شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى ب ا ق- قا شولۋ: قازاقستاندا قىتايدىڭ كونە ءتىلىن ساقتاپ كەلە جاتقان حالىق تۇرادى
قازاق ساياساتكەرلەرى مەن زيالىلارىنىڭ 1937 -جىلى رەپرەسسياعا ۇشىراۋى - ت ر ت اگەنتتىگى
تۇركيا راديو تەلەديدار اگەنتتىگى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ءابدىۋاقاپ قارانىڭ 1937 -جىلدارداعى كەڭەس بيلىگىنىڭ قازاق حالقىنا جاساعان ۇلكەن قياناتىن، ياعني ۇلتىمىزدىڭ جول باستاۋشى كوسەمدەرى مەن زيالىلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن قىرعىنعا ۇشىراتقان ناۋبەتتىڭ قالاي باستالعانى جانە سالدارى تۋرالى قاۋزاعان تانىمدىق ماقالاسىن جاريالادى.
اۆتور ءابدىۋاقاپ قارانىڭ جازۋىنشا، قازاق حالقىنىڭ ۇلت زيالىلارىن جويۋ ناۋقانى، بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك (بولشيەۆيكتەر) پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1937 -جىلعى اقپان- ناۋرىز پلەنۋمىندا ستاليننىڭ سويلەگەن سوزىنەن كەيىن باستالدى. ويتكەنى سول جيىندا ستالين «پارتيا جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەر جانە تروتسكشىلدەر مەن وزگە دە ەكىجۇزدىلەردى جويۋ شارالارى تۋرالى» بايانداما جاساعان ەدى. مىنە، وسىدان كەيىن سوتسياليستىك جۇيەدە قالا وتىرىپ قازاقتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋگە بۇكىل كۇشىن سالىپ جۇرگەن ساياساتكەرلەرگە كەڭەستىك بيلىكتىڭ قاندى شەڭگەلى ىلىنە باستادى.
«... عالىمدار قىزىل تەررور كەزىندە بۇكىل كەڭەس وداعى بويىنشا 1 ميلليون 710 مىڭنان استام ساياساتكەردىڭ ايىپتالىپ قامالعانىن جانە ولاردان 725 مىڭداي ادامنىڭ اتىلعانىن كەلتىرەدى. ال ولاردىڭ ىشىندە قازاقستاننان 103 مىڭ ادام قۋعىنعا ۇشىراپ، 25 مىڭ ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. ستالين ءبىر جىلدان كەيىن قىزىل ناۋقاننىڭ تىم شەكتەن شىعىپ كەتكەنىن بايقاپ قالسا كەرەك. ول، 1938 -جىلى كۇزدە بۇل ناۋقاندى توقتاتادى. 1938 -جىلى قازان ايىندا ن ك ۆ د- ءنىڭ جانىنداعى ەرەكشە كەڭەستەن باسقا سوتسىز ۇكىم شىعاراتىن ورگاننىڭ ءبارى تاراتىلدى. 25 - قازاندا ن ك ۆ د- ءنىڭ باسشىسى ەجوۆ ورنىنان ءتۇسىرىلىپ، ورنىنا بەريا تاعايىندالدى. دەگەنمەن مۇنىمەن قازاق قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرىنە قارسى قۋعىن- سۇرگىن جازالارى توقتاعان جوق. عالىمداردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرىنە نەگىزدەلە وتىرىپ اتاپ وتۋىنشە، ۇلت جاناشىرلارىنا «حالىق جاۋلارى» دەپ جالعان ايىپ تاعىپ اتۋ الماتىدا 1946 -جىلعا دەيىن جۇرگىزىلگەن»، دەپ جازىلعان ماقالادا.
اۆتور ماقالاسىندا باسقا دا كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەردى ۇسىنا وتىرىپ ناۋبەت كەزەڭنىڭ، سۇرقاي زاماننىڭ شىن تاريحىن باياندايدى. سونىمەن بىرگە جاپپاي قۋعىنداپ، اتۋ جازاسىنان قۇتىلعان بىردەن ءبىر جەتەكشى الاش قايراتكەرى مۇستافا شوقاي تۋرالى جازادى.
قازاقستاندا قىتايدىڭ كونە ءتىلىن ساقتاپ وتىرعان تۇرعىندار بار - قىتايدىڭ «ورتالىق حالىق راديوسى» (CNK)
قازاقستاندا ناعىز شانشي اكسەنتىمەن سويلەيتىن، قىتايدىڭ 127 جىل بۇرىنعى سويلەسۋ ادەتىن، ءتىل قولدانىسىن بۇزباي ساقتاپ كەلە جاتقان تۇرعىندار بار، دەپ جازادى قىتايدىڭ kazakcnr.com سايتى.
بۇل رەتتە قىتايلىق اقپارات كوزى قازاقستاننىڭ جامبىل وبلىسى قورداي اۋدانىندا تۇراتىن دۇڭعاندار تۋرالى جازدى. ولاردىڭ اتا- بابالارى قازاقستانعا قىتايدىڭ شانشي، گانسۋ وبلىستارىنان 19 - عاسىردا مانجۇر- قىتايلىق چيڭ ديناستياسىنىڭ قىسىمىنان قاشىپ كەلگەن بولاتىن.
