شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى ب ا ق- قا شولۋ: تۇركى وركەنيەتىندەگى ۇلى تۇلعا - قۇلاعۋ حان

استانا. قازاقپارات - وتكەن جەتى كۇندە شەتەلدەگى قازاق تىلىندە تارايتىن اقپارات كوزدەرىندە ەلدى ەلەڭ ەتكىزەرلىك جاڭالىقتار از بولمادى. ءبىز ادەتتەگىدەي سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ وزەكتى دەگەن ءبىراز اقپاراتتاردى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنامىز.

 وسى اپتاداعى شولۋدى كۇللى تۇركى الەمىنە ورتاق تاقىرپتاعى تاريحي ماقالامەن باستاعاندى ءجون كوردىك.

 قۇلاعۋ حان يران مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان - ت ر ت اگەنتتىگى

 تۇركيا راديو تەلەديدار اگەنتتىگى سايتىنىڭ «تۇركى وركەنيەتىندەگى ۇلى تۇلعالار» ايدارىندا شىڭعىسحاننىڭ نەمەرە ۇرپاعى قۇلاعۋ ەلحان تۋرالى ماقالا جارىق كوردى. ايتا كەتۋ كەرەك، شىڭعىسحاننىڭ كەنجە ۇلى تولەدەن تاراعان نەمەرەسى ماڭگى 1251 -جىلى يمپەريانىڭ ءتورتىنشى ۇلى حانى بولىپ سايلانعان. بۇدان كەيىن ماڭگىنىڭ ىنىلەرى ىقپالدارى ارتىپ قۇبىلاي وڭتۇستىك قىتايدى جاۋلاسا، ەكىنشى ءىنىسى قۇلاعۋ باتىس ازيانى قول استىنا قاراتۋدا بەلسەندىلىگى ارتا تۇسكەن. قۇلاعۋدىڭ جورىقتارى يسلام الەمىندە كوپتەگەن وزگەرىستەرگە سەبەپ بولدى. قۇلاعۋدىڭ باتىس ازيادا بيلىك قۇرعاندىقتان بولار حريستيان جۇرتىنا جاقىن تۇرعانى ءمالىم. جانە ونىڭ ايەلى مەن ەڭ سەنىمدى قولباسشىسى نايمان كيىتبۇعادا حريستان بولىپتى.

ماقالادا قۇلاعۋدىڭ ىقپالىنان كەيىن يسلام وركەنيەتىندە تۇرىكتەردىڭ ءداۋىرى كۇشەيگەنى تۋرالى ايتىلعان.

«باعداتتىڭ قۇلاعۋ تاراپىنان قيراتىلۋىنىڭ كوپتەگەن سالدارلارى بولدى. ەڭ الدىمەن تاريحشىلار باعداتتىڭ قيراۋىن يسلام وركەنيەتىنىڭ قۇلدىراۋىنا اپاردى دەپ تۇجىرىمدايدى. الايدا يسلام وركەنيەتىنىڭ انادولى مەن بالقان تۇبەگى جانە قىپشاق دالاسىندا كەڭ قانات جايا باستاعانىن ويلاساق، بۇل تۇجىرىممەن كەلىسۋگە بولمايدى. ونىڭ ورنىنا باعداتتىڭ قيراۋى - ارابتاردىڭ قۇلدىراۋى دەسەك دالىرەك بولادى. سول كۇننەن باستاپ بۇگىنگە دەيىن ارابتار قىرعىن مەن قانتوگىستەن كوزدەرىن اشقان ەمەس. باسقاشا ايتقاندا ارابتار حالىقارالىق ساياسات ساحناسىنان كەتتى. ەكىنشىدەن، ابباسي حاليفىنىڭ ءولتىرىلۋى حاليفاتتىڭ باعداتتان مىسىرعا ياعني ماملۇكتەردىڭ قولىنا وتۋىنە سەبەپ بولدى. ماملۇكتەردىڭ قىپشاق تۇرىكتەرى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، يسلام الەمىنىڭ رۋحاني باسى بولىپ سانالاتىن حاليفات سول 1258 - جىلدان باستاپ 1924 -جىلعا دەيىن تۇرىكتەردىڭ قولىندا بولدى. باسقاشا ايتقاندا يسلام وركەنيەتىندە تۇرىكتەردىڭ كەزەڭى باستالعان» دەپ جازىلادى ماقالادا.

 جازبا سوڭىندا قۇلاعۋ حان قۇرعان ەلحان مەملەكەتى بولاشاقتاعى يران ەلىنىڭ نەگىزى بولا الدى، سونداي- اق ءدال قازىرگى ۋاقىتتا باتىسپەن شىعىستىڭ بايلانىسىن قايتادان نىعايتۋعا باستاما بولىپ وتىرعان «جىبەك جولىنىڭ جاندانۋىنا سەبەپ بولدى» دەگەن پىكىرلەر كەلتىرگەن.

«... ۇلى حان بولىپ قۇبىلاي سايلانعاننان كەيىن قۇلاعۋ باتىس ازياعا قايتتى. ۇلى حان قۇلاعۋعا ەلحان دەگەن اتاق بەرگەن ەدى. قۇلاعۋدىڭ التىن وردانىڭ تۇڭعىش مۇسىلمان حانى بەركەمەن قاقتىعىسى ونىڭ مىسىرعا قاراي جىلجۋىنىڭ الدىن الدى. التىن وردانىڭ ماملۇكتەرمەن وداعىنا بايلانىستى قۇلاعۋ جورىقتارىن توقتاتىپ، ورتالىعى ءتابريز بولعان ەلحان مەملەكەتىن قۇردى. ەلحان مەملەكەتى التىن وردامەن كاۆكاز ءۇشىن، ماملۇكتەرمەن سيريا ءۇشىن، شاعاتايلارمەن ماۋرەناحر ءۇشىن سوعىسىپ ءوتتى. دەگەنمەن ەلحاندارمەن قۇبىلايدىڭ قىتايدا قۇرعان يۋان اۋلەتىنىڭ قاتىناسىنىڭ جاقسى بولۋى جىبەك جولىنىڭ جاندانۋىنا سەبەپ بولدى».

 قورىتا ايتقاندا قۇلاعۋ 1265 -جىلى قايتىس بولعاندا، يسلام الەمىنىڭ كارتاسى مۇلدەم وزگەرگەن ەدى.

«ەلحان بۋددا ءدىنىن قابىلداعانىمەن، ونىڭ ۇرپاقتارى ۋاقىت وتە كەلە مۇسىلماندانىپ كەتتى. ال ەلحان مەملەكەتى بولسا، بولاشاقتاعى يران مەملەكەتىنە نەگىز بولدى» دەپ تۇيىندەگەن ماقالادا.

 ***

ق ر پرەزيدەنتى بەيجىڭدە موڭعوليانىڭ پرەمەر- مينيسترىمەن كەزدەستى

  

 موڭعولياداعى ulgiinews.mn اقپاراتتىق پورتالى ق ر پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ موڭعوليانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى ج. ەردەنەباتپەن كەزدەسكەندىگى تۋرالى اقپارات تاراتتى.

 «16 - مامىردا بەيجىڭدە وتكەن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق فورۋمى اياسىندا ق ر پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆ موڭعوليانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى ج. ەردەنەباتپەن كەزدەستى. كەزدەسۋ بارىسىندا ەكىجاقتى بايلانىستاردىڭ بولاشاعى تۋرالى پىكىر الماسۋ ورىن الدى» دەپ جازادى موڭعوليالىق اقپارات كوزى.

 ايتا كەتكەن ءجون، بۇل وسى سايتتىڭ سوڭعى كۇندەردەگى باستى جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى بولدى.

 ***

يران مەن ورتالىق ازيانىڭ مادەني ديالوگى - «فارس» اقپارات اگەنتتىگى

 يران ەلىنىڭ اقپارات تاراتۋشى كوزدەرىنىڭ ءبىرى parstoday.com سايتىندا وتكەن دۇيسەنبى كۇنى الماتى قالاسىندا بولعان «يران مەملەكەتى مەن ورتالىق ازيانىڭ مادەني ديالوگى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنسيا تۋرالى حابار جارىق كوردى. وندا، يران وركەنيەتى مەن ايماققا تيگىزگەن مادەني ىقپالى كەڭىرەك تالقىلانعانى جونىندە ايتىلادى.

