قىتايدا ءجۇرىپ ءتىل تازالىعى مەن تاعدىرى ءۇشىن جانىن سالعان تۇلعا
قازاقپارات وسى قىتايلىق ب ا ق- تا جارىق كورگەن قازاق رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر تۇلعانىڭ شىعارماشىلىق بەلەستەرىنە شولۋ جاساعان، ءادىل باعاسىن بەرگەن وزەكتى ماقالانى وقىرمانعا ۇسىنادى.
كاكەش قايىرجان ۇلى (1941-2017) - قىتاي قازاقتارى اراسىنداعى تانىمال اۋدارماشى، بەلگىلى قالامگەر. ونىڭ «كاليلا مەن دينا»، «دجەن ەير»، «وسى زامانعى شەتەل جازۋشىلارىنىڭ اڭگىمەلەرى»، «ساكيا مۋني»، «قۇران حيكايالارى» (قازاقستان «جالىن» باسپاسى كوشىرىپ باسقان) جانە «چيڭ اۋلەتى ساراي جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» (قاھارمان مۇقان ۇلىمەن بىرگە اۋدارعان)، «قىتاي تاريحىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» (ابدىلدابەك اقىشتاي، شادىمان احمەت قاتارلىلارمەن بىرلەسىپ اۋدارعان) سىندى اۋدارمالارى جارىق كورگەن. «ءسوز ساندىق» اتتى قىمباتتى قازىنا 2010 - جىلى «ۇلتتار» باسپاسىنان قايتا باسىلۋمەن قاتار، 2014-جىلى قازاقستاننىڭ ونەر باسپاسىنان مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا باسىلعان.
كاكەش قايىرجان ۇلى قىتاي قازاعىنىڭ تەرمينولوگيا جۇمىسىندا قىرۋار جەمىستى ەڭبەك ەتتى. ول گەوگرافيا، لوگيكا، پسيحولوگيا، مەترولوگيا، استرونوميا، كومپيۋتەرلىك ەسەپتەۋ تەحنيكاسى سياقتى پاندەردىڭ اتاۋ - تەرميندەرىن قاراۋعا قاتىستى ءارى بۇل ىسكە ءسوز ۇستار رەتىندە كوپ كۇش بەردى. ونىڭ عىلىمي ماقالالارى دا ءوز الدىنا ءبىر توبە. «عىلىمي - تەحنيكالىق شىعارمالاردىڭ اتاۋلارىن اۋدارۋ جايىندا»، «شيپاگەرلىك باياننىڭ تەرمينولوگيامىزداعى ماڭىزى تۋرالى»، «ءتورت تۇلىك تۋرالى ەتنيكالىق ۇعىمدار»، «اۋدارماداعى الا - قۇلالىقتار»، «سينونيم سوزدەردىڭ اۋدارماداعى ءرولى»، «سوزدىك قۇرىلىسىمىزعا ۇڭىلسەك»، «تەلەۆيزيا ءتىلى جانە ونىڭ اۋدارما پرينتسيپتەرى»، «اقپاراتتىق ادەبي ءتىل - ۇلتتىق ءتىل مادەنيەتىمىزدىڭ ايناسى» سەكىلدى كوپتەگەن ماقالالار جازعان.
***
كاكەش قايىرجان ۇلى قىتايدا وركەن جايعان قازاق ادەبيەتىندەگى، اسىرەسە قازاق ءتىلىن زەرتتەۋدە اكادەميالىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىلگەن اسا كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ونىڭ جارتى عاسىرعا جۋىق ءومىرى تەك ۇلتىمىز ادەبيەتىنىڭ كەرەگەسىن قالاي كوتەرۋ ءۇشىن عانا جۇمسالدى. ەڭ باستىسى، ول ادەبيەتتىڭ كەرەگەسىن بيىكتەتۋدە وزەگى، جانى، ءتۇيىنى قاي جەردە ەكەنىن ءداپ باسىپ، ءدال تابا ءبىلدى. ال، كەرەگەنىڭ جانى ونىڭ كوگى عوي. سول كوكتى سوگىپ السا، ەندىگى جەردە ول كەرەگە ەمەس، انشەيىن ءبىر بەيبەرەكەت يرەك- يرەك اعاش عانا بولىپ قالار ەدى. مىنە، وسى كوكتى ادەبيەتتىڭ ءتىلى دەپ ءبىلدى. ءتىلى دۇرىس بولماعان نەمەسە تىلىندە اقاۋ بولعان ادەبيەت شىن مانىندەگى ادەبيەت بولا المايدى. وبرازدى تۇردە ايتقاندا، ول باياعى ءبىر ءشۇلدىر، ءيا بولماسا ءسوزىنىڭ بەرەكەسى جوق قىرت، مىجعاۋ ادام قۇساپ قالماق.