«جەرگىلىكتى حالىق دۇڭعانداردىڭ كەلگەن جەرلەرىنە بايلانىستى تۇرىپ جاتقان اۋىلدارىن «شانشي اۋىلى» جانە «گانسۋ اۋىلى» دەپ اتاپ كەتكەن. كەڭەس بيلىگى تۇسىندا وسى ءبىر ەرەكشە حالىققا «دۇڭعان» دەگەن ات بەرىلگەن (وزدەرى ۇلت اتىن «حۋەي» دەپ اتايدى). دۇڭعان قىزدارى ۇزاتىلعاندا بۇكىلدەي قولمەن تىگىلگەن كيىم كيەدى. قازاقستاننىڭ شانشي اۋىلىنداعىلار ءجۇز نەشە جىلدىڭ الدىنداعى ادەت- عۇرىپتى جالعاستىرىپ كەلەدى، ۇزاتىلاتىن قىز اياعىنا كەستەلى شاقاي، ۇستىنە قىزىل جىبەك كويلەك كيىپ، شاشىن چيڭ ديناستياسىنداعى نەمەسە ميڭ پاتشالىعى تۇسىنداعى ۇلگى بويىنشا جاساتىپ، تۇيرەۋىش قىستىرادى. دۇڭعانداردىڭ قىتاي ءتىلى ءبىلىمى سول باياعى چيڭ ديناستياسىنىڭ سوڭعى مەزگىلىمەن قارايلاس توقىراپ قالعان، قازىرگى قىتاي تىلىنەن مۇلدە بەيحابار. ولار ءوز تىلدەرىندە ۇكىمەت ءۇيىن «جامبىل»، اكىمدەردى «تورە»، دۇكەن قوجايىندارىن «قازىناشى» دەپ اتايدى. الدەقاشان ۇمىت بولعان ءان- كۇيلەر بۇل جەردە ءالى دە شىرقالۋدا»، دەپ جازادى دەرەككوز.
سونداي- اق، باسىلىم قازاقستانداعى 130دان استام ۇلتتىڭ ىشىندە دۇڭعانداردىڭ ونەر- ءبىلىم ۇيرەنۋگە ايرىقشا ىنتالى، ءتۇرلى ماماندىقتاردى جاقسى مەڭگەرگەن، اسىرەسە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ەڭبەكشىلدىگىمەن كوزگە تۇسكەن ۇلت ەكەنىن جازادى.
ىشكى قىتاي جەرىندەگى قازاق اۋدانىنىڭ تاڭعاجايىپتارى - «جەنمين جيباو» (People Daily)
قىتايلىق kazakh.people.com سايتى ىشكى قىتاي جەرىندە ورنالاسقان، قازاق مادەنيەتىنىڭ شىعىستاعى وشاعى سانالاتىن اقساي اۋدانىنداعى جۇرتتى تاڭعالدىرعان عاجايىپتار تۋرالى جازدى. ماقالاعا سۇيەنسەك، گانسۋ ولكەسىنىڭ اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا ەرەكشە قازاق مۋزەيى بار.
«مۋزەيدە ۇزىندىعى 60 مەترلىك، ءتۇرلى ويۋمەن ورنەكتەلگەن قازاقتىڭ سىرماعىن كورە الاسىز. بۇل شاڭحاي قالاسى حالىقارالىق گيننەستىڭ رەكوردىنا ەنگىزگەن دۇنيەدەگى ەڭ ۇزىن سىرماق. ال وسى مۇراجايداعى ساقتالعان ءمۇيىزىنىڭ ۇزىندىعى 147 س م ارقاردىڭ باسى دا عالىمداردىڭ ساراپتاۋىمەن الەمدەگى ءمۇيىزى ەڭ ۇزىن ارقار باسى بولىپ مويىندالعان. سونىمەن بىرگە شاڭحايداعى الەمدىك گيننەستىڭ رەكوردىنا ەنگەن دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن كومەش تە (كومەش ، كومبە - ۇلتتىق تاعام) اقساي اۋدانىندا»، - دەلىنگەن ماقالادا.
«اقساي اۋدانىنىڭ ۇلتتىق سالت- ءداستۇر ساياباعىنا اتباسىن بۇرساڭىز، وندا ازياداعى ەڭ ۇلكەن قازاق ءۇي فورماسىنداعى قۇرىلىستى كورەسىز. بۇل قۇرىلىس ماماندارىنىڭ پايىمداۋىنشا قازىرگى كۇنى ازياداعى ەڭ ۇلكەن قازاق ءۇي بولىپ مويىندالۋدا»، دەپ جازادى قىتايدىڭ مەملەكەتتىك اقپارات سايتى.
ۇلانباتىر قالاسىندا «جۇرەك ءۇنى» اتتى شىعارماشىلىق كەش ءوتتى - kaznews.mn
موڭعوليا استاناسى ۇلانباتىردا «جۇرەك ءۇنى» اتتى اقىن امانجول بادەل ۇلىنىڭ شىعارماشىلىق، ادەبي سازدى كەشى ءوتتى، دەپ حابارلايدى kaznews.mn جاڭالىقتار سايتى.
«اتالعان كەشتە اقىن سوزىنە جازىلعان اندەر مەن بايان- ولگەيلىك سازگەرلەردىڭ شىعارمالارى ورىندالدى. كونسەرتتە م م و ق، حالىقارالىق بىرنەشە فەستيۆالدەر لاۋرەاتى ايگۇل قاليدولدا قىزى، بەلگىلى ءانشى گۇلمايرا اكىم قىزى، وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ءانشىسى تولقىن مارات قىزى، بايان- ولگەي ايماعى مۋزىكالى دراما تەاترىنىڭ اكتەرى نۇرلان قاسيحان ۇلى جانە ونەرلى جاستار قاتىستى. شىعارماشىلىق كەش جان تەبىرەنتەر اندەر مەن ولەڭدەرگە تولى، ۇلتتىق قۇندىلىقتار، ءتىل، ءدىن، سالت- ءداستۇردى قاستەرلەپ، ناسيحاتتاعانىمەن ەرەكشەلەندى»، دەپ جازادى موڭعوليالىق ب ا ق.
اۆتور: باقىتجول كاكەش