 «يران، رەسەي، وزبەكستان، قىرعىز رەسپۋبليكاسى، تۇرىكمەنستان مەن قازاقستان ويشىلدارى، ۇستازدارى جانە يرانتانۋشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ەكى كۇندىك وتىرىستا يران وركەنيەتى مەن ايماققا تيگىزگەن مادەني ىقپالى تالقىلاندى. سونىمەن بىرگە وتىرىسقا قاتىسۋشىلار يراننىڭ ادەبيەتى، تاريحى، مادەنيەتى مەن ءتىلىنىڭ ورتالىق ازيانىڭ ونەرپازدارى مەن ويشىلدارىنا تيگىزگەن اسەرلەرىنە توقتالدى»، دەپ جازادى دەرەككوز.

 يران مەن كانادانىڭ كومەگىمەن قازاقستاندا ورتاق كاسىپورىن سالىنادى - «فارس» اقپارات اگەنتتىگى

 اپتا سوڭىندا ءدال وسى «فارس» اقپارات اگەنتتىگى «قازاقستاندا يران مەن كانادانىڭ كومەگىمەن ورتاق كاسىپورىن سالىنادى»، دەگەن الەمدىك ىقپالداستىق توڭىرەگىندەگى اقپارات جاريالادى.

 ناقتىراق ايتساق، باتىس قازاقستان وبلىسىندا قازاقستان، يران جانە كانادانىڭ «QazChem» دەپ اتالاتىن ورتاق كاسىپورىنى سالماق. بۇل كاسىپورىن مۇناي مەن گاز سالاسىندا جوعارى ساپالى حيميالىق ونىمدەر وندىرەتىنى ايتىلعان. بۇنداي ءۇش ەلدىڭ بىرىلەسكەن ۇلكەن جوباسىنىڭ ىسكە اسۋى «... يراننىڭ قازاقستانعا ينۆەستيتسيا سالۋ ماسەلەسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تەھرانعا جاساعان ساپارىندا تالقىلاندى. وسى ساپار شەڭبەرىندە تاراپتار ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتارىن كەڭەيتۋدى قۋاتتادى. كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە قازاقستاندا يران مەن كانادانىڭ كومەگىمەن ورتاق كاسىپورىن سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپ، ءتيىستى قۇجاتتاردىڭ بارلىعىنا قول قويىلدى» دەگەن ب ق و اكىمى التاي كولگىنوۆتىڭ پىكىرىن قوسا جاريالاعان parstoday.com.

***

قىتايداعى «قوڭىروبا سازى» جايلاۋىندا اقىندار ايتىسى وتەدى - «تارباعاي» گازەتى

 قىتايدىڭ تارباعاتاي ايماعىندا ءداستۇرلى XXI اقىندار ايتىسى جانە قازاق مادەنيەتىن دارىپتەيتىن تۋريزم مەرەكەسى ماۋسىم ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى تولى اۋدانىندا وتكىزىلەتىن بولدى، دەپ حابارلايدى kztcxw.cc اقپاراتتىق پورتالى.

 «جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قولداۋىمەن تارباعاتاي ايماقتىق ءداستۇرلى XXI اقىندار ايتىسى بيىلعى جىلى ماۋسىم ايىنىڭ سوڭعى اپتاسىندا تولى اۋدانىنىڭ اتاقتى «قوڭىروبا سازى» جايلاۋىندا وتپەك. مادەني شارادا ايماعىمىزدىڭ 5 اۋدان، 2 قالاسىنان كەلگەن اقىن- ونەرپازدار ونەر كورسەتەدى» دەپ جازىپتى اتالعان سايت.

 اقپارات كوزىنىڭ مالىمەتىنشە بۇل مادەني تۋريستىك شارا كەڭ كولەمدە اتاپ وتىلمەك. مەرەكە قوناقتارىنا قازاقشا كۇرەس، قىز قۋۋ، كوكپار سياقتى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىمەن قاتار، قولونەر بۇيىمدارى، ۇلتتىق كيىم- كەشەك، ۇلتتىق تاعامدار، سونداي- اق قازاقتىڭ كيىز ءۇي مادەنيەتى كورسەتىلمەك.

