قۇستار جايلى قايىرىم

 استانا. قازاقپارات - ۇلى جاراتىلىستىڭ ادامنان كەيىنگى عازيزدەرىنىڭ ءبىرى قۇستار بولىپ سانالادى. قۇستار - ەركىندىكتىڭ بەلگىسى، قازاق حالقىنىڭ بولمىسىن ايشىقتاپ تۇراتىن جۇمباق جاراتىلىس.

كۇز كەلسە، بىزگە بەيمالىم ولكەلەرگە ساپار شەگەتىن، تۋعان جەرىمىزدە كوكتەم ورناسا، ادامدارعا قايتادان ءۇمىت سىيلاپ ورالاتىن قۇستاردىڭ ادامنىڭ دوسى ەكەنىنە ءشۇبا جوق.

ءبىزدىڭ قاناتتى دوستارىمىزدىڭ وزىنە ءتان تىرشىلىگى، وزىنە ءتان بولمىسى بار. ءاربىر نارسەنىڭ جىك- جىككە بولىنەتىنى سياقتى، قۇستاردىڭ دا تۇرلەرى جەتەرلىك. ماسەلەن، قۇس تورەسى اققۋ قاشاندا سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى سانالادى. قاي زاماندا كىمنىڭ قالىپتاعانى بەلگىسىز، كونە جىرلاردان باستاپ بۇگىنگى كۇنگى اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنە دەيىن اققۋ اتى كەزدەسەدى. سۇيگەنىن اققۋعا تەڭەمەگەن اقىندى تابۋ قيىن. ەگەر ول سۇلۋلىققا سۇيسىنبەسە، ونىڭ اقىندىعىنا كۇماندانۋعا دا بولاتىنداي. زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، قازاق جەرىن مەكەندەيتىن سىبىرلاق جانە سۇڭقىلداق دەگەن اققۋلار ەكەن. قۇس تورەسىنە بالاناتىن سول سىبىرلاق اققۋلاردىڭ سۋرەتىن باتىس پەن شىعىستىڭ انيماليست سۋرەتشىلەرى دە سالدى. ادام جانىنداعى شىراقتىڭ ءبارىن قوزعاپ وتەتىن سۇلۋلىق سۇيسىندىرمەي قويسىن با؟ ! تۇمانباي مولداعاليەۆ پەن نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ «قۇستار قايتىپ بارادى» دەپ اندەتكەنىنە بار قازاق كۋا. ۇلى قازاق دالاسى تەرەڭدىگىمەن دە، كەمەلدىگىمەن دە عازيز قۇستارعا پانا بولعان. ەندى بۇگىندە قاناتتى پەرىشتەلەردىڭ عايىپقا ءسىڭىپ، قۇسجولىنا ءىز تاستاپ بارا جاتقاندىعى ويلانتارلىق قۇبىلىس بولىپ تۇر. قازاقتىڭ كورنەكتى شايىرى ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ «قۇستار - ءبىزدىڭ دوسىمىز» دەيتىن كىتابى بار. سول كىتاپتا اقىن «سۇڭقىلداق اققۋ جىل ساناپ جوعالىپ بارادى. بۇرىن ىستىقكول مەن كاسپيدەن باسقا جامبىل وبلىسىنداعى بيلىكول، باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى شالقار جانە ارقانىڭ كولدەرىنە، بالقاش پەن ارالعا، زايسان مەن ىلەگە قونىپ وتەتىن قۇس بۇگىندەرى سيرەك كەزدەسەدى» دەپ جازادى.

راسىمەن، بۇگىنگى تاڭدا اققۋ قۇسىنىڭ ازايىپ بارا جاتقانى تۋرالى اڭگىمە ءجيى قوزعالادى. جالعىز اققۋ ەمەس، كوپتەگەن قاناتتى پەرىشتەلەردىڭ بۇگىنگى جايى بارلىعىن دا تولعاندىرادى. بىلەتىندەر، اققۋدىڭ باستى دۇشپانى باقسىلار مەن بالگەرلەر ەكەنىن ايتادى. ولاردىڭ ويىنشا اققۋدىڭ ءوتى مىڭ دا ءبىر كەسەلگە ەم كورىنەدى. وبال، ارينە. بۇدان كەيىن تالاي ادامنىڭ اققۋعا تۇزاق قۇراتىنى بەلگىلى. ال كورشى قىتاي ەلى اققۋدىڭ ەتىنەن ءتۇرلى تاعامدار دايىندايدى ەكەن. بۇدان كەيىن مەيىرىمدىلىك پەن راقىمدىلىق تۋرالى ءسوز قوزعاۋ تۇگىلى، ويلاۋدىڭ ءوزى ءبىر ءتۇرلى. ال اتاقتى مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» شىعارماسىنداعى اققۋدى اتقان ادامنىڭ تاعدىرى وقىرمان جادىندا بولار. حالقىمىز دا «اققۋدى اتپا» دەيدى.

ادامزات ءۇشىن قاستەرلى قۇستاردىڭ تاعى ءبىرى - قارلىعاش. قازاق دالاسىندا بارلىق قازىنا بار. تابيعاتتىڭ كوز اقى بەرەرلىك اسەمدىگى ءبىزدىڭ دالاعا بەرىلگەن. قازىرگى شىمكەنت قالاسى مەن تاراز شاھارىنىڭ ورتاسىنداعى كوركەم تاۋ شاقپاق اسۋى دەپ اتالادى. سول شاقپاقتىڭ الپىس ەكى تامىرىڭدى قۋالاپ قۇبىلادان ەسكەن ەرەكشە قوڭىر جەلى تۋرالى دا ءجيى ايتىلادى. «تيەدى شاقپاق جەلى توقپاق بولىپ» دەگەن حالىق ولەڭى دە بار. ال قارلىعاشتىڭ ادام بالاسىنا ۇيىرسەك كەلەتىن قاسيەتى ەكىباستان. كەشەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ بيولوگتەرى دە شاقپاقتىڭ مۇنداي شىنايىلىعىنا شىنىندا تاڭداي قاعىسىپ وتكەن. قىران قۇستان باستاپ، جۇدىرىقتاي تورعايعا دەيىن شاقپاق اسۋىنان اساردا تومەندەي ۇشادى ەكەن. ۇزاق، قارعا سەكىلدى قۇستاردىڭ شاقپاق اسۋىنان قازداڭداي باسىپ، جاياۋ اسىپ بارا جاتقانىن كورگەن عالىمدار بۇل تۋراسىندا جازعان دا كەزىندە. عالىمدار قۇستاردىڭ جولىن توسىپ، ولاردى ساقينالايتىن بىردەن- ءبىر ورىن رەتىندە شاقپاقتى ۇيعارعان. ءسويتىپ، كەزىندە اسۋدىڭ اۋزىنا «اران تور» دا قۇرىلعان ەكەن. اۋليەاتا وڭىرىندە ورنالاسقان شاقپاق اسۋىندا ءبىر كەزدەرى قارلىعاشتار كوپ بولعان دەسەدى.

قارلىعاش قۇستىڭ قاسيەتى بىزگە دەيىنگى تالاي اڭىز- ءاپسانالاردا، ءتۇرلى راۋاياتتاردا ايتىلىپ ءجۇر. مىسالى، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ زوولوگيا ينستيتۋتى 1978 -جىلى كۇز ايىندا شاقپاق اسۋىندا كۇندەلىكتى جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جاتادى. الگى «اران تورعا» تۇسكەن ءبىر قارلىعاشتى عالىمدار ساقينالاپتى دا، قايتادان قويا بەرىپتى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى سوندا، ارادا ءتورت كۇن وتكەننەن كەيىن ورىس ورنيتولوگتەرى ساقينالانعان الگى قارلىعاشتى حاكاسيادان ءبىر- اق ۇستايدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، الگى قارلىعاش تاۋلىگىنە سەگىز ءجۇز شاقىرىمنان استام جول ۇشقان ەكەن. ەندى دالا ەركەسىنىڭ مۇنداي قاسيەتىنە تاڭدانباۋعا بولمايدى. قارلىعاش قۇس تۋرالى قازاق اڭىز- ەرتەگىلەرىندە دە ءجيى ايتىلادى. ورتاعاسىرلىق كورنەكتى عالىم ءرابعۋزيدىڭ «قيسسا ءسۇل ءانبيا» كىتابىنداعى «نۇح الەيھيس سالام ھيكايالارىندا» جەر بەتىن توپان سۋ باسقاندا پايعامبار كەمەسىندە دە قارلىعاشتىڭ بولعانى باياندالادى. دەمەك، قارلىعاش قۇسى ۇلى دالامىزدا ەجەلدەن بار دەگەن ءسوز.

