امانگەلدى ايتالى. «ءدىندارلىق جانە يماندىلىق»

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى جاھاندانۋدىڭ قايشىلىقتارى مەن وڭتايلى تۇستارىنا بەيىمدەلە وتىرىپ، قوعامنىڭ رۋحاني قاسيەتتەرىنىڭ تاعدىرى توڭىرەگىندە وي تولعايدى.

اجەپتاۋىر جاڭعىرعان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باستاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى، - دەيدى ن. نازاربايەۆ، - جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى - سول ۇلتتىق كودىن دا ساقتاي ءبىلۋ».

كود ءسوزى كوپ ماعىنالى. ۇلتتىڭ رۋحاني كودى دەگەنىمىز - ۇلتتى ۇلت ەتەتىن قۇندىلىقتار. قازاقتىڭ رۋحاني كودى قازاقى يسلام مەن ۇلتىمىزعا ءتان ادەت- عۇرىپ، داستۇرلەردىڭ ۇيلەسۋىندە. دىننەن ايىرىلعان ۇلت ءدۇبارا، ۇلتتىق بەينەسىنەن، رۋحاني تۇلعاسىنان ايىرىلادى. ال ءدىن ۇلتتىق يدەيادان، سالت- داستۇردەن كۇش- قۋات تابادى. يسلامعا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق ءداستۇر ىقپالدى يدەولوگيالىق قۇبىلىس، تاربيەلىك قىزمەت اتقارادى، ۇلتتىڭ بايىرعى اتا- بابا نەگىزىنە ورنىعۋىنا، ءتۇپ- تامىرىنىڭ جاندانۋىنا، ءوزىن ءوزى تانۋىنا جول اشادى. وكىنىشتىسى، وسى بايلانىس وتارلاۋ زامانىندا السىرەدى. سوتسياليزمنىڭ ىدىراۋى بارلىق دىندەرگە جول اشتى. ال ادامداردىڭ دىنگە ورالۋى، ءدىندى قابىلداۋى، ءدىندارلىعىنىڭ قالىپتاسۋى مەن ورنىعۋى بارلىق پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە وتە كۇردەلى بولدى. ءدىندار دەگەندى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

«اللادان باسقا (ءتاڭىر) جوق، مۇحاممەد ونىڭ ەلشىسى» - مۇباراك قاعيدانى تىلىمەن ايتىپ، كوڭىلىمەن بەكىتكەن ادام يسلام ءدىنىن ۇستانعان سانالادى. ءدىندارلىقتى جەكە ادام مەن الەۋمەتتىك توپتىڭ ساناسىنىڭ، مىنەز- قۇلقىنىڭ، ادامدارمەن قارىم- قاتىناسىنىڭ ءدىن تۇرعىسىنان قاسيەتتەرى دەۋگە بولار. ءدىندارلىقتىڭ باستى بەلگىسى - ءدىني سەنىم، بارلىق ءىس- امالدى ءدىن تۇرعىسىنان باعالاۋ. ءدىندارلىقتىڭ ءبىر جاعى جاراتۋشىعا جەكە- دارا قۇلشىلىق ەتۋ بولسا، ەكىنشى جاعى قۇلشىلىقتان تىس امالدار: ءدىني بىرلەستىكتەر مەن مەملەكەت قارىم- قاتىناسى، عىلىمي ىزدەنىستەر، كونفەسسياارالىق ديالوگ، ميسسيونەرلىك قىزمەت، ءدىني وقۋ ورىندارىنىڭ قىزمەتى، ءدىني كىتاپتار شىعارۋ، تاعى باسقا قىزمەتتەر.

ادامداردىڭ جىنىسىنا، جاسىنا، بىلىمىنە، ءومىر سۇرەتىن ورتاسىنا بايلانىستى دىنگە كوزقاراس بىركەلكى ەمەس. ەر ادامدار مەن ايەلدەردىڭ ءدىندارلىعى، ىشكى جان دۇنيەسى ەرەكشە. ايەلدەر، مىسالى، ەرلەرگە قاراعاندا ءدىندى وتە نازىك سەزىممەن قابىلدايدى، ايەل ادام ازاپتى، مەحناتتى باسىنان كوپ كەشىرەدى: بالا كوتەرۋ، بوسانۋ، بالا تاربيەسىندە دە انانىڭ ورنى بولەك. باسىنا ۇرەي، جالعىزدىق، رەنجۋ، قايعى تۇسكەن ايەل جۇبانىش، ءۇمىتتى، كوڭىل تىنىشتىعىن قۇدايعا سەنۋدەن تابادى. ادامنىڭ قارتايۋى تەرەڭ دە كۇردەلى كەزەڭ، سونىمەن بىرگە، ول تابيعي جاعداي.