 ***

كوشپەندى قازاق مادەنيەتى تۋرالى فيلم قىتايدا تۇسىرىلەدى - «تيانشاننەت» اقپاراتتىق پورتالى

قىتايداعى اقپارات كوزدەرىنىڭ وسى اپتاداعى قازاققا قاتىستى كەلەسى ءبىر جاڭالىعى ۇلتىمىزدىڭ كوشپەلى مادەنيەتىنە بايلانىستى بولدى. بۇنداي اقپاراتتى kazak.ts.cn حابارلاعان ەكەن. قىتايدىڭ «تيان- شان» كينو ستۋدياسى كوشپەندى قازاق ءومىرىنىڭ بۇگىنگى بەت- بەينەسىن، تۇرمىس- تىرشىلىگىن ارقاۋ ەتكەن كوركەم فيلم تۇسىرمەك. اتالعان سايتتاعى مالىمەتكە سۇيەنسەك، ءتۇسىرىلىم 13 - مامىر كۇنى شىنجاڭنىڭ موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا رەسمي باستالعان.

«شوپان رۋحى» دەپ اتالاتىن بۇل فيلمدە قۇمار جانە قاديشا ەسىمدى مالشى وتباسىنىڭ ءومىرى ارقىلى كوشپەلى مادەنيەتتىڭ قازىرگى كورىنىسى، تاڭعاجايىپ دالا تابيعاتى تۇسىرىلمەك. «قوعام ەكونوميكاسىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ دامۋىمەن بىرگە ەلىمىزدەگى قازاق ۇلتىنىڭ دا تۇرمىسى جاقسارىپ، وركەندەپ كەلەدى. بۇگىندە قاتىناس قۇرالدارىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى بايىرعى كوشپەلى ءومىردىڭ بەينەسى وزگەردى. سوندىقتان ءبىز فيلمدە قازاقتىڭ كوشپەلى مادەنيەتىنىڭ جارقىن بەينەسىن جان- جاقتى سۋرەتتەيمىز. فيلم حالىقارالىق دەڭگەيدە ناسيحاتتالىپ، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى ارقىلى ەجەلگى جىبەك جولى بويىنداعى ەلدەرگە كورسەتىلەتىن بولادى. سول ارقىلى بۇكىل الەم شىنجاڭنىڭ اسەم تابيعاتىمەن تانىسا الادى. بۇندا ءبىزدىڭ ەڭ ۇزدىك شىعارماشىلىق توپ جۇمىس جاسايدى»، - دەيدى «تيان- شان» كينو ستۋدياسىنىڭ باسشىسى گاۋ حاۋاڭگاڭ.

 ***

ءداستۇرلى قازاق مەديتسيناسىنىڭ قىتاي ەلىندەگى قارىشتى قادامى - «تارباعاي» گازەتى

 قىتايدا شىعاتىن «تارباعاتاي» گازەتى باعدات نۇرمۇقاش ۇلىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مەديتسيناسى تۋرالى جازعان «قازاق ەمشىلىگىنىڭ قارىشتى قادامى» اتتى ماقالاسىن جاريالادى. اۆتور ماقالاسىندا ءداستۇرلى مەديتسينانىڭ تاريحي كەزەڭدەرىنە شولۋ جاساي وتىرىپ، قازىرگى كەزدە قىتايدىڭ تارباعاتاي ايماعىندا قالىپتاسىپ، دامىپ جاتقان ۇلتتىق مەديتسينانىڭ جاي- كۇيىنە توقتالعان.

«قازاق شيپاگەرلىگى، دارىشىلىگى- قازاق حالقىنىڭ ءوسىپ - وركەندەۋىنە وراسان زور ۇلەس قوسقان مايەكتى مادەنيەتتىڭ الىپ ءبىر بۇتاعى. تاريحتىڭ شاڭ باسقان بەتتەرىن پاراقتايتىن بولساق، قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. ول - حالقىمىزدىڭ اتا- تەگىن قۇرايتىن ساقتار، عۇندار، الاندار، قاڭلىلار، ۇيسىندەردەن جانە ودان دا ەرتە زاماننان باستاۋ الادى. بۇنى تاريحي زەرتتەۋلەر مەن ارحەولوگيالىق قازبا قالدىقتاردا راستاي ءتۇستى. سوعىستا جارالانعان ساق ساربازىلارىنىڭ جاراسىن تاڭاتىن ەمشىلەردى «جارىقشى، قارىقشى، تاڭعىشى» دەپ اتاعانى تاريحي دەرەكتەردە ۇشىراسادى. سونداي- اق، اتاقتى عۇلاما عالىم ءال- فارابي دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ تاسىلدەرىن دە زەرتتەگەن. ونىڭ شيپاگەرلىك جونىندە جازعان شىعارمالارى وزىنەن كەيىنگى يبن سينا سەكىلدى عالىمدارعا ۇلكەن ىقپال جاساعانى ءمالىم. ال قازاق مەديتسيناسىنىڭ ءتۇپ كىتابى دەپ 15- عاسىردا جازىلعان عۇلاما شيپاگەر وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» اتتى مەديتسينالىق ەنتسيكلوپەدياسىن اتاۋعا بولادى»، - دەپ جازىلعان ماقالادا.

