قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى ءدىن تاقىرىبى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - بۇل تاقىرىپ بۇرىن دا تۇرەن تيمەگەن تىڭ جەردەي ەدى.

وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن الماتىداعى جالعىز ۋنيۆەرسيتەت - قاز اق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە بىزگە ءدارىس وقىعان ايگىلى مالىك عابدۋللين دە ايتپاسا، بالكىم، ايتا الماسا، بۇگىن دە تۋسىراپ جاتقان دالاداي فولكلورداعى ءدىني سارىندار تۋرالى جازىلعان كىتاپتى كورمەدىم.

مۇنى ساۋاپتى ىسكە بالاعاندىقتان بولار، تەر توگۋىمە تۋرا كەلدى، قىرىق جىلعى كىتاپتارىما شۇقشيىپ، ءبىر اپتا بويى ءىنجۋ ىزدەگەندەي بولدىم.

وسى رەتتە حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ زەرتتەگەن، ادەبيەتتە اققان جۇلدىزعا تەڭەلگەن تەڭدەسسىز شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەلى ۇمىتپاس ەسىمىن قالايشا اۋىزعا الماسقا؟! ءتول فولكلورىمىزدى ءبىرىنشى بولىپ زەرتتەگەن شوقاننىڭ جولىن جالعاستىرعاندار دا از بولمادى: ءارىسى - ۆ. رادلوۆ، گ. پوتانين، ءا. ديۆايەۆ، بەرىسى - م. اۋەزوۆ، م. عابدۋللين، م. جولداسبەكوۆ. ناتيجەسىندە عىلىمي جۇيەسىن تاپقان فولكلورىمىزدىڭ جانرلارى تۇرمىس- سالت جىرلارىنان باستالاتىندىعى بەلگىلى عوي.

سوناۋ VIII عاسىردان بەرى «قۇداي - ءبىر، قۇران - شىن» دەۋمەن ءتۇتىن تۇتەتىپ كەلە جاتقان حالقىمىزدىڭ (ارينە، بارلىعى ەمەس - ب. ق. ) ەرتە- ەجەلدەگى سالت ولەڭدەرىنىڭ وزىندە دە مۇسىلماندىق ۇعىمدار مەن ۇستانىمدار ۇشىراسىپ قالادى.

ماسەلەن، «ورازاڭ قابىل بولسىن، ۇستاعان جان»، - دەپ اياقتالاتىن جاراپازان ولەڭى قانداي جاعىمدى؟! نەمەسە ناۋرىز ولەڭدەرىن الىڭىز، وندا دا ءدىني سوزدەر بار. ءتىپتى، جىلانمەن ارباسقاندا دا پايعامبارعا ماداقتاۋ ايتقان كورىنەدى. «پايعامباردىڭ دەمىنەن دەگەلەك كەلدى، شىق جىلدام!»

ۇلتىمىزدىڭ ۇلى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى شەشەندىك ونەر ەكەندىگىن پاش ەتكەن دالا ءدىلمارلارى دا قازاقتىڭ حاق جولىن قالاي ۇستانعاندىعىن ومىردە دە، ولەڭدە دە كورسەتە ءبىلدى. سولاردىڭ ءبىرى - سىرىم دات ۇلىنا حان مىناداي سۇراقتار قويادى:

ءسوز اناسى نەدە؟

سۋ اناسى نەدە؟

ءدىن اناسى نەدە؟

جول اناسى نەدە؟

بۇل سۇراقتاردىڭ ۇشىنشىسىنە سىرىمنىڭ قايتارعان جاۋابىنا قاراساق، «ءدىن اناسى - ۇياتتا»، - دەپتى. مۇنىڭ «ۇياتتىڭ بارلىعى دا قايىرلى» (بۇحاري مەن ءمۇسليم ريۋايات ەتكەن) دەگەن حاديستەن ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق!

بىرەۋدەن الساڭ امانات،

بەرسەڭ جاقسى - سالامات، - دەپ كەلەتىن شەشەندىك تولعاۋدىڭ ءۇزىندىسىن الساق، وندا، ءتىپتى، قۇراننىڭ سارىنى بار. اماناتقا قاتىستى كوپ سۇرەلەردىڭ ءبىرى - مىناداي: «اماناتتارىڭا قيانات قىلماڭدار» («ءانفال» سۇرەسى، 27-ايات).

شەشەندىك سوزدەردەگى ءدىني سارىندى ءۇش ءجۇزدىڭ رۋلارى تالاسقان قاسقاكولگە قاتىستى داۋ كەزىندە ورتا ءجۇزدىڭ جاۋاپكەرى ايتقان ولەڭ جولدارىمەن تۇيىندەگەندى ءجون كورىپ وتىرمىن. ول بىلاي دەپتى:

بىرەۋدىڭ اقىسىنا زورلىق قىلسا،

مۇنداي ءىس اقىرەتتە جامان دەگەن.

ەندى اۋىز ادەبيەتىنىڭ تاعى ءبىر سالاسى - ماقال-ماتەلدەرگە قاراي ويىساتىن بولساق، ولاردىڭ ءبىرازى حاديستەرمەن ۇيلەسىم تابۋىمەن تاڭعالدىرادى. ماسەلەن، «ءار دەرتتىڭ داۋاسى بار» (ءمۇسليم، سالەم، 69) دەپ باستالاتىن حاديس بار. بۇل حاديستىڭ ناق وسى سويلەمى وزگەرىسسىز ماقالعا اينالعان.

كوبىمىز ءجيى قولداناتىن حاديستەردىڭ ءبىرى - «تازالىق - يماننىڭ جارتىسى» (مۋسليم، تاھارا، 1). ايتۋعا وڭاي وسى حاديس تە ماقالعا اينالىپ كەتتى. حاق ەلشىسى (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) ءبىر وسيەتىندە: «ۇيدەن بۇرىن كورشى تاپ، جولعا شىقپاي تۇرىپ جولداس تاپ» (تاباراني، حاتيب، ءال- اسكاري ريۋايات ەتكەن)، - دەسە، حالقىمىز بۇدان دا ماقال تۋىنداتتى: «ساپارعا شىقپاس بۇرىن سەرىگىڭدى سايلا، ءۇي سالماس بۇرىن كورشىڭدى ويلا» . تاعى ءبىر تاماشا حاديسپەن ويىمدى تۇجىرىمدايىن: «شاقىرىلعان جەرگە بارماعان ادام اللاعا جانە ونىڭ راسۋلىنا قارسى كەلگەن بولادى» (ءمۇسليم، نەكە، 110). وسى حاديستەن شىعاتىن ۇكىم ماقالعا اينالعاندا بىلاي بولىپ شىققان «شاقىرعان جەردەن قالما، شاقىرماعان جەرگە بارما».

حاديستەردىڭ وزەگىنە تامىر تارتقان مۇنداي ماقال- ماتەلدەر، تىزە بەرسە، تىپتەن كوپ.

اسىرەسە، ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى كەزەڭدە كۇنى- ءتۇنى جىرلاۋعا جەتەتىن ماتىندەرىن جاتتاپ العان ادام كەز كەلگەن اۋىلدان تابىلاتىن كەسەك جانر - ەپوستارعا دا ءدىننىڭ ىقپالى تيمەي قالعان جوق. «قوبىلاندىدا»: «اينالايىن ءبىر قۇداي»، «اللانىڭ كەڭ عوي جارلىعى» دەگەن جىر جولدارى بار، «الپامىس» بولسا: «كەشەگى وتكەن زاماندا، ءدىن مۇسىلمان اماندا»، دەپ باستالادى. قوبىلاندى دەمەكشى، ونىڭ جەڭىسى دە، جەڭىلىسى دە ءدىني ۇعىممەن تۇسىندىرىلەدى.

ءبىر قىزىعى - قىرىق قۇبىلعان ادەبيەتىمىزدە توڭكەرىسكە دەيىن ناسيحات پوەزياسى دەگەن جانر بولىپتى. وندا يماندىلىق تۋرالى تانىم- تۇسىنىك الاقانداعىداي انىق كورىنىس تاپقان كورىنەدى.