تىراۋلاعان تىرنالاردىڭ تابيعاتى ءبىر بولەك. ەل اراسىنداعى ەسەپشىلەر مەن جۇلدىزشىلار اۋا رايىن بولجاعاندا، اقباس تىرنالاردىڭ كەلىپ- كەتۋىنە قاراعان دەيدى. مىسالى، تىرنا تىم تومەن ۇشسا، وندا كۇن سۋىتادى دەپ بولجانعان. ال ورنيتولوگ عالىمدار دۋاداق، دەگەلەك سەكىلدى قۇستاردى شىمكەنت، جامبىل، الماتى وبلىستارىنان بولماسا، وزگە جەرلەردەن كەزدەستىرمەگەنىن جازادى. بۇگىندە مۇنداي قاناتتى پەرىشتەلەر بۇل جەرلەردەن دە كورىنبەي كەتكەن سياقتى. قاقاعان قاڭتار، بوزشولاقتى اقپاننان سوڭ ناۋرىز ايى كەلەدى. تابيعاتتىڭ ەڭ ءبىر اسەم مەزگىلى تۋادى. كوكتەممەن ىلەسىپ قاراتورعاي كەلەدى. بۇل دا ءبىر ادامزاتقا بەرىلگەن عاجايىپ سىي. اتاقتى ۇكىلى ىبىرايدىڭ «كوڭىلىڭ تاس تا بولسا ءبىر ءجىبيدى، سارىدە قاراتورعاي سايراعاندا» دەگەن ولەڭى تەگىن ايتىلماسا كەرەك. اقتۇتەك بوراندا دا، مي قايناتار ىستىقتا دا قارعا عانا مەكەنىن اۋىستىرمايدى دەسەدى. قاسيەتتى قۇران كىتابىندا دا قۇستار تۋرالى ناقتى اياتتار بار. بابىسەك قۇستىڭ سۇلەيمەن پايعامباردىڭ قىزمەتىندە بولعانى ايتىلادى. ال ەجەلگى اڭىزداردا سۇلەيمەن عالەيسسالامدى سوزدەن توسىلدىرعان تاعى ءبىر قۇستىڭ بايعىز ەكەنى ايتىلادى. سوندىقتان، قۇستار دا جاراتۋشىنىڭ ەرەكشە عازيز جۇرەكتىلەرىنىڭ ءبىرى.

كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1860 -جىلدان بەرى جۇرگىزىلگەن ەسەپ بويىنشا، قۇستىڭ سەكسەن ءتۇرى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتكەن دەيدى. شىنىندا بۇگىندە دە قۇستىڭ تۇرلەرى ازايىپ بارادى. سۋشىلقارا، قۇرقىلتاي، اۋپىلدەك، قىرعاۋىل، سارىشىمشىق سەكىلدى قۇستار دا قازاق دالاسىندا كوپ بولعان. ال بۇلبۇل قۇستىڭ انشىلىگى، كەرەمەت جاراتىلىسى ءتىپتى عاجاپ. قۇستار ازايىپ بارادى. تابيعاتتىڭ ەڭ ءبىر اسەم، ادەمى جاراتىلىسىنان ءبىز ءسات سايىن الىستاپ بارامىز. اسىل تەكتى قۇستاردىڭ ازايعانى تاعى بار. كوكتەم كەلىپ، كۇن كۇلىمدەگەندە تىلسىم تابيعاتتىڭ كوركىن اشاتىن قۇستاردىڭ قاسيەتى قاي كەزدە دە قىمبات.

حاميت ەسامان، «ەگەمەن قازاقستان»