قازاق زيالىلارىنىڭ ءدىن مەن جەرگە قاتىستى جازعان حاتتارى جيناق بولىپ شىقتى
جوبا اۆتورى، «جايىق پرەسس» ج ش س باس ديرەكتورى جانتاس سافۋلليننىڭ ايتۋىنشا، بۇل - ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىنا سايكەس مەدياحولدينگ قولعا العان العاشقى جيناق. حاتتاردى اۋدارىپ، تۇسىنىكتەمەلەرىن جازعان سايپۋللا موللاقاناعات ۇلى بولسا، رەداكتورى - جۋرناليست قازبەك قۇتتىمۇرات ۇلى.
جيناقتاعى ءبىرىنشى حاتتا قازاقتىڭ ءدىني تانىم- تۇسىنىگىنىڭ تاريحى تەرەڭدە، ءدىني جورالعىلاردىڭ ورىندالۋىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ۇلگىسى بار ەكەندىگى جانە جاسالعان قىسىمنىڭ سەبەبىنەن باعىنباۋشىلىق ورىن الىپ جاتقاندىعى، پروبلەمالاردىڭ بەيبىت تۇردە شەشىلۋىن، ساۋاتتىلىقتىڭ ارتتىرىلۋىن قالاپ، ءوز باسىنا ءدىني باسقارما بولۋى كەرەكتىگى ايتىلادى. بۇل - سول كەزەڭدەگى ساياسي احۋالدى جان- جاقتى تالداپ، ماسەلەنى وڭ شەشۋگە تىرىسقان ۇمتىلىس.
ءدىندى ساقتاۋ ارقىلى جەردى ساقتاۋعا، جەردى ساقتاۋ ارقىلى وتارشىلدىققا تويتارىس بەرۋگە تالپىنىس ەكەندىگى انىق بايقالادى. بۇل حاتتى عالىمدار بۇرىن دا كورىپ، ءتۇرلى ەڭبەكتەرىندە قولدانعان. ءبىراق اراب الىپبيىندە جازىلعان حات تولىق اۋدارىلىپ، ارنايى جيناق رەتىندە شىعارىلعان جوق ەدى. حاتتا: «ەندى بۇل زاماندا قازاققا ءدىن جونىنەن بولعان قىسىم جانە كەمشىلىكتەر شەكتەن استى. ياعني قازاق بالالارىنىڭ مۇسىلمانشا وقىپ جۇرگەن مەكتەپ- مەدرەسەلەرىن اكىمدەر جاپتى. جاماعات بولىپ ناماز وقيتۇعىن مەشىت پەن عيباداتحانالاردى جاپتى. ءھام نەكە، تۋعان بالالار، ولگەن كىسىلەر جانە تالاقتار تۋرالى جانە مەتريكە جازۋدان موللالاردى تىيدى. ءھام شاريعاتتىڭ باسقا دا ىستەرىنەن موللالاردى تىيدى»، دەپ، پاتشا وكىمەتى كەزىندەگى قىسىمشىلىقتار انىق كورسەتىلەدى.
سونداي- اق سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ سانى التى ميلليونداي ەكەندىگى ايتىلادى. مۇنى دا قۇندى دەرەك دەۋگە بولادى. م. وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جانىبەك يسمۋرزيننىڭ سوزىنە قاراعاندا، 1905 -جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان قازاقستانعا سول كەزەڭدەگى رەسەيدەگى ورتالىقتا بولعان قوعامدىق- ساياسي ومىردەگى، ساياسي ۇدەرىستەردەگى وزگەرىستەر 1905 -جىلعى ازاتتىق قوزعالىستىڭ جاڭا كەزەڭگە، جاڭا ساتىعا ورلەۋىنە ىقپال ەتكەنىن تاريحشى قاۋىم جاقسى بىلەدى.
اتالمىش قۇجاتتىڭ نەگىزگى مازمۇنى - سول كەزەڭدەگى ورال جانە تورعاي وبلىستارى قازاقتارىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە، ورتالىق مينيسترلەرگە جازعان ءوتىنىش، تالاپ- تىلەگى، ونى پەتيتسيا دەپ اتايدى. 1905 -جىلى رەسەيدەگى اقپانداعى رەسكرەپتيۆاعا قول قويۋ، ساۋىردەگى ءدىن ماسەلەسىنە بەرىلگەن جەڭىلدىكتەر وسى قازاق دالاسىنداعى قوعامدىق- ساياسي ومىرگە جاڭا وزگەرىستەر الىپ كەلدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ «قازاقتار» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «1905 -جىلى قازاق دالاسىنىڭ جازعىتۇرعى سەزدەرى بولدى. سول سەزدەردەگى نەگىزگى ماسەلەلەرى شەشۋ ءۇشىن قازاقتار ەڭ الدىمەن ورتالىق بيلىككە، پاتشا ۇكىمەتىنە پەتيتسيالار جازۋدى باستايدى».
مۇنداي پەتيتسيالار سول كەزەڭدە جەتىسۋدا، قارقارالىدا، باتىس وڭىرىندە ورالدا جازىلدى. بۇل جيناقتىڭ باستى ماقساتى - 1905 -جىلى ەلدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ، ءدىن قىزمەتىندەگى يشان- قازىرەت، قازىلاردىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە جازعان تالاپ- تىلەكتەرى. جيناق ەكى بولىمنەن تۇرادى.
ءبىرىنشى بولىمدە - سول كەزدەگى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وكىلى، گراف يگناتيەۆكە جەر، ءدىن ماسەلەلەرى تۋرالى جازعان تالاپ- تىلەكتەرى، ەكىنشىسى - جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى باس باسقارماعا جازىلعان جەر ماسەلەسى. ياعني بۇل پەتيتسيادا ەكى ءتۇرلى ماسەلە كوتەرىلدى: ءدىن جانە جەر ماسەلەلەرى. پەتيتسيا اۆتورلارىنىڭ سول كەزدەگى باتىس ولكەدەگى ورال جانە تورعاي وبلىستارىنداعى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قوعامدىق- ساياسي، مادەني، ءدىني، رۋحاني، الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق باعىتتاعى جۇزەگە اسىرىپ جاتقان وتارشىلدىق ساياساتىن اشىق تۇردە اشكەرەلەپ، سىنعا الادى.
مۇندا تەك 1905 -جىل ەمەس، ماسەلەن، ءبىرىنشى بولىمگە توقتالار بولساق، ءدىن ماسەلەسىنە، سوناۋ قازاق دالاسىنداعى يسلام ءدىنىنىڭ 1731 -جىلعى قازاق دالاسىنىڭ رەسەيدىڭ قول استىنا قاراعان كۇنىنەن باستاپ 1905 -جىلعا دەيىنگى ارالىقتاعى ءدىن ماسەلەسىنە جۇيەلى، ساۋاتتى تۇردە توقتالىپ وتەدى. ءتىپتى سوناۋ التىن وردا حانىنىڭ وزبەك حاننىڭ تۇسىندا، ودان بۇرىن دا قازاق حالقىنىڭ يسلام ءدىنىن ۇستانعانى ايتىلادى.
ماسەلەن، وزبەك حانى - التىن وردانى 1312-1342 -جىلدار بيلەگەن، التىن وردانى يسلام مەملەكەتى دەپ جاريالاعان حان. 1905 -جىلى سول كەزەڭدەگى التى وبلىسقا قاراعان ءۇش ءجۇزدىڭ قازاقتارىنىڭ يسلام ءدىنىن ۇستاناتىندىعى تولىعىمەن جازىلعان. سونداي-اق 1788 -جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ارنايى ورىنبور ءدىني باسقارماسىنىڭ 1868 -جىلى رەفورماداعى ۋاقىتشا ەرەجەگە دەيىن ءمۇفتياتتا، ۋفا قالاسىنداعى ءدىني باسقارماسىندا قازاقتاردىڭ ءدىني ىستەرىن قاراپ كەلگەندىگىن جازادى. كەيىن، 1868 -جىلعى ۋاقىتشا ەرەجەگە سايكەس، پاتشا ۇكىمەتى قازاق دالاسىن ورىنبور ءمۇفتياتىنان ايىرعاندىعىن (الىپ تاستاعانىن)، سول كەزدەن باستاپ قازاق دالاسىنداعى ءدىن ماسەلەسىندە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن قاتتى سىنعا الادى.
