جالعان ايتىپ، ەرتەڭ قارابەت بولعىم كەلمەيدى، ودان دا ولگەنىم ارتىق- ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ
وسى جىلدار ارالىعىندا «الاش» قوزعالىسىنىڭ 44 ازاماتى جاۋاپقا تارتىلدى. بۇل تۋرالى بۇگىن باتىس قازاقستان وبلىستىق قازاق دراما تەاترىندا وتكەن «الاشوردا» قوزعالىسى: قازاق مەملەكەتتىلىگى يدەياسىنىڭ دامۋىنا ىقپالى» اتتى الاشوردانىڭ 100 جىلدىعىنا جانە باتىس الاشوردا كوسەمدەرىنىڭ قىزمەتتەرىنە ارنالعان عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسىندا ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سۆەتلانا سماعۇلوۆا ءمالىم ەتتى، دەپ حابارلايدى «قازاقپارات» ءتىلشىسى.
1931 -جىلى ۇلتشىل باعىتتا «سانا» جۋرنالىن شىعاردى جانە وندا الاشورداشىلاردىڭ ماقالالالارىن جاريالادى دەگەن جەلەۋمەن ح. دوسمۇحامەدوۆكە ايىپ تاعىلا باستادى. ح. دوسمۇحامەدوۆپەن بىرگە م. اۋەزوۆ تە قۋعىندالدى. نەگىزىندە ول 1922 -جىلدىڭ وزىندە «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولىمىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرى رەتىندە سىنعا الىنىپ، پارتيا قاتارىنان شىعارىلعان بولاتىن. 20- جىلدىڭ سوڭىندا تاعى دا بۋرجۋازياشىل- ۇلتشىل بايلاردىڭ يدەولوگياسىن جاقتادى، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەس جۇرگىزدى، «القا» اتتى استىرتىن ۇلتتىق- ادەبي ۇيىرمەنىڭ باعىت- باعدارىن جاساۋعا بەلسەنە اتسالىستى، قازاق باسپا سوزىندە بايشىل يدەولوگيانى ناسيحاتتايتىن شىعارمالار جاريالادى دەپ ايىپتالدى.
مۇحتار اۋەزوۆ 1930 -جىلى 17 - قىركۇيەكتە تاشكەنت قالاسىندا تۇتقىندالىپ، الماتى تۇرمەسىنە جەتكىزىلدى. وعان 1930 -جىلدىڭ 15 - قازانىندا وگپۋ ەرەكشە ءبولىمىنىڭ باستىعى بەلوگونوۆتىڭ بەكىتۋىمەن قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 58-11 جانە 58-11-باپتارىمەن قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ استىرتىن ۇيىمىنا قاتىستى، پارتيا مەن ۇكىمەت شەشىمدەرىن بۇرمالادى، ورتا ازياداعى باسماشىلار قوزعالىسىنا جەتەكشىلىك جاسادى، كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋعا ارەكەت جاسادى جانە ت. ب. ايىپ تاعىلدى.
وسىلايشا، ماڭدايالدى قازاق زيالىلارىنا، الاش وكىلدەرىنە قۇرىپ كەتۋ قاۋپى ءتوندى. اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعالى تۇرعان ازاماتتار «جاڭىلدىم» دەپ ۇكىمەتتەن كەشىرىم سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى. 1932 -جىلدىڭ 4 - مامىرىندا ب ك(ب) پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىننىڭ حاتشىسى ف. گولوشەكين مەن ق ا ك س ر ح ك ك- ءنىڭ ءتوراعاسى و. يسايەۆقا جازعان وتىنىشىندە م. اۋەزوۆ تە ءوزىنىڭ بار كىناسىن مويىنداپ، «نيەتىمنەن قايتتىم» دەپ اشىق مالىمدەمە جاسادى. بۇل مالىمدەمە قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ورگانى بولعان «سوتسيالدى قازاقستان» مەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىنىڭ 10 - ماۋسىمىنداعى سانىنا جاريالاندى.
الايدا 1933 -جىلدىڭ 11 - قىركۇيەگىندە اسا قۇپيا تۇردە ق ا ك س ر ب م س ب ورىندارىنىڭ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنە بەرگەن مالىمدەمەدە الاشوردا كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى م. اۋەزوۆ گازەتتەر ارقىلى ءوزىنىڭ قاتەلىكتەرىن مويىنداعانمەن، ءالى دە كونترريەۆوليۋتسيالىق قىزمەتىن جالعاستىرىپ، دراماتۋرگيا سالاسىندا جازىلعان شىعارمالارىندا بۇرىنعى ءومىردى، ياعني باي- بولىستاردىڭ زامانىنىڭ يدەولوگياسىن ناسيحاتتاپ وتىرعاندىعى ايتىلدى. دەگەنمەن ول وسى «مويىنداۋىنىڭ» ارقاسىندا عانا امان قالدى. ەگەر مۇحتار اۋەزوۆ ءتىرى قالماعاندا، «اباي جولىنداي» ۇلى تۋىندىنىڭ جازىلمايتىنى انىق ەدى. ال كەشىرىم سۇراۋدان باس تارتقان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن حالەل عابباسوۆ 1931 -جىلى اتىلىپ كەتتى.
حالەل عابباسوۆقا وسىنداي ەكى رەت ۇسىنىس جاسالعان. ءبىراق ول «حالقىمنىڭ الدىندا اقپىن، جالعان ايتىپ، ەرتەڭ قارابەت بولعىم كەلمەيدى، ودان دا ولگەنىم ارتىق» دەپ، مۇنى قابىلداماي تاستاعان. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ون جىلعا سوتتالىپ، كەيىن بەلگىسىز جاعدايدا قازا تاپتى. 1936 -جىلدان باستاپ بۇرىنعى «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قاتارىندا بولعان ۇكىمەت پەن پارتيا قايراتكەرلەرىن، جازۋشىلاردى ايىپتاۋ ودان ءارى ءورشي ءتۇستى. ولكەلىك پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ ماجىلىستەرىندە الاشورداشىلاردىڭ قاتەلىكتەرى اشكەرەلەنىپ، ولاردىڭ ۇكىمەت ىسىنە قارسى استىرتىن ارەكەتتەرى ءۇشىن جازا قولدانۋ ماسەلەسى كوتەرىلە باستادى.
«ۇلتشىلدىققا» قارسى كۇرەسۋ بارىسىندا ۇكىمەت تاراپىنان ارنايى تاپسىرمالار بەرىلىپ، «ۇلتشىلداردى» اشكەرەلەۋگە بارلىق كەڭەس ازاماتتارىن بەلسەنە كىرىسۋگە، ياعني سىن مەن ءوزارا سىندى كۇشەيتۋدى تالاپ ەتكەن جانە شاقىرعان بۇيرىقتار، شەشىمدەر، ۇندەۋلەر بىرىنەن كەيىن ءبىرى جاريالانا باستادى. ءوزارا سىن اقىر- اياعى 1937-1938 -جىلعى الاپات قۋعىن- سۇرگىنگە الىپ كەلدى. مۇنداي ايىپتاۋعا ۇلت زيالىلارى عانا ەمەس، ەلدەگى مالشىلار مەن قاراپايىم ادامدارعا دەيىن ىلىكتى.
«1937-1938 -جىلدارى قازاق زيالىلارىنىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپكە ەشكىم دە قارسى تۇرا المادى. سول جىلدارى الاششىل ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. جۇمابايەۆ، ح. دوسمۇحامەدوۆ، س. اسفەندياروۆ، قازاقستاننىڭ مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى س. قوجانوۆ، ت. رىسقۇلوۆ، ۇ. قۇلىمبەتوۆ، و. جاندوسوۆ، ج. سۇلتانوۆ، ا. كەنجين جانە باسقالار قۋعىن- سۇرگىن قۇربانى بولدى. ۇلت جولىندا قىزمەت ەتكەن زيالىلار قاتارى كۇرت سيرەپ، بۇل ەلدىڭ مادەنيەت، ادەبيەت، عىلىم، ءبىلىم سالالارىنىڭ اقساۋىنا الىپ كەلدى.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. مىسالى، باتىس الاشوردانىڭ ىرگە كوتەرۋىنە سۇبەلى ۇلەسىن قوسقان ساقىپكەرەي ارعىنشيەۆ اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن باقىتجان قاراتايەۆپەن بىرگە دەموكراتيالىق كادەت پارتياسىن قۇرۋعا اتسالىستى. بەركىنعالي اتشىبايەۆ، باقتىعالي بيسەنوۆ سىندى الاشوردانىڭ بەلدى مۇشەلەرى تۋرالى وسىنى ايتۋعا بولادى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قاراجاتىن كوتەرگەن بايلار دا، رۋحاني قولداعان ءدىنباسىلار دا از بولعان جوق. مىنە، وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ ەسىمدەرىن، ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگىن ايقىنداي ءتۇسۋ بۇگىنگى جانە بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن قاجەت» ، دەدى س. سماعۇلوۆا.
اۆتور: ەلجان ەرالى