كارىلىك پەن جالعىزدىق، مۇگەدەكتىك، الەۋمەتتىك مارتەبەسىنىڭ تومەندەۋىمەن سىي- قۇرمەتتىڭ ازايۋى، دارمەنسىزدىك پەن قاتارلارىنىڭ سيرەۋى، ءولىمنىڭ جاقىنداۋى ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە ۇلكەن اسەر ەتىپ، ءدىندارلىققا يكەمدەيدى، وكىنۋ سەزىمىن دە تۋدىرادى. عالىمدار «زەينەتكەرلىك ءدىندارلىق» دەگەن توپتى ادەيى ءبولىپ ايتادى.

جاساندى ءدىندارلىق كورىنىستەرى دە بارشىلىق. ىسىراپشىلدىق، ءارتۇرلى كيىم كيىپ، سىرت بەينەسىمەن مۇسىلمان بولىپ كورىنۋ (ساقال، ورامال، قىسقا شالبار)، بولەكتەنۋ، ءوزىن زور مۇسىلمان، باسقالاردى كەم ساناپ وركوكىرەكتىك تانىتۋ، ۋاقىتشا نەكە، كوپ ايەل الۋ سياقتى جات قىلىقتار مۇسىلمان بولامىن دەگەن ەلىكتەۋدەن تۋعان.

جاساندى ءدىندارلىقتىڭ قاۋىپتى ءتۇرى - ءدىني وشپەندىلىكتى، الاۋىزدىقتى، زورلىق- زومبىلىقتى قوزدىراتىن كوزقاراس. ول ادامداردىڭ ومىرىنە، دەنساۋلىعىنا، تازا ءدىن جولىن ۇستانۋىنا، جەكە بوستاندىعىنا قاۋىپ توندىرەدى. ءدىندارلىقتىڭ ولشەمدەرى كوپ. «مەشىتكە بارۋ شىنايى ءدىندارلىقتىڭ بەلگىسى بولا المايدى»، دەيدى ءبىرقاتار عالىمدار.

ايتالىق، مەشىتى جوق الىستاعى اۋىلدا تۇراتىن، بەس ۋاقىت نامازىن قازا ەتپەيتىن، ورازاسىن ۇستايتىن، قايىرىمدىلىق جاسايتىن، بىلگەنىنشە قۇران اياتتارىن وقيتىن، نەمەرەلەرىن تاربيەلەيتىن اتا مەن اجەنى، انا مەن اكەنى ءدىندار ەمەس دەۋ ورىنسىز. حالىقتىڭ ءدىندارلىعى ستاتيستيكالىق دەرەكتەرمەن دە، دىندەگىلەردىڭ سانىمەن دە، مەشىت پەن شىركەۋلەردىڭ كوبەيۋىمەن دە ولشەنبەيدى.

ءدىندارلىق پەن يماندىلىق ۇعىمدارى كەيدە ءبىر- بىرىنە مازمۇنداس، ماعىنالاس بولعانىمەن، تۇپكى ماندەرى ۇيلەسە بەرمەيدى. «يسلام» ەنسيكلوپەديالىق انىقتامالىعىندا «يماندىلىق - ادامنىڭ قوعامداعى، كۇندەلىكتى ومىردەگى ءىس- ارەكەتتەرىن بەلگىلى ءبىر قالىپقا تۇسىرەتىن ىشكى رۋحاني رەتتەۋشى قادىر- قاسيەت، ادام بويىنداعى ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك، كىسىلىك بەلگىسى» دەلىنەدى.

