدامدى اسى بار ءبىر قازاق رەستوران اشىلسا قازاقستاننان ەكى ەسە پايدا تاباتىنىنا كۇمان كەلتىرمەيمىن.
مۇنداعى قازاقتار بەسبارماق، قۋىرداق، جاپپا نان سەكىلدى ۇلتتىق استاردى كۇندە جەپ جۇرمەگەن سوڭ بىزدىكىلەر ارابتار مەن تۇرىكتەردىڭ حالال اسحاناسىن قازاق اسحاناسىنا بالاپ ءجۇر»، دەپ جازادى اۆتور.
***
قىتايلىق جۇپ تويلارىن قازاقشا وتكىزدى - حالىق گازەتى سايتى
قىتايدىڭ شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق وڭىرىندە قازاقتار شوعىرلانعان جەرلەردەگى قىتايلار قازاقشا توي جاساۋدى سانگە اينالدىرا باستادى. قىتايدىڭ حالىق گازەتى سايتىنىڭ حابارلاۋىنشا، ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ التاي ايماعى شىڭگىل اۋدانىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەتكەر دۋڭ شينيە 15- تامىزدا قازاقى ۇلگىدە توي جاسادى.
حەيلۋنتسزيان پروۆينتسياسىنان كەلگەن قالىڭدىقتىڭ ايتۋىنشا، كۇيەۋ جىگىتتىڭ جۇمىسىنىڭ قاۋىرتتىعىنا بايلانىستى تويدى شىڭگىلدە وتكىزۋدى ۇيعارعان. ارىپتەستەرى اراسىندا قازاقتار كوپ بولعاندىقتان جاس جۇپ تويلارىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىن كيىپ شىققان ەكەن.
ايتا كەتەيىك، سوڭعى كەزدەرى مۇنداي تويلاردىڭ كوبەيىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. توي سالتاناتىندا قىتايلار قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن كيىپ، اتقا ءمىنىپ توي سەرۋەنىن جاساۋمەن قاتار، بەتاشار، شاشۋ شاشۋ، توي داستارقانىنا ەت تارتۋ جانە ۇيگە جاڭا تۇسكەن كەلىنگە وتقا ماي قۇيعىزۋ سياقتى داستۇرلەردى دە ورىنداپ جاتىر.
اۆتور: ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى
