قازاق دالاسىنداعى مەشىتتەر جۇرگىزىپ كەلگەن تىركەۋ قۇجاتتارى قايتا زەرتتەلمەك

ورال. قازاقپارات - قازاق دالاسىنداعى مەشىتتەردە جۇرگىزىلىپ كەلگەن تىركەۋ قۇجاتتارىن كەشەندى تۇردە زەرتتەۋدى قولعا الۋ قاجەت.

بۇل تۋرالى بۇگىن «جايىق پرەسس» ج ش س- نىڭ ءماجىلىس زالىندا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەل وتىرىسىندا ايتىلدى، دەپ حابارلايدى «قازاقپارات» ءتىلشىسى.

وندا اتالمىش مەدياحولدينگتىڭ باسشىسى جانتاس ءسافۋلليننىڭ ءمالىم ەتكەنىندەي، مەشىتتەردەگى تىركەۋ قۇجاتتارى (مەتريكە) باشقۇرتستاننىڭ ۋفا قالاسىنداعى ۇلتتىق ارحيۆتە ساقتالعان. اتىراۋ قالاسىنىڭ تۋماسى، قازىرگى كەزدە الماتىدا تۇراتىن ەسكەندىر تورەمۇراتوۆ وسى مەتريكەلەردىڭ ءبىرسىپىراسىن الدىرتىپ، ولاردى باتىس قازاقستانداعى قۇلپىتاستاردى زەرتتەۋدى قولعا العان جانە ءبىراز تاجىريبە جيناقتاعان «جايىق پرەسكە» بەرگەن ەدى.

مەشىتتەردە سول كەزدە ءار ءسابيدىڭ تۋعان كۇنىن، اكە- شەشەسىنىڭ كىم ەكەندىگىن، تۋعان جەرىن تىركەۋ كىتاپتارىنا جازىپ وتىرعان. ەكىنشىدەن، نەكەسى قيىلعاندار جونىندە دە تولىق مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. وندا كىمنىڭ كۋالىك ەتكەنى، نەكەنىڭ قاشان قيىلعانى ءوز الدىنا، ءماھىردىڭ، ياعني قالىڭ مالدىڭ قانشا ەكەندىگى كورسەتىلگەن.

ۇشىنشىدەن، تالاق ەتىلگەن كەزدە اجىراسۋشىلار جونىندە سونداي دەرەكتەر الۋعا بولادى. تورتىنشىدەن، قايتىس بولعانداردىڭ جاسى نەشەدە ەكەندىگى، قانداي اۋرۋدان كوز جۇمعاندىعى ايتىلعان. مىسالى، 1865 -جىلى سول كەزدەگى بوكەي ورداسىنا قاراستى اۋماقتاعى مەشىتتەردەگى تىركەۋ كىتاپتارىندا جاڭاعى دەرەكتەردىڭ ءبارى حاتتالعان.

تىركەۋ كىتاپتارىنىڭ قاي ۋاقىتتان قاي كەزگە دەيىن جۇرگىزىلگەندىگىن تاريحشى- عالىمدار انىقتاي جاتار. ءبىر انىعى، 1905 -جىلى قازاق زيالىلارى مەشىتتەردەگى مەتريكەنى توقتاتپاۋ جونىندە سانكت- پەتەربورعا حات تا جازعان. بۇل مەشىتتەردەگى وسى جۇمىستارعا بايلانىستى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تاراپىنان قىسىم بولعاندىعىن كورسەتەدى.

ەڭ باستىسى، ۋفا ارحيۆىندەگى تىركەۋ كىتاپتارىنىڭ كوشىرمەلەرىن تۇگەل الدىرىپ، زەرتتەسە، تاريحتىڭ تالاي تىڭ بەتتەرى اشىلار ەدى. ازىرگە قولدا بار تىركەۋ كىتاپتارىن كۇنى بۇگىن سايپۋللا موللاقاناعات ۇلى اراب قارپىنەن كيريلليتساعا اۋدارۋ ۇستىندە. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، بۇل قۇجاتتار رۋ مەن تايپاعا قاتىستى شەجىرەلەردى انىقتاي تۇسۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار جەر- سۋ اتاۋلارى جونىندە دە مول ماعلۇمات الۋعا بولادى.

م. وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جانىبەك يسمۋرزيننىڭ ءمالىم ەتكەنىندەي، وتاندىق تاريحنامادا قازاق دالاسىنداعى مەتريكەلىك كىتاپتار تولىق ءارى كەشەندى زەرتتەلىپ بولعان جوق. بۇل - اقتاڭداق ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.

ون سەگىزىنشى عاسىردا پاتشا ۇكىمەتى قازاق دالاسىن وتارلاۋ ماقساتىندا ءوز ىقپالىن كۇشەيتۋ شارالارىن جۇرگىزدى. سونىڭ ءبىرى 1788 -جىلى ۋفادا ورىنبور ءمۇفتياتى قۇرىلدى. مەتريكەلىك كىتاپتار شىركەۋلەردە دە بولعانى بەلگىلى. قازىرگى كەزدە ۋفاداعى ورتالىق ارحيۆتىڭ 295-قورىندا ورىنبور ءدىني باسقارماسىنىڭ 71 مىڭنان استام قۇجاتى جيناقتالعان، جيىرماداي تىزبە بار. سونىڭ ىشىندە بوكەي ورداسىنا قاتىستى قۇجاتتار وتە كوپ (ول كەزدە بوكەي ورداسى بەس قيسىم، ەكى وكرۋگقا ءبولىندى).

مۇنىڭ ءبارى ارنايى ەكسپەديتسيا شىعارىپ، ەگجەي- تەگجەيلى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ب ق و تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇرات سىدىقوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، مەتريكەلىك كىتاپتاردىڭ زەرتتەلۋى تاريحي دەموگرافيانى ناقتىلاۋعا دا سەپتىگىن تيگىزەر ەدى. سوندىقتان بۇل قۇجاتتاردىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىن جاساۋ قاجەت.

«جۋىردا ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىنا سايكەس ورالدا الاش جانە ۇلتتىق باسپا ءسوز تاريحى مۋزەيىن اشۋ جونىندە ۇسىنىس ايتىلعان بولاتىن. مىنە، وسى مۋزەي جانىنان عىلىمي ورتالىق اشىپ، مەتريكەلىك كىتاپتاردى دا زەرتتەۋدى قولعا العان ءجون»، دەدى جيىن سوڭىندا جانتاس سافۋللين.

اۆتور: ەلجان ەرالى