ايتپاقشى، ەستە جوق ەسكى كەزدەگى جوعالعان جانرلاردىڭ ءبىرى ءدىني سيپاتتاعى ادەبيەت دەپ اتالىپتى. مىنە، وسى قيسسالارعا قالايشا توقتالماسقا؟ ! تاعى ءبىر قىزىقتى جايت، 1960 -جىلى جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا» قيسسالار ەرتەگى جانرىنا جاتقىزىلىپتى.

«بايانداۋ» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن قيسسالاردىڭ ىشىندە اسىل ءدىنىمىزدى ارقاۋىنا اينالدىرعان تۋىندىلار از ەمەس. «جۇمجۇما»، «سالسال»، «زارقۇم»، «كەربالانىڭ شولىندە»، تاعى باسقالارى بار. تارتىمدى سيۋجەتىمەن تامساندىراتىن «ءجۇسىپ- زىليقا» قانداي؟! سونداي-اق «پايعامباردىڭ دۇنيە سالۋىن» وقىعاندا كوزىڭدى جاس جۋىپ كەتەدى. «مەن سەندەرگە يسلام جولىن ناسيحاتتادىم با؟» - دەپ سۇراق قويعان پايعامبار (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) باس يزەگەن جۇرتشىلىققا بىلاي دەيدى:

اجال جەتسە، قالارمىز ءالى-اق ءولىپ،

قۇدايا ساۋاپ قىلساڭ، قاھار توگىپ.

«ايتتىڭ سەن، - دەپ، - ءبىر ءوزىڭ كۋا بوپ باق،

ايتپادى دەپ جۇرمەسىن مەنەن كورىپ...»

وسى تۋىندىلاردى عانا ەمەس، بۇكىل فولكلورىمىزدى جىلدار بويى جيناعان ۆ. رادلوۆتىڭ (فريدريح ۆيلگەلمنىڭ) بىلاي دەپ جازعان بار: «ماعان قازاقتار اراسىندا يسلامدى ورنىقتىرۋعا ءبىر «جۇمجۇمانىڭ» اسەرى دالانى كەزىپ جۇرگەن جۇزدەگەن مولدادان ارتىق ءتارىزدى».

كەڭەستىك كەزەڭدە كومۋلى جاتقان قازىنامىزداي بولعان ءدىني داستانداردى قولىمىزعا تيگىزگەن تاۋەلسىزدىككە تاۋبە دەيىك.

ءسوز سوڭىن اتا-بابامىز حالقىمىزعا ءدىندى ناسيحاتتاۋدا عاسىرلار بويى كادەگە جاراتىپ كەلە جاتقان كونە جانر - ايتىسپەن، ونىڭ ىشىندە ءدىني ايتىسپەن اياقتالىق. اڭگىمەنى مەدرەسە بىتىرگەن ءبىلىمدار ءارى اقىن رەتىندە ءوزى دە قيسسا جازعان جۇسىپبەك ءشايقىسلاموۆتىڭ شوكەي قىزبەن ايتىسىنان باستايىق.

شوكەي:

الدىڭا اقىن بولساڭ سالا ايتايىن،

اۋەلى نە جاراتتى حاق تاعالا؟

جۇسىپبەك:

اۋەلى نۇردى بۇرىن جاراتىپتى،

مولدادان ەل ىشىندە ەسىتەمىز.

بۇل رەتتە جۇسىپبەك مىناۋ حاديسكە سۇيەنگەنىن بايقار ەدىك: «اللانىڭ العاش جاراتقانى - سەنىڭ پايعامبارىڭنىڭ نۇرى، ەي، جابير!» (كاشفۋل - حافا، 1 ت.، 265-266 ب. )

ايتپاقشى، قىزىلوردالىق اتاقتى ايتىسكەر كۇدەرى قوجامەن ءسوز سايىسىنا تۇسكەن ۇلبيكە دە ناق وسى سۇراقتى قويىپتى. كۇدەرى بولسا مۇدىرمەيدى. ءبىر عاجابى - ۇلبيكە دە شاريعاتقا جۇيرىك اقىن. ماسەلەن، «پايعامبار ات سۇراماق، سۇندەت ەكەن»، - دەي كەلىپ، كۇدەرىنىڭ نىسپىسىن سۇرايدى. ونىڭ مەڭزەپ تۇرعانى، ارينە، مىنا حاديس: «ءبىر كىسى بىرەۋمەن تانىسقاندا اتىن، اكەسىنىڭ اتىن جانە كىمدەردەن ەكەنىن سۇراسىن. سەبەبى، بۇل ارەكەت جاقىندىقتى ارتتىرادى» (تيرميزي، زۋحد، 53).

اتاقتى ابۋباكىر كەردەرىمەن كەزدەسكەن تاتار اقىنى نۇرىم بىلاي دەسە:

"قازاعىم، سەن بىلمەسەڭ، مەن ايتايىن،

قازاقتى ءبىر ريۋاياتتا «كاپىر» دەگەن،"

قازاق اقىنى:

«كاپىر دەپ مۇسىلماندى دىننەن شىقتىڭ،» - دەپ ءبىلىمدارلىق بايقاتىپتى. شىنىندا، ناق وسىنداي حاديس بار: «ءبىر ادام بىرەۋگە «كاپىر» دەگەن كەزدە ەكەۋىنىڭ ءبىرى كاپىر بولادى. ەگەر ايتىلعان ادام كاپىر بولسا، الگى ادامنىڭ ءسوزىنىڭ راس بولعانى. ال ەگەر ولاي بولماسا، ايتۋشىنىڭ وزىنە ايتقان ءسوزى كەرى ورالادى» (بۇحاري، ادەپ، 73).

ايتا بەرسە، ءدىني ايتىستار بارشىلىق: بولىق پەن ەلەنتايدىڭ، اسەت پەن رىسجاننىڭ ءسوز سايىسى، تاعى باسقالارى. ەسىمدەرى كىتاپتارعا ەنگىزىلگەن ولار تۋرالى قايتالاي بەرمەي، ءوزىم جازىپ الىپ، گازەتكە جاريالاعان توعجان مەن ورىنبورلىق قىزدىڭ ايتىسىمەن اڭگىمەنى تۇيىندەيىن. سولتۇستىك قازاقستاندىق توعجان اقىندى قۇراندى جاتقا بىلەتىن قاري ما دەرسىڭ؟! ونىڭ مىنا جاۋاپتارىنا تامسانباۋ مۇمكىن ەمەس. ءتاۋراتتا توعىز مىڭ سۇرە بار، «الەم ءتارا كايفا» دەپ باستالاتىن سۇرە ابراھ باتىردىڭ مەككەدەگى سوعىسى تۇسىندا تۇسكەن. تاججال شىققان كەزدە ءبىر كۇننىڭ ۇزاقتىعى ءبىر جىلداي بولادى. ال كاف پەن نۇن ارىپتەرىنىڭ ماعىناسىن بىلاي تۇسىندىرەدى:

كافكە ءۇتىر جاراتقان پارۋاردىگار،

نۇنىڭىزدىڭ داحيدا ساكىنى بار.

كۇنفاياكۇن - بار، تۇرجاعۋن - جوق قىلۋشى،

بەرەيىن ساعان تاۋىپ بولسا داركار.

قاعازعا تۇسپەي، اۋىزشا تارالسا دا، تالاي عاسىردى ارتتا قالدىرعان حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتىر. ەڭ باستى ايتپاعىمىز - ادەبيەتىمىز عانا ەمەس، بۇكىل ءومىر سالتىمىز، بولمىسىمىز، ءتىلىمىز، ءدىنىمىز - ءبارى دە يسلام مادەنيەتىنەن ءنار العان. سوندىقتان دا ءدىن - رۋحاني دىڭگەگىمىز.

بولات قوجاحمەتوۆ، ق ر مادەنيەت قايراتكەرى
islam.kz