مىنە، وسى ءتۇيىندى كاكەش قايىرجان ۇلى تەرەڭنەن ءتۇسىندى. سونان دا بۇكىل ادەبي عۇمىرىن تەك قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعى ءۇشىن، دالدىگى ءۇشىن، دۇرىستىعى ءۇشىن ارنادى. سول ءتىل ءۇشىن كۇرەستى، سول ءتىل ءۇشىن تەر توكتى، سول ءتىل ءۇشىن كۇيىندى بولدى، سول ءتىل ءۇشىن اراز- اشتى بولدى. ءبىراق بۇل وسىناۋ ءپاني دۇنيەدە كوپ ادامنىڭ باسىنا ءناسىپ بولماعان، بىرەن- ساران ادامداردىڭ عانا باسىنا جازىلعان، ەش بۇكپەسى جوق، تازا دا سۇيكىمدى اراز- اشتىلىق ەدى.
ول ايتىلمىش ءداستۇرلى، قارابايىر ويلاۋ جۇيەسى بويىنشا، ءتىلدىڭ ارعى جاعىندا تەك ادەبيەت عانا جاتىر دەپ ويلاعان جوق. ونان ارى تەرەڭنەن، تۇپكى تەگىنەن ويلادى. سول ءتىلدىڭ ارعى جاعىندا ءوزى جاتقانىن، اتا- باباسىنىڭ جاتقانىن، تۋراسىن ايتقاندا، بۇكىل ءوزىنىڭ ۇلتى جاتقانىن ءبىلدى. ءتىل ۇلتتىڭ جانى ەكەنىن تامىرىنان، شىڭىراۋ ماعىناسىنان ءتۇسىندى. كاكەش قايىرجان ۇلى زاڭعار اۋدارماشى ەدى. ول قىتاي ءتىلىن دە ءبىر كىسىدەي زەرتتەدى. سول ءتىلدىڭ ەسكى ماعىنالارىنا دەيىن قول سوزدى. سول ءتىلدىڭ اۋقىمى كەڭ دە، تەرەڭ ماعىنالارىن كىلەگەيىن شايقاماي، بار مانەرى مەن ماڭىزىن توگىپ- شاشپاي، تۇپ- تۇنىق، كوركەم دە سۇلۋ قالپىمەن ءوزىنىڭ تۋمىس، كىندىگى بايلانعان، ءوزى ماڭگى ءسۇيىپ وتكەن قاسيەتتى حالقىنا جەتكىزدى.
بۇل تۇرعىدان ايتقاندا، كاكەش قايىرجان ۇلى تەك ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلى ءۇشىن عانا شىجاق بولىپ وتكەن جوق، جاسىنان سۋسىنداعان ءارى بار عۇمىرىن ارناپ ۇيرەنگەن، قىتاي حالقىنىڭ ءتىلى ءۇشىن دە شىجاق بولىپ ءوتتى. ويتكەنى ءتىل تەك ءبىر ۇلتتىڭ عانا ەمەس، كۇللى جەر شارىنداعى بارلىق ۇلتتىڭ قاسيەتتى قازىناسى ەكەنىن كاكەش قايىرجان ۇلى سۇيەگىنەن، تاۋ باسىنان، ءتۇپ تامىرىنان جۇبىنا جەتكىزە ءتۇسىندى. سونان دا ءوزى ارالاسقان قاي ءتىلدىڭ بولسىن تازالىعى مەن تاعدىرى ءۇشىن جانىن سالدى. ابايدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ول «اتانىڭ ۇلى عانا بولعان جوق، ادامنىڭ ۇلى بولا ءبىلدى» .
