اۋدارماشى اۆتوردىڭ وبالىنا قالماۋى كەرەك - جەميلە كىنادجى
الايدا، كىم، نەنى، قالاي اۋدارۋدا دەگەن اڭگىمەلەر ادەبي ورتانىڭ كورىگىن قىزدىرىپ جاتىر دەپ ايتۋعا ءالى دە ەرتە سەكىلدى...
وسى ورايدا ءبىز انكاراداعى گازي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، عىلىم دوكتورى، ادەبيەتشى، قازاق ادەبيەتىن تۇرىكشە سويلەتىپ جۇرگەن اۋدارماشى جەميلە كىنادجىمەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
- جەميلە حانىم، كلاسسيك جازۋشىمىز عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ۇلپان» رومانىن اۋدارعانىڭىزدى بىلەمىز، قازاق ادەبيە- تىنەن تۇرىك تىلىنە تاعى كىمدەردەن، قانداي شىعارمالار اۋدارىلدى، قولداۋشى ۇيىمدار قايسى دەگەندەي جالپىلاما ساۋالعا قىسقاشا شولۋ جاساپ بارىپ، نەگىزگى اڭگىمەمىزگە كوشسەك.
- بەرتىنگى ۋاقىتتان ايتساق، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ءۇش تومدىق «كوشپەندىلەر»، سماعۇل ەلۋبايدىڭ «اقبوز ءۇي»، بەكسۇلتان نۇرجەكە ۇلىنىڭ «ءبىر وكىنىش، ءبىر ءۇمىت...»، راحىمجان وتاربايەۆتىڭ «باس» رومانى مەن «اق كوبەلەكتەر» اڭگىمەلەر جيناعى، مارحابات بايعۇتتىڭ «داۋىستىڭ ءتۇسى»، روللان سەيسەنبايەۆتىڭ «قاشۋ»، ناعاشىبەك قاپالبەكتىڭ «قۇس قاناتى»، ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ «قارالى كوش» روماندارى، احمەدجان ءاشيريدىڭ «يديقۇت» كىتاپتارى، تولەن ابدىكتىڭ تاڭداۋلى شىعارمالارى جانە ولجاس سۇلەيمەنوۆ، تەمىرحان مەدەتبەكوۆ ولەڭدەرى، بۇدان بولەك ادەبيەتشى، اۋدارماشى مالىك وتاربايەۆتىڭ سۇرىپتاپ اۋدارۋىمەن جارىققا شىققان 25 جازۋشىنىڭ شىعارمالارى بار. بۇل جيناققا نەسىپبەك ءداۋتاي ۇلى، ديداحمەت ءاشىمحان ۇلى، نۇرداۋلەت اقىش، جۇماباي شاشتاي ۇلى، تۇرىسبەك ساۋكەتاي، قۋاندىق تۇمەنباي، قالي سارسەنباي، نۇرعالي وراز، جۇسىپبەك قورعاسبەك، اسقار التاي، روزا مۇقانوۆا، ايگۇل كەمەلبايەۆا، سەرىك نۇعىمان، بەرىك شاحانوۆ سىندى كىلەڭ قازىرگى زامان جازۋشىلارى ەنگەن.
جالپى، بۇل سالانىڭ جۇمىسى سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدىڭ بەدەرىندە جاقسى قارقىن الدى، قاتەلەسپەسەم 40 قا جۋىق كىتاپ اۋدارىلدى. بۇلارعا نەگىزىنەن قازاقستاننىڭ تۇركياداعى ەلشىلىگى، حالىقارالىق تۇركسوي ۇيىمى، ەۋرازيا جازۋشىلار قاۋىمداستىعى، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى قولداۋ كورسەتتى. كەيدە جەكە تۇلعالار، جەكە باسپالار، تۇركياداعى قازاق دياسپوراسى، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كافەدرالارى دا سەبەپكەر بولىپ جاتادى.
- ەلباسىمىز ن. نازاربايەۆتىڭ ەلدىڭ بولاشاق باعدارىن، رۋحاني كەلبەتىن ايقىندايتىن ماڭىزدى ماقالاسى جارىق كوردى. مۇندا الەممەن بايلانىسىمىز، مادەني ءورىسىمىز ءسوز بولىپ، اۋدارما ماسەلەسى دە ايتىلدى. بۇدان تولىق حاباردار شىعارسىز؟
- ءيا، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ماقالاسى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ، ول جاقتا دا جاقسى تالقىلاندى. مۇندا ەلباسى مادەنيەتتەر اراسىندا ديالوگ بولۋى كەرەكتىگىن جاقسى كوتەرگەن. بۇل ديالوگ، ارينە ادەبي اۋدارما ارقىلى جۇزەگە اسادى. وسى ماقالادا وتە ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە اۋدارما بيۋروسىن قۇرۋ كەرەكتىگىن ايتتى.
بۇل وتە قۋانىشتى جاعداي. سەبەبى، اۋدارما جۇيەلى ءارى ساپالى بولۋى كەرەك. اۋدارما ءوز دەڭگەيىندە بولماسا اسەرى كەرىسىنشە بولادى. ءتىپتى ونى اۋدارماشىدان كەيىن قارايتىن كوميسسيا بولۋى ءتيىس. مىسالى، ەرتەرەكتە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلدى. جاسىراتىنى جوق، ءساتتى شىقپادى. باسىندا ءبارى وقىعىسى كەلگەنىمەن، كەيىن اياق تارتىپ قالادى. مەن ءوزىم ستۋدەنت كەزىمدە سول اۋدارمانى وقىپ باستاعانمىن، ءبىراق ءارى قاراي جۇرە المادىم. سودان ديسسەرتاتسيا قورعايتىن كەزىمدە قازاقشا ءتۇپنۇسقانى وقىدىم. وي، قانداي عاجاپ! مەن تەك قايران قالۋمەن بولدىم. اۋەزوۆتى قالاي جاقسى كورگەنىمدى ايتىپ سۇراماڭىز. سوزدەرى تۇگەل ءىنجۋ- مارجان! ونىڭ وبالىنا قالۋعا بولمايدى. نازاربايەۆ ايتقان اۋدارما بيۋروسى قۇرىلماي، مۇنداي پروبلەمالاردان ارىلا المايمىز. ءالسىز اۋدارمالاردىڭ پايداسىنان زيانى كوپ.
جالپى، ادەبي اۋدارماشىلارعا دۇرىس كوڭىل بولىنبەي كەلەدى. ءسىزدىڭ ەلدە دە، ءبىزدىڭ ەلدە دە سولاي. مىسالى، شەتەل باسپالارى ورحان پامۋك سەكىلدى اتاقتى جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن جوعارى قالاماقىمەن، جاقسى ساپادا اۋدارىپ شىعارادى. ونداي ىستەردى كوبىنەسە ساتىلىم ءۇشىن، پايدا ءتۇسىرۋ ءۇشىن جەكە باسپالار ىستەيدى. مىسالى، ايتماتوۆتىڭ شىعارمالارىنان بۇرىن اتاعى جەتتى. اتاعى جەتكەن جازۋشىنىڭ ءوتىمدى بولاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان دا ول جوعارى ساپادا اۋدارىلىپ، ءوز وقىرماندارىن تاپتى دەۋگە بولادى. بۇل ءبىرلى- جارىم جازۋشى جايلى. ال، ءبىر ۇلتتى جان- جاعىنان تانىستىراتىن ۇلاسپالى دۇنيەلەردى ساپالى اۋدارۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ قولداۋى كەرەك بولادى. مىسالى، «اقبوز ءۇي» قازاقتىڭ اشتىققا ۇشىراعان تاريحىن كوز الدىڭنان وتكىزسە، «ۇلپان» قازاق ايەلىنىڭ وبرازىن سومدايدى.
- وسى تۇستا اۋدارىلىپ جاتقان شىعارمالاردىڭ قابىلدانۋى جايىن ايتىڭىزشى، تۇرىك وقىرماندارىنا قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى قاي قىرىنان كوبىرەك اسەر ەتكەنىن بايقادىڭىز؟
- شىنىمدى ايتسام، «اقبوز ءۇي» رومانى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلعانعا دەيىن قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ الاپات اشتىققا ۇشىراعان جاعدايىن جەتە بىلمەيدى ەكەنبىز. بىلگەندەرىنىڭ ءوزىنىڭ ويىندا قازاق دالاسىندا اشتىق بولعان، قۋعىن- سۇرگىن بولعان دەگەن سياقتى جالاڭ اقپاراتتار عانا بولعان. «اقبوز ءۇي» رومانى وتە جاقسى قابىلداندى. قازىر اشتىققا ۇشىراعان قازاقتىڭ تاريحىن جانى قينالا ەسكە الاتىن ارىپتەستەرىمىز، وقىرماندار از ەمەس. مىنە، ءبىلىسۋ، تانىسۋ. راحىمجان وتاربايەۆتىڭ «باس» رومانى تۋرالى ايتايىق، مىسالى.
ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ ۇلكەن تاريحي تۇلعا بولعانىن تۇرىك جۇرتى وسى رومان ارقىلى تانىدى دەسە دە بولادى. ونىڭ قىلىشتاي وتكىر مىنەزى، ەركىندىك اڭساعان قىراندىعى، الاپات اقىندىعى ەرەكشە ءتانتى ەتتى. ماحامبەتتى قازاقتىڭ رۋحى دەپ بىلۋگە بولادى. ونىڭ جىرلارى دا اۋدارىلدى قازىر. تۇرىك باۋىرلارىڭىز ماحامبەتتى ەندى ونان سايىن جاقسى بىلە تۇسەتىنى ءسوزسىز. ءار وقىرمان ءوز تاقىرىبىن ىزدەيدى عوي، بارلىق ادام تاريحي تاقىرىپقا قىزىعادى دەۋگە دە بولمايدى. بەكسۇلتان نۇرجەكە ۇلىنىڭ «ءبىر وكىنىش، ءبىر ءۇمىت...» رومانى قاراپايىم كەيىپكەردىڭ جان دۇنيەسى ارقىلى ادەبي وبراز جاسايدى.
«ۇلپان» رومانىن وقىعان ادام قازاق ايەلدەرىنىڭ قانداي بولعانىن قاپىسىز تۇسىنەدى. تۇركيانىڭ ءار قالاسىندا كىتاپ جارمەڭكەلەرى وتەدى، سول جارمەڭكەلەردە «ۇلپان» رومانى ەڭ كوپ ساتىلاتىن كىتاپتاردىڭ قاتارىندا. نەگە دەسەڭىز، وقىرمانداردى قاراپايىم قازاق ايەلىنىڭ قانداي بولعانى، ونىڭ تۇرمىسى، پسيحولوگياسى، ارى، ۇياتى، ۇستانىمدارى قانداي بولعانى قىزىقتىرادى ەكەن.
ال، ماعان الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى، بولماسا باسقالاي العىستارىن ايتىپ جاتقان وقىرماندار وتە كوپ. كوبى قازاق ايەلىنىڭ عاجايىپ مىقتى قۋاتىنا تاڭ قالعانى، كەيبىرەۋ جىلاپ وتىرىپ وقىعانىن ايتادى. ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، مىسالى كىتاپتى ەلشىلىك شىعارسا ول ءبىر قوناقتارعا كادەسىي رەتىندە بەرىلەتىن، جينالىستاردا كورىنىسكە قوياتىن زات سەكىلدى بولىپ قالادى عوي، ال «ۇلپان» ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنا قارايتىن «BENGـ» باسپاسىنان شىقتى. ارينە، ەلشىلىكتىڭ قولداۋىمەن. بەدەلدى باسپالار ۇلكەن جارمەڭكەلەردەن ويىپ تۇرىپ ورىن الىپ، جارناماسىن دا جاقسى جاساي الادى. ونىڭ ۇستىنە تۇركيادا ينتەرنەت ارقىلى كىتاپ ساتىپ الۋ جۇيەسى دە جاقسى دامىعان. «BENGـ» باسپاسىنىڭ قورىتىندىسىنا سەنسەك، انكارادا وتكەن ەڭ ۇلكەن كىتاپ جارمەڭكەسىندە قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى ىشىندە ەڭ كوپ ساتىلعان «ۇلپان» رومانى بولىپتى.