بۇدان ارى قاراي اۆتور ماقالاسىندا قازىرگى كۇنى قىتايدا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ اتادان مۇرا بولعان وسى ءبىر ءداستۇرلى مادەنيەتتى ساقتاپ، دامىتىپ، كۇندەلىكتى ومىردە ەل يگىلىگىنە جاراتىپ وتىرعانىن بايان ەتەدى. سونداي- اق ماقالانىڭ سوڭعى بولىمدەرىندە تارباعاتاي ايماعىنداعى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسىن نەگىز ەتىپ اشىلعان اۋرۋحانالار تۋرالى ايتىلادى.

 «1980 -جىلدارى قىتايدىڭ التاي قالاسىندا قازاق مەديتسيناسىن دامىتىپ، پراكتيكالىق تۇرعىدان قولدانىسقا ەنگىزۋ ءۇشىن «قازاق ەمحاناسىن» اشتى. 2008 -جىلى التايداعى مەديتسينالىق كوللەدجدە قازاق مەديتسيناسى فاكۋلتەتى جۇمىس ىستەي باستادى. 2011 -جىلى ۇرىمجىدە شىڭجاڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان قازاق مەديتسيناسى كافەدراسى اشىلىپ، قازاق مەديتسيناسىنىڭ جوعارى ءبىلىمدى ماماندارىن دايارلاپ شىعۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزدى. تۇڭعىش قازاق شيپاگەرلىگىن وزەك ەتكەن «قازاق شيپاگەرلىگى» جۋرنالى جارىق كوردى. تارباعاتاي وڭىرىندە تۇڭعىش رەت 1979- جىلى تولى اۋدانى، كۇپ اۋىلدىق ەمحاناسىندا قازاق ەمشىلىك ءبولىمى اشىلدى. ەمحانا 1999 -جىلى « قازاق ەمشىلىك اۋرۋحاناسى» بولىپ رەسمي قۇرىلىپ، ىرگەسىن كەڭەيتتى. 2001 -جىلدان باستاپ، زامانعا ساي وزىق مەديتسينالىق اسپاپتارمەن جاراقتالىپ، ەمدەۋ ونىمدىلىگىن جوعارىلاتتى. بۇل اۋرۋحانادا نەگىزىنەن: ءار ءتۇرلى سۇيەكتىڭ ءوسىپ - قالىڭداۋى، بەل، مويىن ومىرتقا سۇيەگى شەمىرشەگىنىڭ ءوسۋى، ءار ءتۇرلى سۇيەك تۋبەركۋلەزى، سۇيەك كەمىگىنىڭ قابىنۋى، ءتۇرلى تەرى اۋرۋلارى ت. ب الۋان ءتۇرلى اۋرۋ تۇرلەرىن ەمدەپ، ساۋىقتىرادى. اۋرۋحانا جىلىنا 15 مىڭعا تارتا ناۋقاس قابىلداپ، ەمدەدى. 2013 -جىلى تارباعاتاي ايماقتىق ۇكىمەت تولى اۋدانىندا قازاق مەديتسينا اۋرۋحاناسىن قۇرۋدىڭ العى شارتتارى دايىنداپ، 32 ميلليون 500 مىڭ يۋان بولەدى. بۇل نىسان 2013 -جىلدان باستاپ قولعا الىنىپ، 2016 -جىلى شىلدەدە پايدالانۋعا بەرىلدى»، - دەپ جازادى اۆتور.

 اۆتور: بەيسەن سۇلتان