ءداستۇرلى قازاق مەديتسيناسىنىڭ قىتاي ەلىندەگى قارىشتى قادامى
قازاق مەديتسيناسى - قازاق ەمشىلىگى نەمەسە قازاق شيپاگەرلىگى دەپ اتالىپ كەلەدى. حالىق شيپاگەرلىگى وسى زامانعى مەديتسينا قالىپتاسقانعا دەيىن عاسىرلار بويى ۇلتىمىزدىڭ ءوسىپ- ونۋىنە وزىندىك ىقپالىن تيگىزىپ كەلدى. وسىلايشا عاسىرلار كەرۋەنىندە سۇرىپتالىپ، كەمەلدەنىپ جەتكەن ءداستۇرلى ونەرىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنى دە شوقتىعى بيىك. اسىرەسە قىتايدا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ ورتاسىندا بۇل ونەر ءوز ومىرشەڭدىگىن ساقتاپ، قوعامدا قاجەتتىلىك تۋعىزىپ، دامىپ جاتىر.
قىتايدا شىعاتىن «تارباعاتاي» گازەتىندە جارىق كورگەن باعدات نۇرمۇقاش ۇلىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مەديتسيناسى تۋرالى ماقالاسى بۇل سوزدەرىمىزگە دالەل بولماق. اۆتور ماقالاسىندا ءداستۇرلى مەديتسينانىڭ تاريحي كەزەڭدەرىنە شولۋ جاساي وتىرىپ، قازىرگى كەزدە قىتايدىڭ تارباعاتاي ايماعىندا قالىپتاسىپ، دامىپ جاتقان ۇلتتىق مەديتسينانىڭ جاي- كۇيىنە توقتالعان.
«قازاق شيپاگەرلىگى، دارىشىلىگى - قازاق حالقىنىڭ ءوسىپ- وركەندەۋىنە وراسان زور ۇلەس قوسقان مايەكتى مادەنيەتتىڭ الىپ ءبىر بۇتاعى. تاريحتىڭ شاڭ باسقان بەتتەرىن پاراقتايتىن بولساق، قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. ول - حالقىمىزدىڭ اتا- تەگىن قۇرايتىن ساقتار، عۇندار، الاندار، قاڭلىلار، ۇيسىندەردەن جانە ودان دا ەرتە زاماننان باستاۋ الادى. بۇنى تاريحي زەرتتەۋلەر مەن ارحەولوگيالىق قازبا قالدىقتاردا راستاي ءتۇستى. سوعىستا جارالانعان ساق ساربازدارىنىڭ جاراسىن تاڭاتىن ەمشىلەردى «جارىقشى، قارىقشى، تاڭعىشى» دەپ اتاعانى تاريحي دەرەكتەردە ۇشىراسادى. سونداي- اق، اتاقتى عۇلاما عالىم ءال- فارابي دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ تاسىلدەرىن دە زەرتتەگەن. ونىڭ شيپاگەرلىك جونىندە جازعان شىعارمالارى وزىنەن كەيىنگى يبن سينا سەكىلدى عالىمدارعا ۇلكەن ىقپال جاساعانى ءمالىم. ال قازاق مەديتسيناسىنىڭ ءتۇپ كىتابى دەپ 15 - عاسىردا جازىلعان عۇلاما شيپاگەر وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» اتتى مەديتسينالىق ەنسيكلوپەدياسىن اتاۋعا بولادى» ، - دەپ جازىلعان ماقالادا.
بۇدان ءارى قاراي اۆتور ماقالاسىندا قازىرگى كۇنى قىتايدا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ اتادان مۇرا بولعان وسى ءبىر ءداستۇرلى مادەنيەتتى ساقتاپ، دامىتىپ، كۇندەلىكتى ومىردە ەل يگىلىگىنە جاراتىپ وتىرعانىن بايان ەتەدى. وندا جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن قازاق ۇلتى ءجيى قونىستانعان التاي، ىلە، تارباعاتاي وڭىرلەرىندە قازاق مەديتسيناسىن وزەك ەتكەن وبلىستىق، اۋداندىق، اۋىلدىق ەمحانالار، عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارى قۇرىلىپ، قازاق ەمشىلىگى مەن دارىشىلىك ونەرى قاناتىن كەڭگە جايىپ وتىرعانى تۋرالى جازىلعان.
