تۇرسىن جۇرتباي: قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارى تۋرالى ماتەريالداردىڭ اكادەميالىق باسىلىمى كەرەك
- تۇرسىن قۇداكەلدى ۇلى، الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى دەرەك ىزدەپ، ارحيۆ اقتارعان العاشقى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرىسىز. اشارشىلىق پەن قۋعىن- سۇرگىنگە قاتىستى زەرتتەۋلەردىڭ قازىرگى اياق الىسى قالاي؟
- راسىندا، بۇگىنگى كۇنى كەڭەس تۇسىنداعى ساياسي قىسىم تۋرالى زەرتتەۋلەر بارلىق پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە جاڭاشا قارقىنمەن، جاڭاشا كوزقاراسپەن جۇرگىزىلىپ جاتىر. قازاقستاندىق عالىمدار دا وزىنشە اتسالىستى، زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. ءبىراق، ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمىز رەسەي عالىمدارىنداي تەرەڭدەپ، بۇتارلانىپ، ءاربىر جەكەلەگەن ماسەلەنىڭ ءوزى تۇبىرلەنىپ كەتە قويعان جوق. ونىڭ باستى سەبەبى، سول تۇستا قابىلدانعان قۇجاتتار، قاۋلىلار، تەرگەۋلەر، تەرگەۋ ورنىنداعى سۇراق- جاۋاپتار قازاقستاننىڭ اقپارات قۇرالدارىندا تولىق جاريالانعان جوق جانە ونداي مۇمكىندىك تۋعان جوق.
1993-1994 -جىلدارى قابىلدانعان جالپى ىشكى ەرەجەگە سايكەس، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنا، قۋدالاۋعا تۇسكەن تەك سول جەكە ادامنىڭ تىكەلەي ۇرپاعىنا، ونىڭ ىشىندە سوتتىڭ انىقتاماسى ارقىلى عانا رۇقسات بەرىلەتىن بولدى. بۇل زاڭ ەمەس، ەرەجە. وسىنىڭ ءوزى شىندىقتىڭ بەتىن اشا تۇسۋگە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. ناقتى دالەلدەر ۇسىنۋ ءۇشىن ارحيۆ قۇجاتتارىنسىز العا باسا المايسىڭ. گازەت- جۋرنالدارداعى، جۇرتتىڭ اۋزىنداعى ەستەلىكتەر قوسىمشا دەرەك رەتىندە قاراستىرىلادى. سوندىقتان، جەكە ءوز باسىم ارحيۆ دەرەكتەرىمەن 35 جىلداي اينالىسىپ كەلە جاتقانىممەن، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىندا ەكى جارىم جىل تابانداپ وتىرعانىممەن، سول تۇستاعى ءار وقيعانى، سونىڭ ىشىندە كوللەكتيۆتەندىرۋ، كونفيسكىلەۋ، الاش قايراتكەرلەرىن تۇرمەگە وتىرعىزۋ، جاپپاي اشارشىلىقتىڭ باستالۋ سەبەپتەرىن جانە 37-38 -جىلدارداعى ساياسي قىسىم مەن جازالاۋلاردى، ءتىپتى 50- جىلدارى جۇرگىزىلگەن قىسىم ساياساتتارىن تولىق اشىلدى دەپ ايتا المايمىن.
- ال وسى تاقىرىپتى قاۋزاپ جۇرگەن عالىمداردىڭ جۇمىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- ىزدەنىس بار. مىسالى، وسى ارحيۆ ىسىمەن تۇبەگەيلى ارالاسقان عالىمنىڭ ءبىرى - زارقىن تايشىباي. سول كىسىنىڭ جاريالاعان دۇنيەلەرى ەرەكشە تىڭ دەپ ويلايمىن. وسى جاقىندا عانا ونىڭ «اتادان قالعان امانات» اتتى اۆتورلىق كىتابىن قاراپ شىقتىم. وندا ستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ءتىزىمىن ۇسىنىپتى. سونىڭ ىشىندە ەرەكشە نازار اۋدارارلىعى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 1927 -جىلى 10 - مامىر كۇنى ستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولۋى، ءا. بوكەيحانوۆتىڭ قازاقستانعا قايتىپ ورالۋى، جۇمىس ماسەلەسى ءسوز بولعان سياقتى. سول تۋرالى گولوشەكين مەن ن. نۇرماقوۆقا تەلەگرامما جىبەرگەنى بەلگىلى. ءبىراق، ستاليننىڭ تىكەلەي قابىلداۋىندا ءوزىنىڭ جەكە باسى تۋرالى عانا ماسەلە قوزعادى دەگەنگە مەن سەنبەيمىن. ءاليحاندى ۇلت كوسەمى رەتىندە، ول كىسىنىڭ پسيحولوگياسىن جانە ۇستانىمىن مەيلىنشە ءمالىم مولشەردە بىلەتىن ادام رەتىندە مەن وعان سەنە المايمىن. ەڭ الدىمەن ءاليحان بوكەيحانوۆ قابىلداۋدا جەر ماسەلەسىن قوزعادى دەپ ويلايمىن.
قازاق جەرىن جاپپاي تاركىلەۋ، مەملەكەتكە بەرۋ، 1927 -جىلدان باستاپ جىلىنا 360 مىڭ كەلىمسەكتى قازاقستانعا قونىستاندىرۋ، قازاق حالقىن جەردەن ايىرۋ تۋرالى 1925-1927 -جىلعى كونفەرەنسيالاردا قاراستىرىلعان بولاتىن. ال 1926 -جىلعى كونفەرەنسيادا ول كادىمگىدەي بەكىتىلگەن. گولوشەكينگە قارسى ۇلكەن قوزعالىستىڭ ءبىرى - وسى. سول جىلى ستالينگە نىعمەت نۇرماقوۆ 6 رەت، ءسادۋاقاسوۆ پەن قوجانوۆ 5 رەت، مىرزاعاليەۆ، الىمبەكوۆتەر 2 رەتتەن كىرىپتى. بارلىعى سول كەزدەرى جەر كوميسسارياتى سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن. سوندىقتان، ءاليحان بوكەيحانوۆ قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى تۋرالى ماسەلەنى كوتەرىپ، قازاقتىڭ ارتىق جەرى جوق ەكەنىن دالەلدەيتىن قۇجاتتارمەن ستالينگە بارعان دەپ ويلايمىن. بۇل ۇلكەن ساۋالدىڭ، ۇلكەن ماسەلەنىڭ شارۋاسى. ويتكەنى، وسى ستالين قابىلدادى دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ وزىنەن جانە ونىڭ اينالاسىنداعى ماسەلەلەر جونىندە جەكە مونوگرافيا جازۋعا بولادى. بۇل تۋرالى جيناقتالعان دەرەكتەر بارشىلىق.
مىسالى، مامبەت قويگەلديەۆ الاش قوزعالىسى تۋرالى 10 تومدىق ماتەريالدى دايىنداپ، باسپاعا بەرۋگە ءبىرازدان بەرى ۇمتىلىپ وتىر. ءبىراق، ول 10 تومدىق وسى كۇنگە دەيىن باسىلىپ شىققان جوق. كەڭەس تۇسىنداعى جالپى قازاق دالاسىنداعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستەر تۋرالى تاريحشى تالاس وماربەكوۆ ءوزىنىڭ 6-7 كىتاپتان تۇراتىن توپتامالىق زەرتتەۋلەر مەن قۇجاتتارىن دايىنداعان. ول دا جاريالانعان جوق. سوندىقتان دا قۋعىن- سۇرگىن تۋرالى ماتەريالداردىڭ اكادەميالىق باسىلىمى كەرەك، 1-10 تومدىق ەمەس، 50-70 تومدىق شىعارۋ كەرەك. سونداي- اق، بىلتىر ۇلتتىق كىتاپحانادا 1916 -جىلعى كوتەرىلىس تۋرالى 4 تومدىق قۇجاتتار دايىندادىق. ول دا سول كۇيىنشە باسىلماي جاتىر. ال ەڭ باستىسى، 1921-1922 -جىلعى، 1931-1932 -جىلعى اشارشىلىق تۋرالى قۇجاتتار تولىق باسىلعان جوق.
- قۋدالاۋشىلىق، اشارشىلىقتار ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدى وزگەرتە الدى ما؟ مۇنداي ناۋبەتتەر بولماعاندا قازاقتىڭ قازىرگى سيپاتى قالاي بولار ەدى؟
- ەگەر دە 1921-1922 -جىلدارى رەسمي كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ءوزى مويىنداعان سيفر بويىنشا 1 جارىم ميلليون ادام، 1931-1932 -جىلدارداعى 2 ميلليون 800 مىڭ ادام قۇربان بولماسا، ياعني بەس قازاقتىڭ ۇشەۋى اشتان ولمەسە، قازاقتىڭ قۇرىلىمى، ۇلتتىق رۋحى، ءدىلى مەن سانى مۇلدەم وزگەشە بولار ەدى. 1939 -جىلعى ساناقتا قازاقتىڭ جالپى سانى 1 جارىم ميلليونعا جەتەر- جەتپەس بولاتىن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن، 1949 -جىلعى ەسەپ بويىنشا قازاقتار سانى ميلليوننىڭ اينالاسىندا بولدى. ياعني، سوعىسقا اتتانعان 1 ميلليون 600 مىڭ ەركەكتىڭ 800 مىڭعا جۋىعى مايداندا قازا تاپتى. بۇل ۇلكەن جوقتاۋشىلىق. بۇگىنگى زاماندا ۇلدار مەن قىزدار اراسىندا 1:16 ەسە ايىرماشىلىق بولىپ وتىرعانى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى جاعدايعا قاتىستى. ال اشارشىلىقتا ۇل دا، قىز دا كەتتى. ونىڭ زاردابى قانداي؟ ەگەر سول كەزدەگى قازاق ءوز تۇتاستىعىن ساقتاپ قالعاندا، بۇگىن 30-35 ميلليون بولىپ وتىرار ەدىك. مىسالى، 1897 -جىلعى ساناق بويىنشا وزبەكتەر ميلليونعا جەتپەيتىن، قازاقتار 6 ميلليون بولاتىن. وزبەكتەر قازىر 30 ميلليوننان استى، قازاقتاردىڭ سانى 10-14 ميلليوننىڭ اينالاسىندا.
- ءبىزدىڭ ۇلتتىق مىنەزىمىزگە بۇل وقيعالار اسەر ەتتى عوي...
- مىندەتتى تۇردە. ءبىز باسىبايلىلىق پسيحولوگياسىنا كوندىكتىك. ويتكەنى، اشارشىلىقتان شىققان ادامدا اقىل- ەس بولمايدى، ودان ەشتەڭە دە سۇراۋدىڭ قاجەتى جوق. ەگەر ءبىز وزگەنىڭ ىرقىندا بولماساق، بۇگىنگى ۇرپاق، قازىرگى 25 پەن 60 جاس اراسىنداعى قازاقتار جاپپاي ورىسشا سويلەۋگە كوشپەس ەدى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 26 جىل، تاۋەلسىز ۇرپاقتىڭ الدى 26 جاستا. ءبىراق، باسىم جاستار ورىسشا سويلەيدى. نەگە؟ ولاردىڭ ميىندا ورىس ءتىلى وزگە ءتىل، شەت ءتىلى دەگەن ۇعىم جوق، وسىلاي ءسىڭىپ كەتكەن.
- كەڭەس وداعى قۇرامىندا قۋعىن- سۇرگىننەن ەڭ كوپ زارداپ شەككەن قاي ەل؟
- قازاقستان مەن ۋكراينا. ارينە، قۋعىن- سۇرگىن بارلىق رەسپۋبليكالاردا، ءتىپتى ورىستاردىڭ وزدەرىندە دە بولدى. ءبىراق، قازاقستان مەن ۋكراينا ءۇرىم ءۇزۋ ياعني، قۋدالاۋ مەن اشارشىلىق ارقىلى قىرىپ- جويۋشىلىق ساياساتىنان كوبىرەك زارداپ شەكتى. ال ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ەڭ كوپ قىرىلعان بەلورۋستار بولدى.
- ءسىز الاشوردانى قۋدالاۋ دىنشە ءادىلوۆتىڭ تۇسىنىكتەمەسىنەن كەيىن باستالدى دەپ جازعان ەدىڭىز. وسى جونىندە تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز، دىنشە ءادىلوۆ كىم بولعان، قانداي تۇسىنىكتەمە بەرگەن؟
- جالپى، دىنشە ادىلوۆتەن بۇرىن 1927 -جىلدىڭ قازان ايىندا ءاليحان بوكەيحانوۆتى رەسەي تەرريتورياسىنداعى قازاقستانعا جاقىن ورنالاسقان بوزان اۋىلىنا شاقىرعان ەلدەس وماروۆ ۇستالىپ، جاۋاپقا تارتىلادى. ودان كەيىن حالەل عابباسوۆ ۇستالدى. ءبىراق تا ولاردىڭ ۇستالۋ سەبەپتەرى جالپى الاش ءۇشىن ءىس اشۋعا تۇتاستاي نەگىز قالاعان جوق ەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆقا قازاقستان تەرريتورياسىنا كەلىپ، جۇرتشىلىق اراسىندا ۇلتشىلدىق يدەياسىن تاراتتى، حالەل عابباسوۆتى كونفيسكاتسياعا قارسى كۇرەستى، سونى ۇيىمداستىردى دەگەن جالا جابىلعان. ال ولارعا قارسى قىلمىستىق ءىستىڭ اشىلۋى دىنشە ءادىلوۆتىڭ بەتپاقدالادا ۇستالۋىمەن بايلانىستى. دىنشە ءادىلوۆتىڭ كورسەتىندىلەرى ارقىلى اۋەلى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سودان كەيىن بىرتىندەپ باسقالارى دا ۇستالعان.
- ونىڭ مۇنداي كورسەتىندى بەرۋىنە نە سەبەپ بولدى؟
- دىنشە ءادىلوۆ ومبىدا سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ، ساكەن سەيفۋللين، ماعجاندارمەن قاتار وقىعان، ءور مىنەزدى، وجەت جانە سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى بولعان ەدى. 1918 -جىلى 18 جاسىندا تەڭدىك ءۇشىن كۇرەسەمىن دەپ، بولشيەۆيكتەر جاعىنا شىعىپ كەتتى. ءتىپتى سوناۋ قيىر شىعىستا پارتيزاندار قاتارىندا دا سوعىسىپ كەلگەن بولاتىن. ول ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندە جۇمىس ىستەگەن. ءبىراق، كوممۋنيستىك- كولونيزاتورلىق ساياسات ەتەك الا باستاعاندا، دىنشە ءوز كوزقاراسىنان قايتىپ، ۇلتتىق مۇراتتاعى جولعا تۇسەدى. شەتەلگە ءوتىپ كەتەم دەپ، بۇحاراعا دا بارعان، باسماشىلارعا دا قوسىلماق بولعان. ءبىراق كەيىن بەتپاقدالادا ۇستالدى. سوسىن ونىڭ كۇنى ءتۇرلى ازاپتاۋلارعا ۇلاستى.
تۇرمەدەگى تەرگەۋلەردىڭ قورىتىندىسىنا قاراساڭ، بۇل جىگىتتى ۇرىپ- سوققان، بارلىق مۇمكىن بولعان قيناۋلاردىڭ استىنا العان. ونىڭ كورسەتىندىلەرىنىڭ وزىنەن كەيدە اقىلى تۇماندانىپ كەتكەنىن، كەيدە اشىنعان ادامنىڭ كوزقاراسىن، سول سەكىلدى باسقاشا دا سويلەۋ مانەرىن انىق بايقاۋعا بولادى. ءوزىنىڭ تۋما ۇستاماسى بولعان، تۇرمەدەگى اۋىر جاعداي سول اۋرۋدى ودان سايىن اسقىندىرعان.
- قۋعىن- سۇرگىنگە قاتىستى ماتەريالدار وقىعاندا «جاپون تىڭشىسى» دەگەن ايىپ ءجيى كەزدەسەدى. وسى «جاپون تىڭشىسى» دەگەن ۇعىم قايدان شىقتى؟
- جاپون تىڭشىسى دەگەن ۇلكەن سيستەما. ونى كەڭەستىك تەرگەۋ مەكەمەلەرى ويلاپ تاپقان. وڭتۇستىكتە وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، ازەربايجان قايراتكەرلەرىن يراننىڭ يحتيكات پەن تاراحيات يدەولوگياسى بويىنشا ايىپتاعان. ال شىعىس تۇركىستان، قيىر شىعىستىڭ شەكارالىق ايماقتارىندا «جاپون تىڭشىسى» دەپ، ەۋروپالىق ايماقتاردا گەرمانيانىڭ تىڭشىسى دەپ ۇستاعان.