«اقبوز ءۇي»، «باس» تا جوعارى سۇرانىسقا يە، «قارالى كوش» رومانى دا جاقسى باعالاندى دەپ ەستىپ جاتىرمىز. وسى رومان جانە حاليفا التاي تۋرالى كىتاپ تا سونداعى قازاق دياسپوراسى ارقىلى شىقتى- اۋ دەيمىن. مىسالى، جەكە اۆتورلار دا جاقسى اۋدارماشى تاۋىپ، وزدەرى باسپامەن كەلىسىپ كىتابىن شىعارا بەرسە بولادى.
- قارجى ماسەلەسى قيىن عوي؟
- ءيا، ول جاعى اركىمنىڭ وزىنە بايلانىستى. وسى جەردە ايتا كەتەيىن بۇل جەردە مىنانى ءبىلۋ كەرەك، ەلشىلىك ارقىلى دەگەندە ەلشىلىك بۇل شارۋامەن ارنايى اينالىسپايدى عوي، وعان بولىنگەن ارنايى قاراجاتى دا جوق، ولار كوبىندە دەمەۋشى ىزدەيدى، باسپالارمەن سويلەسەدى. تابىلعانىنا، كەلىسكەنىنە قاراي جۇمىس جۇرگىزىلەدى. كوبىنەسە اۆتورلار اۋدارماعا وزدەرى اقشا تولەپ، ەلشىلىك باسپا جاعىن شەشىپ دەگەندەي كەلىسىمدەرمەن شىعادى. قازاقستاننىڭ تۇركياداعى ەلشىلىگىندە مالىك وتاربايەۆ دەگەن ادەبيەتشى، اۋدارماشى ازامات بار.
سول جىگىت وسى ادەبي اۋدارما سالاسىنا، ياعني قازاقتاردىڭ تۇرىكشەگە اۋدارىلۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ ءجۇر. ودان بولەك بۇل جۇمىستاردى ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى «قازىرگى تۇرىك تىلدەرى جانە ادەبيەتتەرى» كافەدرالارىندا قازاق ادەبيەتىنە قاتىستى قورعالعان ديسسەرتاتسيالىق جۇمىس، ونداعى ماگيسترانت، دوكتورانتۋراداعى ىزدەنۋشىلەر اۋدارعان شىعارمالار دا تولىقتىردى. مىسالى، مەنىڭ ديسسەرتاتسيالىق جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى «قازاق ادەبيەتىندەگى يميدج جانە تۇلعالىق قاسيەت» دەپ اتالدى. ونى مەن م. اۋەزوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، س. سەيفۋللين، ب. مايلين، س. ەرۋبايەۆ، س. مۇقانوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ، ءا. كەكىلبايەۆ، م. ماعاۋين سىندى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىنەن 16 روماندى وقۋ ارقىلى جازدىم.
بىلايشا ايتقاندا، 1925 -جىلدان 1991 -جىلعا دەيىنگى ارالىقتاعى قازاق ادەبيەتىنە عىلىمي تۇرعىدان تۇجىرىمداما جاسادىم دەۋگە بولادى. ول دا كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. وقىرمان، تانىپ بىلە ءجۇرسىن دەپ مىسالعا الىنعان اۆتورلاردىڭ ءومىربايانىن دا كىتاپقا كىرگىزدىم. بۇدان بىلاي ەلباسى ماقالاسىندا ايتىلعان باعدارلامالار ىسكە قوسىلسا بۇل جۇمىستار قارقىن الىپ قانا قويمايدى، ساپاسىن دا ارتتىرا تۇسەدى دەپ ويلايمىن.
- قازاق ادەبيەتىنەن قانداي تۇلعالىق قاسيەت بايقادىڭىز؟
- بۇعان نەگىزى كەڭىرەك جاۋاپ بەرۋ كەرەك. قىسقاراق ايتساق، «اجە» وبرازى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. مەن وقىعان رومانداردىڭ بارىندە اجە بار. سول اجەدەن سالت تا، تۇرمىس تا، پاراسات تا، ءبارى- ءبارىن كورە الاسىڭ. بۇل ناعىز تۇلعالىق قاسيەت. مىسالى، ءبىز ءسابيت مۇقانوۆتى نەمەسە ساكەن سەيفۋلليندى يدەولوگيانىڭ جازۋشىسى دەپ ويلايمىز عوي، جوق، ولاردىڭ دا وگىزدى ولتىرمەي، اربانى سىندىرماي ايتارىن استارلاپ جەتكىزگەن تۇستارى وتە كوپ.