ورىنبور ءمۇفتياتىنان ايىرعاننان كەيىن، كەرىسىنشە، قازاق دالاسىندا مەشىت- مەدىرەسەلەردىڭ اشىلۋى، مۇسىلمان ءدىنىنىڭ دامۋى قارقىندى تۇردە جۇزەگە اسقاندىعى سيپاتتالادى. ودان كەيىن ورىنبور ءمۇفتياتىنىڭ قاراماعىنا قوسۋ نەمەسە سول 1905 -جىلعى ءوتىنىش- تالاپتارىن ايتادى. وسى ءوتىنىش- تالاپتارىندا ەگەر ورىنبور ءمۇفتياتىنا قوسپاسا، ارنايى قازاق مۇسىلمان دۋحوۆنوە سوبرانيەسىن قۇرۋ، ياعني قازاق ءدىني باسقارماسىنىڭ باسقارۋ قۇرىلىمىنىڭ ىشكى تەتىكتەرىن انىق كورسەتەدى.
ەكىنشى ءبولىم جەر ماسەلەسىنە ارنالعان. اتالمىش پەتيسيا اۆتورلارى 1731 -جىلى قازاق دالاسىنىڭ ءابىلحايىر حاننىڭ تۇسىندا رەسەيدىڭ قولاستىنا قاراعاننان باستاپ جەر ماسەلەلەرى بويىنشا جۇرگىزىلگەن اگرارلىق ساياساتتى سىنعا الادى. 1868 -جىلعى ۋاقىتشا ەرەجەگە سايكەس، قازاق جەرىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك مەنشىگى بولىپ جاريالاندى. ودان كەيىن ورال، تورعاي وبلىستارىنا ورىس شارۋالارىن قونىستاندىرۋ قارقىندى جۇرگىزىلىپ، نەگىزىنەن شارۋاشىلىققا قولايلى، قۇنارلى دا قۇيقالى جەرلەردى سولارعا تارتىپ الىپ بەرگەندىگىن اشىق جازادى. بۇل كوشپەلى قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىعىنا كەدەرگى كەلتىرگەندىگىن زاڭنىڭ باپتارى ارقىلى كورسەتىپ، «قازاق حالقىنىڭ قولىنا جەر ماڭگىلىك وزىنىكى» دەگەن دوكۋمەنت بەرىلسىن" دەگەن ناقتى تالاپ قويادى. شىن مانىسىندە، اتالعان ەكى بولىمدە كورسەتىلگەن ءوتىنىش، تالاپ- تىلەكتەر - سول كەزەڭدەگى قازاق حالقىنىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان نەگىزگى ماسەلەلەرى، ياعني بابالارىمىزدىڭ جانايقايى.
پەتيتسيانى جازعان اۆتورلارعا كەلەتىن بولساق، ەكى ءبولىمنىڭ دە استىنا بەلگىلى زاڭگەر باقىتجان قاراتايەۆ باستاعان 22 ادامنىڭ اتى-ءجونى كورسەتىلىپ، قولى قويىلعان. ونىڭ ىشىندە 17 قازىرەت بار. اۆتورلار پەتەربۋرگكە دەيىن بارىپ، II نيكولاي پاتشامەن كەزدەسكەن، ەستەلىك سۋرەتكە تۇسكەن. بۇل جيناق - ولكە تاريحىنا، قالا بەردى قازاق تاريحىنا قوسىلعان تىڭ دەرەك، قۇندى قۇجات.
اۆتور: ەلجان ەرالى
