تولىق ادام ءھام باقىتتى وتباسى
ياعني، جاقسى ادام، ونەگەلى، ىزگى وتباسىنىڭ - جەمىسى. ادامنىڭ اعزاسى ميلليونداعان جاسۋشالاردان قۇرالاتىنى سياقتى، مەملەكەت تە ميلليونداعان وتباسىدان تۇرادى. جاسۋشاسى ساۋ ادام تىنىش-بەيبىت، اۋىرىپ-سىرقاماي ءومىر سۇرەتىن بولسا، وتباسىلارى ءتالىمدى-تاربيەلى مەملەكەت تە ەشقانداي بۇلىك-تارتىسقا ۇرىنباي، بەيبىت-بەرەكەلى ءومىر سۇرەدى.
ونداي ەلدە قورقىنىش- ۇرەي از بولادى. قوعامنىڭ دا، مەملەكەتتىڭ دە تىرەگى - وتباسى. ال بەرەكەلى، ونەگەلى وتباسىن قۇرۋ وتاعاسى مەن وتانانىڭ قولىنداعى شارۋا. ياعني، ءۇيدىڭ - ەرى مەن ايەلى. ول ءۇشىن بۇل ەكى تۇلعانىڭ بولمىسى ءبۇتىن بولۋى كەرەك.
ياعني، ەكەۋى دە يماندى، پاراساتتى، وتباسىلىق ءومىردى مەملەكەتتىڭ نەگىزى دەپ قارايتىن، ىسىنە ادال، كۇندەلىكتى تىرلىگىنە حارام دۇنيە قولدانبايتىن، كورشىنىڭ حاقىسىنا ۇقىپتى، اعايىن-تۋعانعا قايىرىمدى، ءبىر- بىرىنە باۋىرمال، جاردەمشىلىگىمەن ەرەكشەلەنۋى كەرەك. وسىنداي تولىققاندى تۇلعالىق قاسيەتكە يە ەمەس ادامدار تولىق وتباسىن قۇرا المايدى. جارتىكەش وتباسىن قۇرادى، جارتىكەش ۇرپاق تاربيەلەيدى.
جارتىكەش وتباسىنان جارتىكەش تاربيە العان بالا اباي اتامىز ايتقانداي، «نە ءوزى ادام بوپ جارىتپايدى، نە اتا- اناعا جاقسىلىق كورسەتپەيدى...». تەرەڭدەپ ايتساق: تاربيەسىز وسكەن بالا، كورشىنىڭ بالاسىن بۇلدىرەدى، ول ەكىنشى كورشىنىڭ بالاسىن بۇلدىرەدى، ءسويتىپ ءبىر اقىماقتىڭ كەسىرىنەن كۇللى اۋىل-ايماق بۇلىنەدى. وسىنداي جاماندىقتان اتالارىمىز قاتتى ساقتانعان.
«ۇلىڭ وسسە، ۇلى جاقسىمەن كورشى بول، قىزىڭ وسسە، قىزى جاقسىمەن كورشى بول» دەپ بەكەر ايتپاعان. وسى ءسوزدىڭ ءوزى- اق مەملەكەت ۇستىنىنىڭ وزەگى. تاربيەسىز، ناشار بالانى كورگەن جۇرت ءوز بالالارىنا «اناعان ەرمەڭدەر» دەپ قاتاڭ ەسكەرتكەن. تولىق تۇلعالىق قاسيەتكە يە بولماعان ادامداردىڭ (وتباسىلاردىڭ) بەلگىسى - جاراتىلىس مىندەتتەگەن شىنايى بولمىسىن ەشقاشان بىلمەيدى. ءارقاشان تەك وزدەرىن دارا ەتىپ كورسەتۋگە قۇمار كەلەدى. سوندىقتان دا، ولاردىڭ ويلاۋ جۇيەسىندە، ءىس- ارەكەتىندە، ءجۇرىس- تۇرىسىندا جاساندىلىق مۇڭكىپ تۇرادى.