يماندىلىقتىڭ ءوز شارتتارى مەن تالاپتارى بار، ول يماننان، اللا تاعالانىڭ وسيەتىنە جانە ونىڭ ەلشىسى مۇحاممەد پايعامباردىڭ ايتقاندارىنا سەنۋ، يماندىلىق، ۇسىلمانشىلىق شارتتارىن بايلانىستىرا قاراستىرۋ. ءدىندار ادامداردىڭ بارلىعى يماندى ەمەس، ءبىراق يماندى ادامداردىڭ بارلىعى ءدىندار.

ءدىندار ادام ىزدەنۋ ناتيجەسىندە بارىپ يماندىلىققا قول جەتكىزەدى. ومىردە ادام تالاي ازعىرىپ اكەتەتىن ءازازىلدىڭ كۇشتەرىنەن، ارباپ- الداۋدان، كۇنادان، شارىقتاپ ءوسۋ مەن جەڭىلۋدەن، ءومىردىڭ قاتال سىنىنان وتەدى. وسى قايعىلى دا قۋانىشتى كەزەڭدەرىندە بيىك ادامگەرشىلىكتە بولۋ، يماندىلىقتى ساقتاۋ زايىرلى قوعامدا جوعارى ءدىندارلىقتىڭ جالپى ولشەمى بولادى.

سەنىم - ادامنىڭ بارلىعىنا ءتان قاسيەت، ءبىراق سەنىمنىڭ ءتۇپقازىعى نەدە؟ نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا «زامانا سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن وزىق داستۇرلەردى تابىستا جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنا اينالدىرا ءبىلۋ قاجەت»، دەيدى. بارلىق الەمدىك دىندەرگە ورتاق، كەمەل بولۋعا تاربيەلەيتىن، قازاقتىڭ رۋحاني كودىنا سىڭگەن، ءدىندارلىقتىڭ ءبىراز التىن قاعيدالارىنا نازار اۋدارالىق. كەز كەلگەن ءدىننىڭ نەگىزگى ادامگەرشىلىك قاعيداسىنىڭ ءبىرى - ادام ءومىرىنىڭ باعا جەتپەس قۇندىلىعى: «بەيكۇنا ادامدى ءولتىرۋشى بولما!».

بۇل - بارلىق ءدىننىڭ وسيەتى. ءدىني وسيەتتەردە مىناداي ءبىر ۋاعىز ايتىلادى. ءومىرى قاستاندىقپەن ۇزىلگەن ادامدى كۇنالارى ءۇشىن سازايىن تارتتى دەپ ەسەپتەۋگە بولار. ونىڭ زورلىقپەن ومىردەن كەتۋى ورىندى دەيتىندەر تابىلار. ءبىراق، بۇل ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار. ەگەر، ءتىپتى، سول ادام ومىردەن قياناتى ءۇشىن ولسە دە، ونىڭ وتەلمەگەن كۇناسىن ۇرپاقتارى وتەيدى. كىسى ءولتىرۋشى دە ءبىر وتباسىنىڭ، تۇگەل اۋلەتتىڭ تاعدىرىنا ارالاسىپ قويعان جوق، سونداي-اق، وزىنە، ءوز اۋلەتىنە، تەگىنە زيان كەلتىردى.

ۇرپاقتارى دا ونىڭ قىلمىسىنا جاۋاپ بەرەدى. عالىمدار ادامنىڭ د ن ق- سىندا ونىڭ اۋرۋعا بەيىمدىلىگى تۋرالى اقپارات ساقتالادى دەيدى. ءتىپتى، اتا- بابالارىنىڭ ادام ولتىرۋگە بەيىمدىگى ساقتالۋى مۇمكىن. ال ادام ولتىرمەگەن ادامنىڭ ۇرپاعىندا ونداي ءىز قالمايدى. سوندىقتان، كىسى ءولتىرۋ جەردە زۇلىمدىقتى كوبەيتەدى.

الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ IV سەزى «ءدىن جانە ايەل»، «ءدىن جانە وتباسى» تۋرالى ماسەلەنى تالقىلادى. قاي ءدىن دە وتباسىن مەيىرىمنىڭ، ماحابباتتىڭ ۇياسى دەپ قارايدى. وتباسىنىڭ بۇگىنى مەن كەلەشەگى ادامزاتتى ويلاندىرىپ وتىر.