«قارا ۇزگەن شيپاگەر وتەيبويداقتىڭ كەسەك تۋىندىسى «شيپاگەرلىك بايان» كىتابى نەگىزىندە «قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ نازاريالىق نەگىزى» جازىلىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسى قىتايداعى از ۇلت مەديتسيناسى، دارىشىلىگىنىڭ تورىنەن ويىپ ورىن الدى. بىلىكتى مامانداردىڭ، ەڭ جوعارعى قۇزىرلى مەكەمەلەردىڭ ماقۇلداۋىنان ءوتىپ، اۋرۋدى انىقتاۋ، ەمدەۋ، الدىن الۋ، ءدارى جاساۋ جانە ءدارىنى پايدالانۋ وسى زامانعى مەديتسينالىق زاڭدىلىقتارعا ساي ارناعا ءتۇسىرىلىپ، تارتىپكە سالىندى. 1980 - جىلدارى قىتايدىڭ التاي قالاسىندا قازاق مەديتسيناسىن دامىتىپ، پراكتيكالىق تۇرعىدان قولدانىسقا ەنگىزۋ ءۇشىن «قازاق ەمحاناسىن» اشتى. 2008 - جىلى التايداعى مەديتسينالىق كوللەدجدە قازاق مەديتسيناسى فاكۋلتەتى جۇمىس ىستەي باستادى. 2011 - جىلى ۇرىمجىدە شىڭجاڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان قازاق مەديتسيناسى كافەدراسى اشىلىپ، قازاق مەديتسيناسىنىڭ جوعارى ءبىلىمدى ماماندارىن دايارلاپ شىعۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزدى. تۇڭعىش قازاق شيپاگەرلىگىن وزەك ەتكەن «قازاق شيپاگەرلىگى» جۋرنالى جارىق كوردى. قازاق شيپاگەرلىگى، دارىشىلىگىنە قاتىستى قىرۋار وقۋلىقتار قۇراستىرىلىپ، قۇندى كىتاپتار، عىلىمي زەرتتەۋ ماقالالارى جاريالاندى» ، - دەپ جازادى باعدات نۇرمۇقاش ۇلى.
سونداي- اق ماقالانىڭ سوڭعى بولىمدەرىندە تارباعاتاي ايماعىنداعى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسىن نەگىز ەتىپ اشىلعان اۋرۋحانالار تۋرالى ايتىلادى.
«تارباعاتاي وڭىرىندە تۇڭعىش رەت 1979 - جىلى تولى اۋدانى كۇپ اۋىلدىق ەمحاناسىندا قازاق ەمشىلىك ءبولىمى اشىلدى. ەمحانا 1999 - جىلى « قازاق ەمشىلىك اۋرۋحاناسى» بولىپ رەسمي قۇرىلىپ، ىرگەسىن كەڭەيتتى. 2001 - جىلدان باستاپ، زامانعا ساي وزىق مەديتسينالىق اسپاپتارمەن جاراقتالىپ، ەمدەۋ ونىمدىلىگىن جوعارىلاتتى. بۇل اۋرۋحانادا نەگىزىنەن: ءار ءتۇرلى سۇيەكتىڭ ءوسىپ، قالىڭداۋى، بەل، مويىن ومىرتقا سۇيەگى شەمىرشەگىنىڭ ءوسۋى، ءار ءتۇرلى سۇيەك تۋبەركۋلەزى، سۇيەك كەمىگىنىڭ قابىنۋى، ءتۇرلى تەرى اۋرۋلارى سىندى الۋان ءتۇرلى اۋرۋ تۇرلەرىن ەمدەپ، ساۋىقتىرادى. اۋرۋحانا جىلىنا 15 مىڭعا تارتا ناۋقاس قابىلداپ، ەمدەيدى.
2013 - جىلى تارباعاتاي ايماقتىق ۇكىمەت تولى اۋدانىندا قازاق مەديتسينا اۋرۋحاناسىن قۇرۋدىڭ العى شارتتارىن دايىنداپ، 32 ميلليون 500 مىڭ يۋان بولەدى. بۇل نىسان 2013 - جىلدان باستاپ قولعا الىنىپ، 2016 - جىلى شىلدەدە پايدالانۋعا بەرىلدى. ايماقتا بۇدان باسقا ءدۇربىلجىن، شاعانتوعاي اۋداندارىندا ۇلتتىق مەديتسينا ورتالىقتارى جۇمىس ىستەپ تۇر. ال ايماق ورتالىعى شاۋەشەك قالاسىندا 1992 - جىلى قىتايدىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسىمەن ەمدەيتىن اۋرۋحاناسى شاڭىراق كوتەرىپ، ونىڭ جانىنان 20 ورىندى قازاق ءبولىمى اشىلعان بولاتىن. بۇل اۋرۋحانا ۇلتتىق شيپاگەرلىككە مۇراگەرلىك ەتكەن بىلىكتى مامانداردى تاڭداپ ىستەتىپ، حالىقتىڭ قازاق ەمشىلىگىمەن ەمدەلۋ بەلسەندىلىگىن ارتتىردى. وسى ۋاقىتتاردا ەمدەۋ ءادىسىن دامىتىپ، جەتىلدىرە وتىرىپ، عىلىمي تۇرعىدا ەم جاساپ، قازاق ۇلتتىق مەديتسيناسىن ەۋروپا، قىتاي مەديتسيناسىمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، مويىن، بەل، تىزە بۋىندارىندا بولاتىن شەمىرشەكتىڭ ءوسۋى نەمەسە قالىڭداۋى، ايەلدەر اۋرۋى، قۋىق استى بەزىنىڭ قابىنۋى، ءتۇرلى تەرى اۋرۋلارىن ءونىمدى ەمدەۋدى ىسكە اسىرىپ كەلەدى» ، - دەپ جازادى ماقالا اۆتورى.
باقىتجول كاكەش