مىسالى، قازاق ەشقاشان دوڭىز ەتىن جەمەيدى. بۇل «بوتاگوز» رومانىندا ايقىن كورىنەدى. قازاق ورىستىڭ ۇيىنە بارسا دوڭىز ەتى ارالاسادى دەپ ونىڭ داستارقانىنا جاقىنداماۋعا تىرىسادى، ورىسقا قىزىن بەرمەيدى. مىنە، بۇل دا ۇلتتىق بولمىس. ءبىر ۇلتتىڭ وتكەنىن تاريحىنان بىلسەڭ، ساناداعى قوزعالىسىن ادەبيەتى ارقىلى بىلەسىڭ. قاراپ وتىرساڭىز، 80- جىلدارداعى قازاق ادەبيەتى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ىشتەن قۇلاعانىن ايپاراداي كورسەتىپ بەرەدى. تاريحي رومانداردىڭ ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شىعا باستاۋىنىڭ ءوزى سونىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟ تاريحي تۇلعالار، قازاق حاندىعى تۋرالى ايتىلا باستادى.
قىسقاسى، ءبىز 1917 -جىلى شىققان ۇلت ەمەسپىز دەگەندى اشىق- اشىق ايتا باستادى. «الاساپىران» ، «ەلەڭ- الاڭ» روماندارى سونىڭ ايعاعى. بۇلاردىڭ اقىرى 1986 -جىلعى جەلتوقساندىق الاپات رۋحقا ۇلاستى.
- ءيا، ودان كەيىن الاش رۋحى قايتا اسپاندادى... سىزدەرگە الاش ادەبيەتى قانشالىقتى جەتتى؟ - الاش ادەبيەتى سىزدەردە قانشالىقتى كەشەۋىلدەسە بىزدە دە سولاي. سوڭعى جىلداردا عانا قولعا الىنا باستادى. مۇستافا شوقاي كەڭىنەن تانىس دەۋگە بولادى. حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ قولداۋىمەن ەرلان سىدىقوۆتىڭ «شاكارىم» كىتابىنىڭ تۇرىك تىلىنە اۋدارىلعانىن بىلەمىن، تاعى دا وسى اكادەميانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ عىلىمي جۇمىستارى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ، انكارا قالاسىندا حالىقارالىق كونفەرەنسيا بولدى. ءبىز بۇل كونفەرانسيادان كوپ نارسە تۇيدىك. ەندى، ماعجاندى تۇرىك جۇرتى تۇگەل بىلەدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس. مەنىڭ بىلۋىمشە، ەڭ ءبىرىنشى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلعان ماعجان. 1991 -جىلى- اۋ دەيمىن. تۇرىك حالقى ماعجاندى جانىنداي جاقسى كورەدى دەسەم دە بولادى.
وسمان يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن بىزدە ۇلت- ازاتتىق سوعىستارى ءجۇرىپ جاتتى. سول كەزدە، سوناۋ 1920 -جىلدارى بىزگە ارناپ ماعجان «الىستاعى باۋىرىما» دەپ ولەڭ جازدى. ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتە ماعجان جۇمابايەۆتى تۇرىكتىڭ ۇلى اقىنى، تۇركيانىڭ گيمنىن جازعان مەحمەت اكيف ەرسويمەن سالىستىرا زەرتتەپ، ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيا جازىپ جۇرگەن ازاماتتى بىلەم. ودان كەيىن ءوزىمىز ۇلتتىق اقىن دەپ توبەمىزگە كوتەرەتىن مەحمەت ەمين يۋرداقۋلمەن ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىن قاتار قوياتىن تۇستارىمىز بار.
«مەن - تۇرىكپىن، مەنىڭ دەنەم دە ۇلى» دەپ جىرلايتىن مەحمەت ەمين «ەي، تۇرىك ويان!» دەپ ۇران سالعان ەدى كەزىندە. «ويان، قازاق!» دەگەن ءمىرجاقىپ ەكەۋى ءبىر كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن. قاراڭىزشى، بىرەۋى اناۋ تۇركيانىڭ انادولىسىندا، بىرەۋى قازاقتىڭ ۇلان- بايتاق ارقا دالاسىندا ءجۇرىپ ءوز قانداستارىنا تاستاعان ۇرانىن، جان ايقايىن...
قانداي ۇقساس! مىنە، وسىلاردىڭ بارلىعى عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەلىپ جاتىر. ال، ءوزىم قوشكە كەمەڭگەر ۇلىنىڭ ءومىربايانىن قاراپ، ءبىر ماقالا جازدىم. بولاشاقتا وسى الاش ارىستارى تۋرالى تاريحي ەسسەلەر اۋدارۋ ويىمدا بار. جالپى، تۇركيادا قازاق ادەبيەتىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن عالىمدار شوعىرى كوبەيىپ كەلەدى. تۇلعالاردى بولەك قاراستىرا باستادى، ابايدى ءبىر عالىم، ماعجاندى ءبىر عالىم زەرتتەپ دەگەندەي. اكرام ايان ىبىراي التىنساريندى زەرتتەپ جۇرسە، سەيفۋللا يىلدىرىم قازاق فولكلورىمەن اينالىسىپ ءجۇر، فەرحات تاميردى ايتۋعا بولادى. ولار قازاققا قاتىستى جينالىستىڭ كوبىندە باس قوسىپ، اقىلداسىپ جاستارعا تاقىرىپ بەرىپ وتىرادى. جاستار ءوسىپ كەلەدى.
جالپى، قازاق تا وزدەرىن زەرتتەپ جۇرگەن ادامدارعا قۇرمەتپەن قارايتىنىن بايقادىم. كوڭىلى كەڭ حالىق. وزگە تۋىسقان ۇلتتارمەن سالىستىرعاندا قازاق مادەنيەتىنىڭ زەرتتەلۋى ارتىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ جازۋشىلاردان قازاق تىلىنە اۋدارما جاسالىنىپ جاتىر. مىسالى، ەكى جىل بۇرىن تۇرىكتىڭ بۇگىنگى دراماتۋرگياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى جازۋشى- دراماتۋرگ حالدۋن تانەردىڭ 100 -جىلدىعى بولدى. سول كەزدە حالدۋن تانەردىڭ پەسالارىن مالىك وتاربايەۆ جانە اڭگىمەلەرىن ورىس تىلىنەن نۇرعالي وراز قازاقشاعا اۋداردى. باسقا تۋىسقان ۇلتتاردىڭ بىرىندە اۋدارىلعان جوق. بۇل ءۇشىن قازاققا ءبىز دە ريزامىز. وسىلاي ءبىز ءبىر- بىرىمىزگە باۋىرمال بولامىز. كىتاپتار كوپ اۋدارىلۋى كەرەك. قازىر ماماندار تاپشى، ءبىراق ءبىر اۆتوردىڭ تۇتاس شىعارماسى ءبىر ادامنىڭ قولىنان شىعۋى دا شارت ەمەس. ءبىر اۆتوردىڭ ءار شىعارماسىن ءار ادام اۋدارسا دا بولادى. مىسالى، تولەن ابدىكتىڭ شىعارمالارىن بىرنەشە اۋدارماشى اۋدارعان. دارحان قىدىرالى «قايىرسىز جۇما»، اشۋر وزدەمير «وڭ قول»، نۇربەك قايىرمۇحامەدوۆ «پاراسات مايدانى» ، ەلميرا قالجان «اكە» ، اينۇر مايەمەروۆا «تۇعىر مەن عۇمىر» شىعارماسىن اۋداردى. بۇل دا قىزىق تاجىريبە. ءساتسىز بولعان جوق. سونىڭ ارقاسىنداتولەن ابدىك اعامىز «تۇركى الەمى ادەبيەتىنىڭ جىل ادامى» اتاندى.
- «ۇلپاندى» اۋدارۋ قيىن بولدى ما؟
- مەن «ۇلپانعا» ءبىر جارىم جىل وتىردىم. بىلەسىز، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ءتىلى وتە باي ءتىل. ونى يگەرۋ قيىن. تۇرىكشە دە وتە جاقسى ءبىلۋىڭ كەرەك. سوزبە-ءسوز اۋدارما ەمەس قوي بۇل. ماعىناسىن جەتكىزۋىڭ كەرەك. كەرەك دەسەڭىز، عابيتتىڭ سول كەزدە قولدانعان كوپ سوزدەرىن سىزدەردىڭ بۇگىنگى جاس تار تۇسىنە بەرمەيدى. مەن ەندى سول كەزەڭنىڭ روماندارىن كوبىرەك وقىپ، سوزبەن، سوزدىكپەن ارنايى جۇمىس جاساعاننان كەيىن مىندەتتى تۇردە بىلۋگە تۋرا كەلدى. كوپ ىزدەنىس بولدى.
- الداعى ۋاقىتتا كىمنىڭ، قاي شىعارماسىن اۋدارۋدى جوسپارلاپ وتىرسىز؟
- مەن قازاق پروزاسىنداعى ايەلدەر بەينەسى تۋرالى، قازاق دراماتۋرگياسىنداعى ايەلدەر بەينەسى جايىندا ماقالالار جازدىم. تەك تاڭ قالۋمەن كەلەمىن. باتىلدىق، بارىنە ۇلگەرۋ! قازاق قىزدارىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس بولادى. ءالى دە وسى تاقىرىپتى قاۋزاي بەرگىم كەلەدى. دەسە دە ويلاپ وتىرسام بالالار ادەبيەتىنەن بىردە- ءبىر شىعارما اۋدارىلماعان ەكەن. ەندى سونى قولعا الماقپىن. تۇرىك وقىرماندارى قازاق بالاسىنىڭ جان دۇنيەسىن دە ءبىلسىن.
قازىر بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم - قوجا» پوۆەسىن اۋدارۋمەن اينالىسىپ جاتىرمىن. وتە قىزىق. بۇل تەك بالالارعا ارنالعان دۇنيە ەمەس، كەڭەستىك كەزەڭنىڭ قيلى قيتۇرقىلارىن بالا تىلىمەن استارلاپ ايتاتىن ايرىقشا شىعارما رەتىندە دە قاراۋعا بولادى. مىسالى، قوجا ايتادى: «مەن كولحوزدىڭ ءبىر اتىن ءمىنىپ اۋىلعا بارسام، نەگە ماعان ۇرساسىڭدار؟ كولحوز بارىمىزدىكى ەمەس پە؟ كولحوزداعى بارلىق مال دا بارىمىزدىكى ەمەس پە؟ بۇل سوۆەتتىك كەزەڭ ەمەس پە؟ سوۆەتتىك كەزەڭدە ءبارى بارىمىزدىكى ەمەس پە؟» دەيدى. بۇل جەردە مىسقىل بار، استار، كەكەسىن بار. وتە جاقسى جازىلعان. مەن بۇل شىعارمانى اۋدارۋعا وتىرعان ءساتىمدى «قوجامەن سىرلاسۋ ساعاتتارىم» دەپ اتايمىن.
- ءبىز رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىندا ادەبي اۋدارمانىڭ جاڭا ءبىر كەزەڭىن باستاعالى وتىرمىز. اۋدارماشى رەتىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
- اۋدارما ماسەلەسىن مەملەكەت قولعا السا، ارنايى ءبىر ينستيتۋت جۇمىس جاساسا دەگەن وي بار. تۇركسوي مادەنيەت جانە ونەر سالاسى دەيدى دە، ادەبيەت سونىڭ اياسىندا از عانا ورىن يەلەنەدى. ۋاقىتشا دۇنيەلەرگە كوپ نازار اۋدارىلىپ كەتەتىن جاعداي بولادى. حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى عىلىم جاعىنا كوپتەپ كوڭىل اۋدارادى. مۇمكىن جازۋشىلار وداعىمەن بىرلەسىپ، ادەبيەت سالاسىن اۋدارۋدى بولەك قاراستىرسا دەپ ويلايمىن.
اڭگىمەلەسكەن ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»
Egemen.kz
