اراب مونارحتارىنىڭ قاتار ەلىنە جاريالاعان كيكىلجىڭى قاتەرلى مە؟
ساراپشىلار بولجاعانداي، وسى مەرزىمنىڭ ىشىندە قاتار اينالاسىنداعى احۋال ۋشىعا ءتۇستى، ءبىراق اشىق جاعدايعا جەتە قويعان جوق. دەگەنمەن دە پارسى شىعاناعى مەن تاياۋ شىعىستاعى شيەلەنىس ەلدەردىڭ وزدەرىن دە، بايقاۋشىلاردى دا قىسىمدا ۇستاپ وتىر.
بريۋسسەلدە وتكەن ناتو ەلدەرى قورعانىس مينيسترلەرىنىڭ كەزدەسۋىندەگى باستى ماسەلە دە وسى قاتار توڭىرەگىندە ءوربىدى. بۇدان كەيىن تۇركيا مەن ا ق ش- تىڭ قورعانىس مينيسترلەرى فيكري يشىك پەن دجەيمس مەتتيس جەكە جۇزدەسىپ، قاتار داعدارىسى جانە سيريا مەن يراكتاعى اسكەري قاقتىعىستى رەتتەۋ ماسەلەسىن كەڭىنەن تالقىلادى. دەرەكتەرگە قاراعاندا، ءوزارا قاقتىعىسقان تاراپتار اراسىنداعى ديالوگتى جۇرگىزۋگە بەلگىلى ءبىر العىشارتتار قالىپتاسا باستاعان. ماسەلەن، قاتاردىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحاممەد بەن ابدۋرراحمان ءال-تاني قاتاردىڭ پارسى شىعاناعى ەلدەرىمەن ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناستى، داعدارىستى رەتتەۋگە دايىن ەكەنىن جاريالادى. بۇل تۋرالى مينيستر ۆاشينگتونعا بارعان ساپارىندا جۋرناليستەرگە مالىمدەدى.
«دوحا وڭىرلىك داعدارىسقا قالاي نۇكتە قويۋعا بولاتىنى جونىندەگى «اقىلدى شەشىمدەردى» اراب مەملەكەتتەرىمەن بىرگە تالقىلاۋعا دايىن»، دەدى مينيستر. ول ۆاشينگتونعا ساپارى كەزىندە اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى رەكس تيللەرسونمەن كەلىسسوزدەر جۇرگіزىپ، «قاقتىعىستىڭ ساياسي شەشىلۋ پەرسپەكتيۆالارىن» تالقىلاعانىن ايتتى.
ءمينيستردىڭ سوزىنشە، تيللەرسون اراب ەلدەرىنىڭ قاتارعا قويىپ وتىرعان تالابى «ىسكە اسىرىلۋى جاعىنان كۇردەلى» دەپ باعالاعان. قاتار ونىڭ الدىندا ساۋد ارابياسى، باحرەين، مىسىر، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى قويعان ۋلتيماتۋمنان باس تارتقان بولاتىن. ولار يرانمەن اسكەري جانە ديپلوماتيالىق ارىپتەستىك دەڭگەيىن تومەندەتۋدى، «ءال- جازيرا» تەلەارناسىن جابۋدى، قاتار قابىلداعان، ىزدەستىرۋدە جۇرگەن بارلىق ادامدى قايتارۋدى، ساۋد ارابياسى، باحرەين، مىسىر، ءباا ازاماتتارىنا قورعانىس مەكەندەرىن ۇسىنۋدى دوعارۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.
سونداي- اق، تۇركيانىڭ اسكەري بازاسىن جابۋدى دا تالاپ ەتكەن. بۇعان دەيىن تۇركيا پارلامەنتى قاتارداعى بازاعا تۇرىكتىڭ اسكەري قىزمەتشىلەرىن ورنالاستىرۋعا رۇقسات بەرەتىن زاڭدى قابىلداپ، وسى ەلدە جاندارمداردى وقىتۋ جونىندەگى ارىپتەستىككە قول جەتكىزگەن بولاتىن. ونىڭ الدىندا تۇركيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلى انكارا مەن دوحانىڭ قاتاردا تۇرىك اسكەري بازاسىن قۇرۋ تۋرالى نيەتى بارىن راستاعان ەدى.
قاتاردا تۇرىك اسكەري بازاسىنىڭ ورنالاسۋى ەكى ەل اراسىندا 2015 -جىلى قول قويىلعان قاۋىپسىزدىك پەن جاندارمەريانى وقىتۋ سالاسىنداعى كەلىسىمگە سايكەس جۇزەگە اسىرىلعانىن دا ەسكە سالا كەتەيىك. مۇنىڭ ءبارىن ەكشەي كەلگەندە، تۋىنداپ وتىرعان داعدارىستىڭ وڭىرلىك جانە جاھاندىق ويىنشىلاردىڭ ارەكەتىنسىز شەشىلمەيتىنىن باعامداۋعا بولادى.
وسى تۇرعىدان العاندا، تۇركيا جانە اقش سەكىلدى ىقپالدى ويىنشىلاردىڭ قاتار داعدارىسىن بىرتىندەپ رەتتەۋگە ابدەن مۇمكىندىگى بار. تاياۋ شىعىس پەن سولتۇستىك افريكا ەلدەرى جانە قاتار اراسىندا شيەلەنىسكەن ديپلوماتيالىق قاقتىعىس سوڭعى جىلدارداعى وڭىرلىك تۇراقتىلىقتى ساقتاۋعا ۇلكەن سىناق بولدى. بيىل 5 -ماۋسىمدا ساۋد ارابياسى مەن ونىڭ وداقتاستارى قاتارمەن ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناستىڭ ۇزىلگەنىن مالىمدەدى. ولار دوحانى اۋماعىنداعى ەكسترەميزم مەن تەرروريستىك توپتاردى قولدادى دەپ كىنالاپ وتىر.
البەتتە، اراب ەلدەرى اراسىنداعى مۇنداي كيكىلجىڭنىڭ بولۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. بۇعان دەيىن دە قاتار وزگە ەلدەردىڭ ىسىنە ارالاسىپ، تەرروريستىك توپتاردى قولدادى دەپ ايىپتالعان بولاتىن. 2014 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا باحرەين، ساۋد ارابياسى جانە بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى دوحاداعى ءوز ەلشىلىكتەرىن كەرى شاقىرىپ الدى. الايدا، ديپلوماتيالىق بايلانىستىڭ ۇزىلگەنى ءوز الدىندا، قاتاردى مۇلدە وقشاۋلاپ تاستادى.
قازىرگى تاڭدا امىرلىكتەرمەن قۇرلىق، اۋە، تەڭىز قارىم- قاتىناسى توقتاتىلدى. مونارحيا، سونداي-اق، ساۋد ارابياسى كواليتسياسى باسقاراتىن يەمەندەگى اسكەري وپەراتسيادان شەتتەتىلدى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، پارسى شىعاناعىنداعى شيەلەنىستىڭ ءارى قاراي دامۋى قاتار مەن باسقا دا اراب مەملەكەتتەرى اراسىنداعى قارسىلىققا تىكەلەي بايلانىستى. ەگەر كيكىلجىڭ جالعاسا بەرەتىن بولسا، ونىڭ وڭىرلىك جانە الەمدىك ەكونوميكاعا تيگىزەر زاردابى كوپ بولماق. پارسى شىعاناعى ەلدەرى ءۇشىن كومىرسۋتەگى ساۋداسى - ەكسپورت قۇرىلىمىندا باستى ءرول اتقارادى، ولاردىڭ اراسىندا ساۋدا- ساتتىق، ينۆەستيتسيالىق بايلانىس وسالداۋ. بۇل، اينالىپ كەلگەندە، قاقتىعىستىڭ ەكونوميكالىق تۇراقتىلىققا تيگىزەتىن اسەرىن ازايتادى. ماسەلەن، ب ا ءا - قاتاردىڭ شىعاناقتاعى ءىرى ساۋدا سەرىكتەسى. قاتاردىڭ قور نارىعىنداعى اۋماقتىق ەلدەر اكتيۆتەرىنىڭ ۇلەسى 5 تەن 10 پايىز شاماسىندا.
ياعني، ويىنشىلار نارىقتان كەتكەنىنىڭ وزىندە نارىقتىڭ قۇلدىراۋ ءقاۋپى جوق. قاتارمەن اراداعى الاۋىزدىققا بايلانىستى مىسىر جاپا شەگۋى مۇمكىن. جىل باسىنان بەرى مىسىردىڭ گازدى يمپورتتاۋ سالاسىنداعى قاتارلىق جەتكىزۋشىلەردىڭ ۇلەسى 84 پايىزدى قۇراعان. مىسىردىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 80 پايىزى تابيعي گاز وندىرەتىن ەلەكترستانسالاردا شىعارىلادى. دەمەك، قاتاردان كەلەتىن يمپورت جارىقتىڭ ۇزدىكسىز كەلۋى ءۇشىن قاجەت.
وسى كيكىلجىڭگە قاتىسى بار ەلدەر جاعدايدىڭ وسىلاي ۋشىققانىن وبەكتيۆتى تۇردە قالامايدى. ءبىر- بىرىنە تاۋەلدى پارسى شىعاناعى ەلدەرى داعدارىستان شىعۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرەتىنى انىق. وسى تۇرعىدان العاندا، بۇل ساياسي جاعداي اسكەري قاقتىعىسقا ۇلاسپايدى. ساۋد ارابياسى ءۇشىن دە پارسى شىعاناعى مەملەكەتتەرىنەن بولىنگەنى ءتيىمدى ەمەس. ولار ەكىنشى تاراپپەن ەرەكشە مامىلەگە كەلۋدى ءجون سانايدى.
مىسالى، قاتاردىڭ ساۋد ارابياسى مۇددەسىن كوبىرەك كوزدەگەنىن قالار ەدى. ءتىپتى، قاتار شەگىندى دەگەننىڭ وزىندە ولاردىڭ قولىندا ۇلكەن قارجىلىق رەسۋرس جانە اقش قولداپ وتىرعان اسكەري كۇش بار. سوندىقتان قاتار جەكە ساياساتىن جۇرگىزە بەرۋگە تىرىسادى. بۇل كەلەشەكتە دە ءدال وسىنداي داعدارىستىڭ قايتالانۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. اراب مەملەكەتتەرى مەن قاتار اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاقتىعىس استاناداعى سيريا جونىندەگى كەلىسسوزدەردىڭ ىلگەرىلەۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزۋى دە مۇمكىن.
كيكىلجىڭ ءارى قاراي سوزىلا بەرسە، ءارتۇرلى اراب ەلدەرىنىڭ وكىلدەرى باقىلاپ وتىرعان ىشكى سيريا وپپوزيتسيالارىنىڭ قارسىلىعىن كۇشەيتە ءتۇسۋى دە عاجاپ ەمەس. جالپى، بۇل كيكىلجىڭ مۇناي ەكسپورتتاۋشى ەلدەر ۇيىمىنىڭ ءپاتۋالاستىعىنا ونشا اسەر ەتە قويماسا دا، سۇيىتىلعان تابيعي گاز تاسىمالىنا سالقىنىن تيگіزۋى مۇمكىن. سەبەبى، قاتاردىڭ كوبىنەسە گاز شىعاراتىن مەملەكەت ەكەنى بەلگىلى.
رۋسلان ءىزىموۆ، ساياساتتانۋشى