ول اۋدارعان «كاليلا مەن دينا»، «دجەن ەير»، «قۇران حيكايالارى»، «اجال اۋزىنان قايتقان ادام»، «ساكيا مۋني» قاتارلى شىعارمالار وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنان بەرى وقىرمانداردىڭ قولىنان تۇسپەيتىن اسا باعالى كىتاپتارعا اينالسا، ءوزىنىڭ ارتىنان ەرگەن ورەن اۋدارماشىلار ءۇشىن تاپتىرماس ۇلگى، باعالى وقۋلىق بولدى. نەگە بۇلاي؟ ويتكەنى كاكەش قايىرجان ۇلى اۋدارمانىڭ ۇلتىمىز ادەبيەتى ءۇشىن نەگە كەرەك بولاتىنىن دا تەرەڭنەن قازا ءتۇسىندى. ول اۋدارمادا مىنا ەكى اتا ەرەجەنى مىقتى ۇستاندى. ونىڭ ءبىرى، نەنى اۋدارۋ كەرەك؟ ەندى ءبىرى، قاي دارەجەدە اۋدارۋ كەرەك دەگەن ۇستانىم. شىن ماعىناسىنان العاندا، وسى ەكى اتا ەرەجە اۋدارمانىڭ باعىتى مەن سيپاتىنداعى ەرەجە بولاتىن.
الدىڭعى ەرەجە بويىنشا ايتقاندا، كاكەش قايىرجان ۇلى اتالمىش اۋدارماشىلار قۇساپ قولىنا تۇسكەندى، كوزىنە كورىنگەندى اۋدارعان جوق. نەشە ءجۇز شىعارمانى وقىپ، ساراپتاپ، سونىڭ ىشىندەگى ءوزىنىڭ تۋعان ادەبيەتىنە، قاسيەتتى حالقىنا كەرەكتى دە ءزارۋ بولىپ وتىرعاندارىن عانا اۋداردى. وسىنىڭ ءوزى ونىڭ تۋعان ادەبيەتىنە، قورمال حالقىنا دەگەن اسا زور جاۋاپكەرشىلىگى ەدى. ال، كوپ اۋدارماشىلار ءۇشىن، ءبىر شىعارمانى اۋدارام دەپ نەشە ءجۇز شىعارما وقۋ ازاپتىڭ ازابى عوي. سونان دا ولاردى ءبىز جاي اۋدارماشىلار دەيمىز. الدىنا «جاي» دەگەن انىقتاۋىش قوسىلعان سوڭ، ونىڭ اۋدارعان شىعارماسى دا شىعارما بولىپ قارق بولمايدى. ونان ەشكىم ءنار المايدى. ونى ەشكىم ىزدەپ وقىمايدى. شىن ماعىناسىنان ايتقاندا، وسىنىڭ ءوزى ادەبيەتكە، ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنا دەگەن ءتۇرى وزگەرگەن ءبىر ءتۇرلى «وپاسىزدىق» ەكەنىن تۇسىنگەن كىسى بار ما بۇل كۇندە؟ ال، كاكەش قايىرجان ۇلى بۇل توپتىڭ ماڭىن باسپادى.
ول ءوزىنىڭ تۋعان ادەبيەتىنە، سۇيىكتى حالقىنا اسقان بيىك ادامگەرشىلىكپەن ادال بولا ءبىلدى. جاۋاپتى بولا ءبىلدى. سونان دا ونىڭ قالامىنان ساف التىن مەن ءىنجۋ- مارجان توگىلدى. ول بۇل ارادا ءوزىنىڭ تۋعان حالقىن سۋسىنداتار بۇلاق قانا بولعان جوق، تۇپ- تۇنىق وزەن بولىپ ارقىرادى. ارقىراعاندا ءبىر جىل ەمەس، ون جىل ەمەس، تۇپ- تۋرا جارىم عاسىرعا جۋىق ارقىرادى. مىنەكي، قازىر سول وزەننىڭ بويىن سىڭسىعان نۋ ورمان جاپتى. كوكوراي شالعىندى دالا كومكەردى. ايتىڭىزشى، ءبىر ازامات ءۇشىن بۇدان اسقان مارتەبە بار ما؟ بۇدان اسقان باقىت پەن بايلىق بار ما؟ ال، ەكىنشى ەرەجە بويىنشا ايتقاندا كاكەش قايىرجان ۇلى ءاربىر شىعارمانى اۋدارۋدا، اقىل- وي تەرەڭدىگى جاعىنان بولسىن، تىلدىك دالدىگى مەن بايلىعى جاعىنان بولسىن، ءيا، سىرتقى بوياۋى مەن سۇلۋلىعى جاعىنان بولسىن، ەش مۇلتىك جىبەرگەن جوق. ەگەر ونىڭ اۋدارماسىن وبرازدى تۇردە ءبىر تۇلپارعا ۇقساتار بولساق، ول قۇددى مىنسە كولىك، قىسىلسا اقىل- وي، قۋسا جاۋىنا جەتەتىن، قاشسا شاڭىن عانا كورسەتىپ كەتەتىن، ەجەلگىنىڭ باتىرلارىنىڭ تۇلپارىنا ۇقسايدى. اۋدارساڭ وسىلاي اۋدار، ماقتانساڭ وسىعان ماقتان!
كاكەش قايىرجان ۇلى مۇنىمەن عانا توقتاپ قالعان جوق. ول ءوزىنىڭ جەتكەن بيىگىنە ءتان ۇلكەن كەڭىستىك جاسادى. زامانداستارىنا اقىلشى، ارتقى بۋىنعا جەتەكشى بولدى. بۇل تۇرعىدا ول تەك ءوز قالامىنىڭ ۇشىنان عانا ۇشقىن شاشىراپ تۇرسىن دەپ ويلاعان جوق، قايتا كۇللى قالامگەرلەردىڭ بارلىعىنىڭ قالامىنىڭ ۇشىنان تەگىس وت شاشىراسا ەكەن دەپ تىلەدى. سونان دا «اۋدارماداعى الا- قۇلالىقتار»، «سينونيم سوزدەردىڭ اۋدارماداعى ءرولى» قاتارلى نەشە ونداعان ماقالا جازىپ زامانداستارىنا، ارتتان ەرگەن ىنىلەرىنە باعىت، باعدار كورسەتتى.
مىنە، كوردىڭىز بە، كاكەش قايىرجان ۇلىنىڭ وسى ەڭبەگى- اق، ءبىر ازامات تۇرعىسىنان ءبىر باسىنا جەتىپ اساتىن ەدى. ءبىراق، ول بۇنى قاناعات تۇتپادى. نەشە ونداعان، ءتىپتى ءوزى قولىنا قالام العان جارىم عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويىندا كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەي ءجۇرىپ، وزىنە دەيىن جاسالعان سانداعان قازاق سوزدىكتەرىنەن تابىلا بەرمەيتىن، التى مىڭنان استام ءسوزدى قامتىعان «ءسوز ساندىق» اتتى ادەمى سوزدىك جاسادى. بۇل سوزدىكتىڭ ۇلتىمىز تاريحىندا بۇرىندى- سوڭدى جاسالعان سوزدىكتەردەن بوگەنايى بولەك، مۇلدە ورنى مەن ءرولى باسقا بولىپ شىقتى. ونى مەن «ءسوز ساندىققا سياپات» اتتى جەلىلەس ماقالامدا ارناۋلى تۇراقتاندىرا ايتقان بولاتىنمىن. ناقتى دالەل ءۇشىن سول ماقالالاردىڭ ءبىرىنشى بولىمىنەن ءۇزىندى وقيىق.
ال، ەندى ءبىز «ءسوز ساندىق» قارماعان اعانىڭ، بىزگە ۇسىنىم بەرگەن مۇسكۇستى دالاسىنا قاراي ويىسساق، كوزگە ەرەكشە جارقىراپ كورىنەر مەرۋەرتتەرى مىنا بىرنەشە جاقتان بايقالادى. «ءسوز ساندىق» ەڭ الدىمەن مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا الدەكىمدەر ەسكىردىگە جاتقىزىپ، تاعى بىرەۋلەر «تۇسىنىكسىز» دەگەن جالاعا بۇركەپ، جىلى جاۋىپ تاستاعىسى كەلگەن ءتىل مەرۋەرتتەرىن جارقىراتا تىزگەن. سونان سوڭ، ونىڭ ىشكى- سىرتقى ماندەرىن، ماعىنالىق بولشەكتەرى مەن سۇيەكتىك ىم- يشارالارىن جۇلگەلەي زەرتتەپ، ءار ءسوزدىڭ ۇستايتىن ورنى مەن ادام پەندەسىنىڭ رۋحىنا تىكە بايلاۋلى جاتقان قۇپيا رەڭكتەرىن اشا بىلگەن. وسىلايشا قاراعاندا، «ءسوز ساندىقتا» رەت- رەتىمەن تىزىلگەن ءار ءسوز ءوز- ءوز الدارىنا ءبىر- ءبىر سوم التىنداي بولىپ، ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا عانا جارقىراپ تۇرعان جوق. قايتا ۇلى تابيعات قويناۋىنداعى ءبىز الىگە بەينەلەپ بەرۋگە شاراسىز قالىپ وتىرعان ءار قيمىل، ءار بولمىس ىڭعايىنىڭ اۋان اياسىن الەم تىرلىگىنىڭ باس سەبەپشىسى كۇندەي نۇرىمەن بۇركەپ، شار تارتسا دا ءالى كۇنگە ات قويىلماعان پەندەدەي بۇعىپ جاتقان ءار قيمىل، ءار بولمىسقا تىرلىك بەرىپ، ءولى ۇيقىدان وياتىپ، سونان سوڭ، سول قيمىل يەلەرىن بىزبەن توعىستىرىپ جىبەرگەندەي كورىنەدى. ونان ارى قاراي «ءسوز ساندىق» وقۋلىق سيپاتتى سوزدىك.
مىسالى، «اقمامىق» دەگەن ءسوزدى «استىق تۇقىمداس وسىمدىك» دەپ تۇسىندىرەدى دە ونان ارى قاراي بۇنىمەن تۇقىمداستار دەپ بيدايىق، بەتەگەدەن باستاپ جيىرما نەشەسىنىڭ اتىن اتايدى. ال، ساداق وعىنىڭ ءبىر ءتۇرى «الابىلەك» ءسوزىن ءتۇسىندىرىپ كەلە جاتىپ، مۇنان باسقا «كوبە بۇزار، اندىگەن» دەپ ساداق وعىنىڭ ون التى ءتۇرىن اتايدى. بۇنداي مىسالدار «ءسوز ساندىق» بويىندا اسا كوپ. ەگەر «ءسوز ساندىقتى» جاساۋشى تەك جۇرتقا سوزدەردى ءتۇسىندىرۋدى عانا ماقسات تۇتقان بولسا، ءار ءسوزدى ءار قالپى بويىنشا شەشسە دە جەتىپ اسار ەدى. ءبىراق، «ءسوز ساندىقتى» جاساۋشى سوزدىك جاساۋداعى ءداستۇرلى قاعيدادان اتتاپ ءوتىپ، ونىڭ وقۋلىقتىق سيپاتىن دا كورسەتە بىلگەن. بۇل ارينە، وڭاي ەڭبەك ەمەس.
تاعى ءبىرى «ءسوز ساندىقتى» اقتارىپ وتىرىپ، ءوزىمىز سويلەپ جۇرگەن قازاق ءتىلىنىڭ تەلەگەي- تەڭىز اڭقاسىن كورىپ ەرەكشە سۇيىنەمىز. وسىنشالىقتى مول سوزدەن ولەڭنىڭ قالىپتىق ەرەكشەلىگى ۇيقاستى تابا الماي جۇرگەن اقىندارىمىزعا جانىمىز اشيدى. «ءسوز ساندىق» «اتىرىنۋ» دەگەن ءسوزدىڭ 84، «استامسۋ» دەگەن ءسوزدىڭ 95، «قايبىرتۋ» دەگەن ءسوزدىڭ 109 ماعىنالاسىن قاتارلاپ تىزگەن. ءاسىلى، بۇل «قايبىرت» دەگەن ءسوزدىڭ قولدانىمدا تۇرعان كۇيى بولاتىن. ناقتىلى دالەلىمەن كورسەتەيىك. «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى» دەگەن قازاقستاندا باسىلعان ەڭ جاڭا باسىلىم ون بەس تومدىقتا «قايبىرت» دەگەن بۇل ءسوزدى «جۇرەكسىنۋ، سەسكەنۋ» دەپ عانا شەشەدى دە «ەدىگە» باتىر جىرىنان: «قايبىرتتى قارت ايتۋعا پاديشادان، كوڭىلى اۋا ما دەپ باسقا جاققا» دەگەن دالەل تارتادى. ال، كاكەش قايىرجان ۇلى بۇل «قايبىرتۋ» دەگەن ءسوزدى قولدانىمداعى كۇيىمەن اكەلەدى دە ونىڭ ماعىنالاستارىن بىلايشا تىزەدى.
