اتاقتى سىرىم باتىردىڭ ۇرپاقتارى اتاجۇرتىن ارالادى - فوتو

ورال. قازاقپارات - سىرىم باتىردىڭ ۇرپاقتارى، داتتىڭ ادامبايىنان تارايتىن تەمىرقۇل قاجى ءتالىپ ۇلى جانە ونىڭ نەمەرە ءىنىسى ءابدىلحاميت قاجى سىدىقباي ۇلى، تەمىرقۇلدىڭ نەمەرەسى سابىرەددين فاتاۋددين ۇلى سىرىم اۋدانىندا بولدى، دەپ حابارلايدى «قازاقپارات» ءتىلشىسى.

سىرىم اۋداندىق «سىرىم ەلى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى شىنار مولدانيازوۆانىڭ ءمالىم ەتكەنىندەي، بەلگىلى جۋرناليست قازبەك قۇتتىمۇرات ۇلى باستاپ كەلگەن مەيمانداردى اۋدان اكىمى تولەگەن تورەعاليەۆ قابىلداپ، قۇرمەت كورسەتتى. اتا-بابالارى قازاقستاننان جەر اۋىپ، تاجىكستانعا ءوتىپ، كەيىننەن اۋعانستان، يران ەلدەرىندە تۇرعان قانداستارىمىزعا اۋدان باسشىسى سىرىم ەلىنىڭ تىنىس- تىرشىلىگى تۋرالى اڭگىمەلەپ، بيىل سىرىم دات ۇلىنىڭ 275 جىلدىعىنا وراي وڭىردە اۋقىمدى شارالار ۇيىمداستىرىلاتىنىن جەتكىزدى.

مەيماندار سىرىم دات ۇلى اتىنداعى تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىندە بولىپ، قۇندى جادىگەرلەرمەن تانىسىپ، سىرىم تۋرالى فيلمدى تاماشالادى. تەمىرقۇل قاجىنىڭ ايتۋىنشا، رۋى - بايباقتى، داتتىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان ادامبايدان تارايدى. اكەسىنىڭ اتى - ءتالىپ. ونىڭ اكەسى - موللا ەستاي. ونىڭ اكەسى - بەركىن. بەركىن باباسى 1777 -جىلداردىڭ شاماسىندا قاتتى قيىندىق كورىپ، تايپاق اۋدانى جەرىنەن 500 شاڭىراققا باس بولىپ كوشكەن ەكەن. سەبەبى، قازاقتىڭ قۇنارلى جەرلەرىن رەسەي ۇكىمەتى كۇشپەن تارتىپ السا كەرەك. ول جەرلەردى قازاقتار الدەقالاي پايدالانا قويسا، وزدەرى قينالىپ جۇرگەن قازاقتارعا ايىپ تولەتىپتى.

«اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامانىڭ» بولعان ۋاقىتى ەكەن. حالىق اشارشىلىقتان قىرىلىپ، قيىندىق كورگەن. تاجىكستانعا كەلگەن قازاقتار اۋزى دۋالى، كيەلى ادامدار بولسا كەرەك. تاجىكستان ۇكىمەتىنە ء«بىز قيىنشىلىق كورىپ كوشىپ كەلدىك، بىزگە قونىس بەر» دەپ ارىزدانىپ، ولاردى قولاپ وڭىرىنە ورنالاستىرعان ەكەن. ول جاقتا دا رەسەي ۇكىمەتى تىنىشتىق بەرمەي، اۋعانستانعا كوشىپتى. اۋعانستانعا بارعان قازاقتاردىڭ ءبارى دە 1977 -جىلعا دەيىن تىنىش ءومىر ءسۇردى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اسكەرى اۋعانستانعا باسىپ كىرگەندە، اۋعان ەلى كوتەرىلىس جاساپ، سوعىس باستالدى. قاراپايىم حالىقتىڭ كۇن كورۋى قيىن بولدى. قازاقتار تۇركياعا، يرانعا قونىس اۋدارا باستادى. ءبىر مىڭداي وتباسى يرانعا باردى. يراننىڭ گۋرگان، بەندەرتۇركپەن، اققالا، كۋمبەتكاۋس دەگەن قالالارىنداعى قازاقتارمەن ارالاسىپ، ون-ون بەس جىلداي وتىردى. سول اعايىندار قولۇشىن سوزىپ، قيىندىقتى سەزبەي ءومىر ءسۇرىپتى.

-1991 -جىلى «قازاقستان ەگەمەندىك الدى، مەملەكەت بولدى» دەگەن اقجولتاي حابار جەتكەسىن، قۋانىشىمىز قوينىمىزعا سىيماي، جۇرەگىمىز جارىلارداي قۋاندىق. «ءبىز وتانىمىزعا بارامىز» دەپ، پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنا ارىز جازدىق.