ەڭ جامانى - ءوزىنىڭ السىزدىگى مەن اقىلسىزدىعىنىڭ كەسىرىنەن تاپ بولعان ىسكە باسقانى كىنالاۋعا، ورىنسىز وسەك- شاعىم ايتۋعا بەيىم تۇرادى. باستى كەمشىلىگى - ءومىر تولقىندارىن سانا سۇزگىسىنەن وتكىزبەي-اق شيكى كۇيىندە قابىلداپ، وڭ-تەرىسىن اجىراتپاي جاتىپ قولما- قول جۇزەگە اسىرىپ جىبەرەدى. سىرتقى الەمى ۇنەمى باسقاعا تامسانۋمەن ومىردەن وتەدى. كۇندەلىكتى قۇبىلمالى وتىرىككە الدانىپ ءومىر سۇرەدى. بارشىلىقتى كوتەرە المايدى، جوقشىلىق كەلسە، كۇيرەي جەڭىلەدى. ويتكەنى، تولىق ادام دارگەيىنە جەتە الماعان پەندە ءومىردى شىنايى كورۋگە قابىلەتسىز.
ءوزى بىلمەيدى، بىلگەننىڭ ءتىلىن المايدى. جارتى ادامنىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن ەشقاشان كورە المايسىز، سەبەبى ساناسى - بۇركەمەلەنگەن، تۇڭعيىق ءارى تۇراقسىز. وسىنداي وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن بالا ءدال وسىنداي تاربيە الادى. اتامىز قازاق «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەپ تەگىن ايتپاعان. باقىتتى وتباسىن قۇرۋ ءۇشىن قايتكەن كۇندە باي بولۋ مىندەتتى ەمەس. وتباسىلىق تاربيەنىڭ جاقسى ساباقتاستىعى ۇزىلمەۋى شارت. قازاقتار ءدال وسى ساباقتاستىققا قاتتى ءمان بەرگەن. ۇلىنا تەكتى، تاربيەلى جەردەن قىز الىپ بەرگەن. شاڭىراق تاربيەسىن ۇزبەۋ ءۇشىن، سەنىمدى، ۇلاعاتتى وتباسىنىڭ قىزىنا ۇلىن ەرتەرەك اتاستىرىپ قوياتىن بولعان.
ءسويتىپ، وتباسىلىق تەك- ءتارتىپتىڭ ساقتالۋىنا ايرىقشا ءمان بەرگەن. ويتكەنى، تەكسىز- تاربيەسىز، كورگەنسىز كەلىن شاڭىراقتىڭ ىشكى ءتارتىپ- تاربيەسىن بۇزاتىن بولعاندىقتان، وسى جايدان قاتتى ساقتانعان. الدا- جالدا كەيبىر تاربيەسى وسالداۋ جاس كەلىن تابالدىرىق اتتاسا، ەمەندەي ەنەلەرى سىرتقا دىمىن بىلدىرمەي، ءوز ونەگەسىن ۇيرەتىپ، تاربيەلەپ الىپ وتىرعان.
قازاق حالقىنىڭ 21-عاسىرعا دەيىن امان-ەسەن جەتۋى - بايىرعى بەرىك وتباسىلىق تاربيەنىڭ اسەرى. تۇرىك پەداگوگى مۇستافا ەرگاش ءوزىنىڭ ءبىر ەڭبەگىندە: «ەرلى-زايىپتى ادامدار وتتەگى مەن سۋتەگى سياقتى. بۇل ەكى ەلەمەنتتىڭ قوسىندىسىنان سۋ پايدا بولادى. سۋ - ءومىردىڭ ءنارى، ول لايلانسا، تىرشىلىك تە لايلانادى. وتتەگى مەن سۋتەگى اجىراسا، ودان پايدا بولعان گاز جانىپ كەتەدى. كۇلى دە قالمايدى. سول سياقتى، وتباسى اجىراسا تۇك تە قالمايدى»، دەپتى.
ال اباي اتامىز بولسا، تولىق ادام دارەجەسىنە جەتپەي تولىققاندى ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن العا تارتادى. ول كىسى ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە تولىق ادام بولۋدىڭ سيپاتى جايلى «قۇداي تاعالانىڭ نيھاياتىنا ەشكىم جەتپەيدى. ءبىراق سول جولعا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ كىم قادام باستى، ول تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى» دەسە، ءۇندى عۇلاماسى جاۆاحارلال نەرۋ «تولىق تۇلعا باسقارعان وتباسى - تولقىنى باسىلعان تەڭىز سياقتى» دەپتى.
تولىق ادام ءوزىنىڭ پەندە ەكەنىن ەشقاشان ۇمىتپايدى. ۇنەمى وسال تۇستارىن تولىقتىرۋمەن بولادى. قازاق «كەمشىلىگىن بىلگەن ادام - كەمەل ادام» دەپ بەكەر ايتپاعان.
بەكەن قايرات ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»