- ءوزىڭىز ايتقانداي، قازاقستاندا 4 ميلليوننان استام ادام اشتىقتا كوز جۇمدى، 25 مىڭ ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. اباقتىنىڭ ار جاعىندا 10-20 جىلىن سارپ ەتكەندەر قانشاما؟ ولارعا قانداي دا ءبىر باسىمدىقتار بەرىلىپ، وتەماقى تولەندى مە؟
- ەشتەڭە ىستەلگەن جوق. تىم بولماسا، رەسمي تۇردە كەشىرىم سۇرالۋ كەرەك ەدى. ال ول ءۇشىن يمپەريا مادەنيەتتى بولۋ كەرەك. اعىلشىن يمپەرياسى ءۇندىستاننىڭ الدىندا كەشىرىم سۇرادى. ولار وزدەرى وتارلاعان وڭىرلەردەن بيىك دەڭگەيدەگى وقىعانداردى، ينتەلليگەنتسيانى قالدىردى. ءتىپتى سول ازاتتىق يدەياسىن كوتەرگەن ينديرا گاندي، دجاۆاحارلال نەرۋلەردى دە زاڭعا نەگىزدەپ تۇتقىنعا العان، مىناداي جاپپاي قىرۋ ساياساتى قولدانىلعان جوق. سول ساياساتتى بۇگىن دە ۇستانىپ وتىر. يمپەريا - وزگەنىڭ جەرىن يەمدەنۋ، وزگەنى وزىنە قاراتۋ دەگەن ءسوز. دۇنيە ءتۇپتىڭ- تۇبىنە ءتورت- اق يمپەرياعا بولىنەدى دەگەن تۇجىرىم بار قازىر. سيرياداعى سوعىس تا، كورەياداعى قىرعي- قاباق تا، ۆەنەسۋەلا، افريكا، تاياۋ شىعىستاعى جاعدايلار وسىنىڭ ءبارى ءتورت يمپەريانىڭ ءبىر- بىرىنە كورسەتىپ وتىرعان قىسىمى.
- 1956 -جىلى جانسۇگىروۆ، مايلين، سەيفۋلليندەردىڭ ەسىمى اقتالدى. ودان كەيىن اراعا 30 جىل سالىپ، 1988 -جىلى شاكارىم، ماعجاندار اقتالدى. مۇنداي ۋاقىت الشاقتىعىنىڭ سىرى نەدە؟
- كوممۋنيستىك پارتيادان باسقا پارتيا س س ر- دا اقتالماعانى بەلگىلى عوي. ماعجان دەگەن كىم؟ ماعجان الاشوردا مۇشەسى بولدى. الاشوردا سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەستى. وسىعان قاراساق، 1956 -جىلى بولشيەۆيكتەر، ال 1988 -جىلى الاشتىقتار اقتالدى. جالعىز قازاقستاندا ەمەس، ازەربايجانداعى مۋسسوۆەتتەر، ارمەنياداعى داشناكتار، گرۋزياداعى دەموكراتتار، ۋكرايناداعى ماحنولار - سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ءوزى جەڭگەن بارلىق ساياسي مەملەكەتتىك ۇيىمدار ءوز ۋاقىتىندا اقتالعان جوق. كەيىننەن عانا اقتالدى.
- قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارى كۇنىنە قاتىستى ايتار پىكىرىڭىزدى بىلدىرە كەتسەڭىز؟
- بۇل كۇنى ىستەلەتىن ءبىر عانا ۇلگى بار. ولگەندەردى ەسكە الۋ، ءمىناجات ەتۋ، مۇسىلماندارىنا قۇران وقىتۋ. ودان باسقا ۇلگىنىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. كەزىندە جازۋشىلار وداعىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆ جاقسى باستاما كوتەرىپ ەدى. اشارشىلىققا ۇشىراعان ادامداردىڭ ەستەلىكتەرىن جازىپ الۋ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى وقيعالار، جەر مەن ەلگە قاتىستى تاريحتاردى جيناۋ تۋرالى. سول ماسەلە 4-5 اي قولعا الىنىپ، ءبىراز دەرەكتەر قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا تۇسكەن بولاتىن. سول ماتەريالدار قايدا كەتتى ەكەن؟ ەل- جۇرتتىڭ ەستەلىگىن جۇيەلەپ، حالىقتىق ەسكە الۋ كىتابىن شىعارسا دەپ ويلايمىن.
- ۇسىنىسىڭىز قابىل بولسىن!
اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى
