موڭعوليا قازاقتارىنىڭ جازعى تۇرمىس- تىرشىلىگى - فوتو
سولاردىڭ ءبىرى موڭعولياداعى 150 مىڭنان استام قانداسىمىز. وندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ كوبى ەلدىڭ باتىسىندا ورنالاسقان بايان- ولگي ايماعىندا شوعىرلانعان. شىلدەنىڭ شىلىڭگىرىندە وسى بايان- ولگيدىڭ سەنگەل اۋىلىنا جولىمىز ءتۇستى. قايماعى بۇزىلماعان قازاقى تۇرمىستى كوزىمىزبەن كورىپ، كوڭىلىمىز سەرگىپ قايتتىق. ءوزىمىز كورىپ، كوڭىلىمىز مارقايعان ساپاردان شاعىن جولجازبا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
سەنگەل - موڭعولشا اتاۋ. قازاقشاعا اۋدارساڭىز «قۋانىش، دۋمان» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. وسى جولداردى جازىپ وتىرعان پاقىرىڭىزدىڭ 18 جاسقا دەيىنگى بالالىعى وسى ولكەدە وتكەن. استانا- پاۆلودار- قۇلىندى- بارناۋىل- بيسك- اقتاس- تاۋلى التاي- قوش اعاش- تاشانتا باعىتىنداعى 1000 شاقىرىم جولدىڭ ماشاقاتىن ايتىپ ميلارىڭىزدى اشىتپاي-اق، بىردەن سەنگەلدىڭ اسەم جايلاۋى - سىرعالىنىڭ تورىنە بىردەن توپ ەتكىزەيىن سىزدەردى.
(سۋرەت: سىرعالى جايلاۋى. ەنحتايۆان گومۆوجاۆ)
سول جاعى قىتايمەن، وڭ جاعى رەسەيمەن شەكارالاساتىن سىرعالى جايلاۋى سەنگەلدىكتەردىڭ ەڭ ءتور جايلاۋى. سۇمىن (اۋدان) حالقىنىڭ 40-45 پايىزى وسى جايلاۋعا جايلايدى. جاز بويى كۇندە توي، كۇندە جيىن. ءبىزدىڭ دىتتەگەنىمىز دە سونداي تويلاردىڭ ءبىرى ەدى.
سىرعالىعا جەتكەندە-اق اقشاڭقان كيىز ۇيلەر مەن مۇندالاپ الدىمىزدان شىقتى.
وسى جەردە ءبىر جايعا ەرەكشە توقتالا كەتۋ ورىندى سەكىلدى. بيىل استانادا ءوتىپ جاتقان ەكسپو-2017 حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىنىڭ باس تاقىرىبىنا اينالعان «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» وسى اقشاڭقان كيىزۇيلەردىڭ بەلدەۋىنەن دە كورىنىس بەرىپ قالدى. «قالاي سوندا؟ » دەپ تاڭىرقاماي- اق قويىڭىز، ەشكىم ەكسپونى كوشىرىپ اپارعان جوق، ءبىراق كۇن ەنەرگياسى ارقىلى جارىق جينايتىن قۇرىلعى مۇنداعى ءار ءۇيدىڭ تىرشىلىگىمەن بىتە قايناسىپ، كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا ارالاسىپ كەتكەن. «كۇن ەنەرگياسى» (ولار بۇل تاقتايشالاردى سولاي اتايدى) جوق ءۇيدى بۇل جاقتان تاپپايسىز. كەي اۋىلدان جەرسەرىكتىك انتەنانى دا كەزدەستىرۋگە بولادى. ونداي «تاباعى» بار ۇيلەر قالاداعى ءسىز بەن ءبىز كورىپ وتىرعان جۇزگە تارتا كانالدى كورىپ، تاماشالاپ وتىر دەپ تۇسىنسەڭىز بولدى.