«ءبىز اۋعانستان ازاماتى ەمەسپىز، ءبىزدىڭ ۇلتىمىز - قازاق، وتانىمىز ازات بولدى، ەندى ءوزىمىزدىڭ وتانىمىزعا، ەلىمىزگە، توپىراعىمىزعا، جەرىمىزگە، مەملەكەتىمىزگە بارامىز»، - دەپ يران وكىمەتىنە دە ارىز جازدىق. ءسويتىپ، 1993 -جىلى ەلباسىمىزدىڭ قولداۋىمەن قازاقستانعا كوشىپ كەلدىك. قازىر تۇركىستان قالاسىنىڭ ىنتىماق اۋىلىندا تۇرامىز، - دەيدى 81 جاستاعى تەمىرقۇل قاجى اقساقال.

ارعى اتالارى بەركىندى «حان» دەپ تە اتاعان كورىنەدى. بەركىننىڭ موللا ەستاي ەسىمدى ءبىر بالاسى بولعان. موللا ەستاي اۋعانستاننىڭ قۇندىز قالاسىنىڭ شاردارا اۋىلىندا ءومىر سۇرگەن. سول جەردە قايتىس بولىپ، جەرلەنگەن. موللا ەستايدىڭ ىقسان، قۇربان، ءتالىپ، يمامەددين، راحيما، مەڭگۇل ەسىمدى ءتورت ۇلى، ەكى قىزى بولعان.

بۇل كىسىلەر پۇلقۇمىر قالاسىنىڭ گۇرگىرەۋىك دەگەن اۋىلىندا وتىرعان. ءتالىپتىڭ ۇلى تەمىرقۇل قاجى 1936 -جىلى اۋعانستاندا دۇنيەگە كەلىپ، ەكى ايەلىنەن جەتى ۇل، ەكى قىز كورىپ وتىر. بىرنەشە عاسىر اتاجۇرتتان قول ءۇزىپ قالعىندىقتان، ەلدە قالعان اعايىنداردى ىزدەپ، اتا- بابا قونىس تەپكەن جەرگە ءوزى تۇرماسا دا، ۇرپاقتارى كوشىپ كەلسە دەگەن اقساقالدىڭ ارمانى بار. ەلدەن جىراقتا ءومىر سۇرسە دە، ءتىلدى، ءدىندى، سالت- ءداستۇردى ۇمىتپاعان تەمىرقۇل قاجىنىڭ نەمەرەسى سابىرەددين - بۇگىندە تەرەكتى اۋدانىنىڭ پوكاتيلوۆ اۋىلدىق مەشىتىنىڭ باس يمامى.  ۇلىنىڭ ەسىمىن اتا- بابا قۇرمەتىنە سىرىمدات دەپ قويىپتى. تەمىرقۇل قاجى ءوزى دە، نەمەرە ءىنىسى ءابدىلحاميت تە ۇلكەن قاجىلىققا بارىپ كەلگەن.

اتاجۇرتتى ارنايى ىزدەپ كەلگەن قانداستارىمىز سىرىم دات ۇلىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرى قوسارال اۋىلىنا باردى. ولارمەن بىرگە «نۇر وتان» پارتياسى سىرىم اۋداندىق فيليالى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، داتتىڭ جومارتىنان تارايتىن تالعات دارعوجيەۆ، جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى سالامات يمانعاليەۆ ساپارلاس بولدى. مۇندا جەتىكول اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى سالاۋات عابدۋللين قوناقتاردى قارسى الىپ، داتتىڭ سىرىمىنىڭ جەتىنشى ۇرپاعى جۇبان زەينۋللينمەن جۇزدەستىردى.

ج. زەينۋللين داتتىڭ شەجىرەسىمەن تانىستىردى. بۇرىن «ادامباي اعاشى» اتتى اعاش بولعانىن ايتتى. بۇگىندە بۇل اۋىلدا داتتىڭ ادامبايلارى از ەكەن. مۇمكىن قيىن كەزەڭدە كوبى جان- جاققا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان شىعار.



قوناقتار سىرىمنىڭ ۇرپاقتارى قازى مەن وماردىڭ زيراتتارىنا ارنايى بارىپ، قۇران باعىشتادى. قۇلپىتاستىڭ جازۋلارىن وقىدى. داتتىڭ جايلاعان جەرىنىڭ اۋاسىمەن تىنىستادى، اتالارىنىڭ تابانىنىڭ ءىزى قالعان دالانى كوردى، جۋسانىن تەردى.

اۆتور: ەلجان ەرالى