«قايبىرتتاۋ، بايسالداۋ، قورقۋ، شوشۋ، كۇلتەڭدەۋ، قوراعىتۋ، كۇربىنۋ، ۇرەيلەنۋ، بىعۋ، جاسقانۋ، قايبىرۋ، قايمىعۋ، سەسكەنۋ، ىعىستاۋ، ىعىسۋ، ايبىنۋ، تايقاقتاۋ، تۇرشىگۋ، ايدىنۋ، تايسانۋ، تايسالۋ، تايقاقسۋ، تايىنۋ، تايساقتاۋ، تايلىعۋ، تايقاۋ، تايقۋ، قايساڭداۋ، تۇيسىگۋ، ىعۋ، شىمىركەنۋ، جۇرەكسىنۋ، قورعالاۋ، قايساقتاۋ، قورىنشاقتاۋ، بيپاڭداۋ، ۇرگەلەكتەۋ، ەلەڭىتۋ، ەلەڭدەۋ، قورتتاۋ، قورعالاڭداۋ، قىبىلجۋ، قورعانشاقتاۋ، قيپاڭداۋ، قيپاقتاۋ، قورعالاقتاۋ، قوبالجۋ، قىلپىلداۋ، قورىنۋ، ۇركۋ، ۇدىرەيۋ، ۇرگەلەكتەۋ، ءۇرپيۋ، جالتاڭداۋ، سىرداقسۋ، سىرعاقسۋ، بۇيىعۋ، قايماڭداۋ، بوگەلەڭدەۋ، تۇيلىگۋ، داعدارۋ، سەس الۋ، بوي تارتۋ، سەكەم الۋ، سەلت ەتۋ، جانى ءزار تۇبىنە كەتۋ، جانىن قويارعا جەر تاپپاۋ، جانى قارا باقايىنا كەتۋ، جانى قاسام بولۋ، جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلۋ، جانى تۇرشىگۋ، جانى شوشۋ، شىبىن جانى شىعىپ كەتە جازداۋ، شىبىن جانى القىمىنا تىعىلۋ، جان قۇتى قالماۋ، جۇرەگى تاس توبەسىنە شىعۋ، جۇرەگى زىرق ەتۋ، جۇرەگى اۋزىنا تىعىلۋ، جۇرەگى مۇزداي بولۋ، جۇرەگى سۋىلداۋ، جۇرەگى شايلىعۋ، جۇرەگى ۇركۋ، جۇرەگى سۋ ەتە قالۋ، ارۋەيى (ارۋاعى) ۇشۋ، يمانى تۇرشىگۋ، يمانى قاسىم بولۋ، يمانى تاياقتاي بولۋ، كوزى الاقانداي بولۋ، ەكى كوزى شاراسىنان شىعۋ، ءيت كورگەن ەشكى كوزدەنۋ، توبە قۇيقاسى شىمىرلاۋ، تورعا تۇسكەن تورعايداي بولۋ، ارتىنان پىسۋ، پىشتاي (مىشتاي) بولۋ، ارقاسى مۇزداپ قويا بەرۋ، شوشىعاننان ەس- اقىلى قالماۋ، ءوڭى بۇزىلۋ، ءتۇرى قاشۋ، قۋارۋ، تاتارۋ، ۇرەيى ۇشۋ، قوس ۇرەي بولۋ، تاۋبەسى ەسىنە ءتۇسۋ، زارەسى ۇشۋ، زارەسى ءزار تۇبىنە كەتۋ، زارەسى قالماۋ، زارە- قۇتى قالماۋ، جۇرەگى سۋلاۋ».
مىنە، كوردىڭىز بە، «سوزدىك» جاساۋدىڭ باسقا ازابىن بىلاي قويعاندا، تەك وسىلايشا تىزىمدىك جاساۋعا قانشا قاجىر، قانشا قۋات كەتەدى. وسىدان- اق، «ءسوز ساندىقتى» جاساۋشىنىڭ تەك سوزدىك جاساۋ ءۇشىن عانا سوزدىك جاساپ وتىرماعانىن، قايتا ونىڭ ءوزىنىڭ تۋعان تىلىنە دەگەن رۋحاني ەمىرەنىسى مەن قورمالدىق كوكەي تەستىلىگىنىڭ قانشالىق دەڭگەيدە ەكەنىن كورىپ الۋ ونشا قيىنعا سوقپايدى. تىلىمىزدە «قيسىنعا قوڭسى قونبايتىن ماعىناسىز، ءجونسىز» دەگەندى بىلدىرەتىن «مانتاقسىز» دەگەن ءسوز بار. «ءسوز ساندىق» مىنە وسى «مانتىقتى» «لوگيكا» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا قويعان (بۇل ءسوزدى قازاقستان دا وسىلاي قولدانا باستادى). قانداي تاماشا؟! ال، ارابتار «ءمان، ماعىنا» دەگەندى «مانتيھي» دەيدى. بۇنداي سوزدەر دە «ءسوز ساندىق» بويىنان كوپتەپ تابىلادى.
بۇل جەردە ايتار ءبىر ءسوز بار، ءارقانداي ءتىل وزىنە كورشىلەس كەلگەن تىلدەردەن ءسوز قابىلداۋ ارقىلى ءوزىن تولىقتايدى. بۇل تۇرعىدا، بۇل دۇنيەدە ساپ تازا ءتىل دەگەن ۇعىم، مۇلدە، ءومىر سۇرمەيدى. اۋەل دەسەڭىز، اتا ءتىل ۇعىمىنا تىزگىن بەرگەندە، اراسىنا ميلليون جىلدار سالىپ، بارلىق ءتىلدىڭ ءتۇپ تامىرىنىڭ ءبىر بولىپ شىعۋى دا عاجاپ ەمەس. بۇنى قازىرگە دەيىن دۇنيەدە ءومىر سۇرگەن بەس مىڭ، كەيدە سەگىز مىڭعا دەيىن سانالىپ باراتىن ءتىلدىڭ سەگىز ۇلكەن توپقا ءبولىنۋى- اق ىم- يشارالايدى. ەگەر ءسوزدى وسىلاي سۋىرتپاقتاساق، ءارقانداي ءتىل ءوزى قارماعان بوتەن ءسوزدى قابىلدامايدى، قايتا ءسىمىرىپ اكەتەدى. جۇتىپ قويادى. ال، جۇتىلعان نارسەنىڭ قورىتىلماي قالمايتىنىن ەسكەرگەن ءجون.
دۇنيەجۇزىندە بوتەن ءسوزدى قالپىن قۇرتپاي دىبىستايتىن ءتىل جوق. ءوز ءتىلىمىزدىڭ تاريحىنان ايتقاندا دا سونداي. ونى بۇل كۇندەرى «تىلىمىزگە ەجەلدەن ءسىڭىسىپ كەتكەن» دەگەن قۋىرشاق، جالعان قاعيدامەن اراشالاماقشى بولامىز. «بۇگىن» ەجەل بولمايدى دەپ بىزگە كىم ۇيرەتتى؟! اۋەل دەسەڭىز، وسىنداعى «ءسىڭىسۋ» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى دۇرىس قولدانىلىپ تۇرعان جوق. انىعىنا كەلگەندە، ول سوزدەر ۇزاق ۋاقىت دىبىستالۋ ارقىلى ءسىڭىسىپ كەتكەن جوق، قايتا ءتىلىمىز ونى اۋەل باستا- اق «اپ» دەپ جۇتىپ العان. ال، ۇزاق ۋاقىت دىبىستالۋ ارقىلى دەگەنگە كەلسەك، ول تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشكى جاعىنداعى ءوزارا توركىندەستىك قاعيدا.
سونىمەن، ءسوزىمىزدىڭ قورىتىندىسى مىناۋ: كاكەش قايىرجان ۇلى جەر بەتىنە اياعىنان تىك باسقان كۇللى قازاقتىڭ ىشىندەگى اسا كورنەكتى ءتىل عالىمدارىنىڭ ءبىرى. ءتىلى تازا دا شىمىر، مۇلتىكسىز ءارى سونداي كوركەم دە سۇلۋ ادەبي اۋدارماشى. امال نە، ارداگەر اسىل ازامات دۇنيەدەن قايتتى. ونىڭ دۇنيەدەن قايتۋى، ۇلتتىق ادەبيەتىمىز بەن ۇلتتىق ءتىلىمىز ءۇشىن ورنى تولماس اسا ۇلكەن جوعالتۋ بولعانى، تىم ۇزاماي- اق بىلىنە باستاماق. ۇلتىمىز ادەبيەتى مەن ۇلتتىق تىلىمىزگە جاراتىلىس كوپەستىكپەن- اق سىيلاعان دارىن يەسىنىڭ ورنىن ەندىگى جەردە ءدال وزىندەي بولىپ ەشكىم دە باسا الماق ەمەس!
سايتقا دايىنداعان باقىتجول كاكەش