ءتورت مەزگىلدە ءتورت رەت كوشەتىن سوڭعى كوشپەندىلەر تۇرمىسىن دا، كۇندەلىكتى تىرلىگىن دە وسى كوشپەندى ومىرگە، مالدىڭ جايىنا بەيىمدەگەن. بەيىمدەگەن دەيمىن- اۋ، اتامزاماننان بەرگى ءيىسى قازاقتىڭ تىرشىلىك جەلىسىن ۇزبەي ساقتاپ كەلەدى.
اقشاڭقان ۇيلەردىڭ بەلدەۋىنەن ارىرەك بارساڭىز تاعى ءبىر كەرەمەتكە تاپ بولاسىز. ول - قۇرت جاياتىن ورە. مۇندا قازاقتىڭ ءارى ەجەلگى، ءارى نەگىزگى تاماعى سانالاتىن قۇرت پەن ىرىمشىك، سۇزبە مەن قاتىقتىڭ ءتۇر- ءتۇرى جايىلعان.
وسى جەردە تاعى ءبىر قىزىقتى جايتتى ايتا كەتەيىن، جاركەن اقىن جىرلاعانداي «ورەدەن ىرىمشىگىن اپ قاشاتىن، ساعىندىم كەزقۇيرىعىن، قارعاسىن دا» دەگەندەي، وسى ورەگە جايىلعان قۇرت- ىرىمشىكتى شىنىمەن كەزقۇيرىق پەن قارعا توقتاتپايدى. سول ءۇشىن ورەگە باقاننىڭ باسىنا قانات، نە قاپ بايلاپ، «قاعۋشى» ورناتىپ قويادى. ول دالپىلداپ، ورەگە تاياعان قارعا- كەزقۇيرىقتاردى ۇركىتىپ تۇرادى. كەيدە مۇنداي ورەنىڭ بەتىن اق داكەمەن ء(مارلى) وراپ قوياتىندار دا بولادى.
قازاق ءۇيدىڭ ورەسىنەن الىستاۋ ورناتىلعان قۇرت قايناتاتىن وشاعى بولادى. بۇل دا وسى بەرەكەلى جايلاۋدىڭ ءبىر كەرىم دۇنيەسى.
قۇرت قايناتار وشاقتان دا اۋلاقتا، ءتىپتى اۋىل شەتىنە قاراي شىقساڭىز «جاعالاي بيە بايلاعان» جەلىگە كەز بولاسىز. وسىنداعى قازاقتاردىڭ جازعى ۋاقىتىن سانگە، ومىرلەرىن مانگە اينالدىرىپ تۇرعان وسى بيەباۋ دەسەك ارتىق ەمەس. جاز قىزىعى - توي، توي قىزىعى - قىمىز.
بۇل جايلاۋدا وتەتىن تويدىڭ ات بايگەسسىز، پالۋان كۇرەسسىز وتەتىنى جوق. ءبىر قىزىعى، قاتىساتىن پالۋان سانى 32, الامانعا قوسىلار ات سانى 50 دەن تومەن بولمايدى. موڭعوليادا تۇراتىندىقتان پالۋاندار موڭعول كۇرەسىمەن كۇرەسەدى. ال ات بايگەسى ەجەلگى قازاقى داستۇرمەن، اينالما ەمەس، شۇباما شابىسپەن شابادى.
ءبىرىنشى پالۋانعا - ات، ءبىرىنشى كەلگەن جۇيرىككە - تۇيە بەرەتىندەر كوپ. تۇيە دەمەكشى، مۇندا «ساقارانىڭ شۇبىرعان تۇيەلەرى» ازايىپ، ءتىپتى قىزىل كىتاپقا كىرىپ كەتكەن. كوشكەندە بارلىعى دا جۇكتەرىن ۇلكەن جۇك كولىكتەرىنە ارتىپ كوشەدى. تۇيە پايدالاناتىندار از.
ايتپاقشى، «تۇيەنى تۋريستەر عانا پايدالانادى» دەپ كۇلىسەدى بۇل جاقتىڭ تۇرعىندارى. سەبەبى، تۋريستەر ءۇشىن تۇيەگە جۇك ارتىپ، تۇيەمەن ءجۇرۋ قىزىق. ول ءۇشىن جيھانكەزدەر جيعان- تەرگەنىن ايامايدى.
اقىرى تۋريستەر جايلى ايتتىق قوي، مىنا ءبىر مالمەتتى دە قوسايىن. سوڭعى 2-3 جىلدىڭ كولەمىندە بۇل ولكەگە ات باسىن بۇراتىن تۋريستەر سانى ارتىپ كەلەدى. اقشاڭقان اۋىلداردىڭ ماڭىنان كوكالالى، قىزىلدى- جاسىلدى شاتىرلاردى بايقاپ قالساڭىز، بۇلار شەتەلدەن كەلگەن جيھانكەزدەر ەكەنىن بىردەن تۇسىنەسىز. سىرعالىنىڭ تۇمسا تابيعاتىن، "قوزى كول" مەن "قورا كول" اتالار قوس كولىن، 22 مەتر بيىكتىكتەن قۇلايتىن «تۇرگىننىڭ سارقىراماسىن» تاماشالاۋعا كەلەتىن ساياحاتشىلاردىڭ سانى كوپ.
«جاز بويى قولى تيمەپتى، ولەڭشى، ءانشى ەسىل ەر» دەگەندەي، جازدايعى تويدىڭ اراسىندا كۇندەلىكتى تىرشىلىك، مال قامى دا ۇمىت قالمايدى مۇندا. قوي قىرقۋ، ءولى ءجۇن الۋ، قوزى قىرقۋ، مال تاڭبالاۋ، قوزى ءپىشۋ قاتارلى كوشپەندى تىرلىكتىڭ تاۋسىلماس تاۋقىمەتى دە اراسىندا قولبايلاۋ بولا قالاتىنى بار.
كۇز كەلسە، (ارينە بۇل كەزدە قازاقستاننىڭ كوپ وڭىرىندە جازدىڭ ورتاسى جاڭا بولىپ جاتادى) ، قىستىڭ قامى، ءشوپ شابۋ، كۇزەم الۋ، كوكتەزەك تەرۋ، قىسقى قورا- قوپسىنى جوندەپ، قي ويۋ قاتارلى جۇمىستار دا كۇتىپ تۇرادى. بۇل جاقتا كۇزگى ءشوپ ناۋقانى شىلدەنىڭ سوڭىندا- اق باستالىپ كەتەدى.
موڭعوليا قازاقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ءوز كوزىممەن كورگەن تسەنگەل قازاقتارىنىڭ توي وتكىزۋ، كەلىن ءتۇسىرىپ، قۇدالىق بەرۋ ەرەكشەلىگىنە توقتالايىن.
قۇدا ءتۇسىپ، سىرعا سالۋ، اياققا جىعىلۋ، بارلىعى دا ەجەلگى قازاقى داستۇرمەن وتەدى مۇندا. قىزدى الىپ كەتۋگە كەلگەن قۇدالار قىزدىڭ اتا- اناسىنىڭ بەرگەن ءتىزىمى بويىنشا قۇدالارعا كيت كيگىزەدى. بۇل «قالىڭسىز قىز بولسا دا، كادەسىز كۇيەۋ بولماس» دەگەن ەجەلگى ءداستۇر. مۇندا قولىنان كەلگەندەرى باس توعىزدان باستاپ شاما- شارقى جەتكەنشە كيت كيگىزەدى.
قىز ءوز شاڭىراعىنان اتتانىپ، قايىن جۇرتىنىڭ بوساعاسىن اتتاعان سوڭ كەلىن ءتۇسىرۋ تويى بولادى. بەتاشارعا اقشا سالۋ دەگەن جوق، اجەلەر شاشۋىن شاشىپ، اساباسى بەتىن اشقان سوڭ توي قىزىپ جۇرە بەرەدى.
(سۋرەت: تويعا جينالعان حالىق. الەۋمەتتىك جەلىدەن الىندى)
اۋەلى اۋىل اقساقالىنان، اۋزى دۋالى، ءسوزى ءۋالى قاريادان باتا الىپ، توي باستالعان سوڭ پالۋان كۇرەسى جالعاسادى. پالۋاننىڭ سانىنا قاراي، نەشە كەزەڭنەن تۇراتىنى انىقتالادى. (مىسالى: 32 پالۋان بولسا 5 كەزەڭ). پالۋان كۇرەسى اياقتالعان سوڭ تويعا كەلگەن حالايىق تويدىڭ اسىن ىشەدى. بۇل كەلگەن ەلدىڭ سانىنا قاراي اشىق اسپان استىندا تەگەنە- تەگەنە ەت تارتىلىپ، استاۋ- استاۋ قىمىز قۇيىلعان، كەمى 1 جىلقى، 10-12 قوي سويىلعان توي اسى. استان سوڭ ەل بايگە توبەگە قاراي اعىلادى.
(سۋرەت: دالاداعى توي اسى. الەۋمەتتىك جەلىدەن الىندى)
«توي دەسە دومالايتىن قۋ باستاردىڭ» دەلەبەسى قوزىپ، دارەگەيى وسەتىن كەز، كوكجالدانىپ، رۋحى قوزاتىن كەز وسى اتشابار توبەگە جينالىپ، اركىم ءوزى قوسقان ۇكىلىكەرىنەن ءۇمىت كۇتەر ءساتى. ەڭ از دەگەندە 30-40 ات شابادى ءبىر تويدا. بۇل ەسەكدامە، ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس، ەلدىڭ ەتەك جيناپ، ەركىندىك پەن ەركەلىكتى سەزىنگەندىگى. ءار بەلدەۋدە ءبىر جۇيرىكتەن بايلاۋلى دەسەك ارتىق ايتقانىمىز بولار. دەگەنمەن، ءار اۋىلدىڭ شەتىنە شىعار ءبىر قىلقۇيرىق بۇل وڭىردەن تابىلادى.
(سۋرەت: الەۋمەتتىك جەلىدەن الىندى)
ات كەلەدى، داياعاشتار نەشە اتقا بايگە بەرىلەتىن بولسا، سونشا اتتى ۇستاپ، تىزىمدەپ، ارناۋلى سىيلىعىن بەرىپ جولعا سالادى. مۇندا دا اركىم ءوز قاداري حالىنشە باسىن تۇيە، سوڭىن توقتى- تورپاق ەتىپ سىي- سياپاتىن جاسايدى.
(سۋرەت: الەۋمەتتىك جەلىدەن الىندى)
توي تارقادى، قۇدا- قۇداعيدى كۇتىپ، قۇداشايىن بەرىپ اتتاندىرعان ەكى جاق ەندى ءبىر ناۋقانعا تاعى دايىندالادى. بۇل - "تويتارما شاي" دەگەن شاي. ءدال وسى شايدىڭ سوڭعى كەزدە موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ىشىندە كەڭ ەتەك العانىن، ونىڭ جول- جونەكەي قوسىلعان، جولبيكە، ارتىق شاي ەكەنىن وزدەرى دە ايتادى. ءبىراق داستۇرگە اينالىپ، سالتىنا ءسىڭىپ كەتكەن دۇنيەنى الىپ تاستاۋعا قازاقى «ۇيات بولادىسى» جىبەرمەي، ەكى شابىلىپ جۇرگەن جايلارى بار ەكەن. بۇل شاي، ەكى جاقتىڭ قۇداشايى بىتكەن سوڭ، قايتادان بەرەتىن ءوزارا ءىشىسىپ، جەسەتىن شايلارى.
سونىمەن ءبىز كورگەن موڭعوليالىق قازاقتاردىڭ جازعى تىرلىگى وسىنداي. اللا اماندىق بەرسە الداعى ۋاقىتتا قىسقى ومىرلەرىنەن دە كورىنىستەر بەرىپ قالارمىز دەگەن وي بار.
ەرجان جاۋباي
Baq.kz