XXI عاسىردىڭ باسىندا ءبىر مىڭ ادامعا ەسەپتەگەندە ا ق ش- تا - 4،7، ۋكراينادا - 4،0، رەسەيدە - 4،5، ەستونيادا - 3،1، فينليانديادا - 2،9، قازاقستاندا - 2،7، وزبەكستاندا - 0،8، ازەربايجاندا - 0،7، تاجىكستاندا 0،4 نەكە بۇزىلادى.

ەۋروپادا بالالاردىڭ 30 پايىزى نەكەگە تۇرماعانداردان تۋادى. اجىراسۋدىڭ سالدارىنان سونشالىقتى بالانى جالعىزباستى اتا- انالار تاربيەلەيدى. ستاتيستيكا بويىنشا ا ق ش- تا بالالاردىڭ تەك 50 پايىزىنىڭ نە اكەسى، نە اناسى بار.

ايەلدەر قۇقىنىڭ كەڭەيۋى وتباسىنا انانىڭ، ايەلدىڭ قوعامداعى ورنىنا كوزقاراستى وزگەرتتى. بالا تۋۋدىڭ ازايۋى ەل حالقىنىڭ ازايۋىنا، قارتايۋىنا سوقتىردى. اعا ۇرپاققا دەگەن قۇرمەت ازايادى. جالعىزباستىلار كوبەيەدى. ءدىن وتباسىلىق ماسەلەلەرگە جانە ۇرپاقتاردىڭ جاڭارۋ ماسەلەسىنە ات ءۇستى قاراي المايدى.

قازاقستاندا نەكەسىز تۋعان بالالاردىڭ سانى 80 مىڭعا جەتتى. جاساندى تۇسىك جاساۋ 150 مىڭنان 400 مىڭعا وسكەن. 182700 قىز وتىزدان اسسا دا ءالى تۇرمىس قۇرماعان. «زيناقورلىقتان اۋلاق بولىڭىزدار!». زيناقورلىق - ادام ولتىرۋدەن كەيىنگى اۋىر قىلمىس. ادامدار «ماحاببات فورمۋلاسىن» ىزدەپ تابا الماۋدا.

ەگەر مىنەزدەرى ۇقساس ادامدار نەكەلەسسە، باقىتتى بولادى دەيدى. ەندى بىرەۋلەر، انتيپودتار، مىنەزدەرى قاراما- قارسىلار نەكەلەسسە، ءبىر- ءبىرىن تولىقتىرادى دەيدى. قالاي بولعاندا دا، نەكەدە ادامدار جاعىمدى قاسيەتتەر تابۋعا تىرىسادى. ەڭ باستىسى، ۇرپاق جالعاسادى. ەڭ قىزىعى، بالا كوپ بولعان سايىن بابالارىمىزدىڭ كۇناسى ءبولىنىپ جەڭىل وتەلەدى، جاعىمسىز قۇبىلىستار از بولادى.

«زيناقورلىق جاساما!» دەگەندە تەك جاسىرىن، نە اشىق اشىنالىق ارەكەتتەر، شىتىرمان وقيعالار مەڭزەلىپ وتىرعان جوق. ماسەلەگە كەڭىرەك قاراۋ ءجون. ومىرگە كەلگەن ۇرپاق اكە مەن انانىڭ تەكتەرىنىڭ قوسىلۋىنان بولعاندىقتان، ەكى تەكتىڭ تازا ساقتالعانى ونىڭ الەۋەتىن ارتتىرادى. زيناقورلىقتان ساقتانۋ ءبىزدى ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى، جاقىن كوڭىلدەستىڭ سالدارىنان ويلانۋدى ەسكەرتەدى.

ءوز تاعدىرىڭ - ءوز تەگىڭنىڭ تاعدىرى، ادامزات تاعدىرى تۋرالى ويلان، دەيدى ابىزدار. ەركەك پەن ايەلدى تابىستىرعان ماحاببات قايدا كەتتى؟ ابزالى اتا- باباسىنىڭ زيناقورلىقتان ساقتانۋ دەگەن وسيەتىن بۇزعانىنان، شىنايى ماحابباتقا بەيىمدى بولماعانىنان. ماحابباتپەن ومىرگە كەلگەن ۇرپاق باقىتتى، تەك اناسى مەن اكەسى ءۇشىن عانا ەمەس، تەگى ءۇشىن، ادامزات ءۇشىن.

ماحابباتپەن ومىرگە كەلگەن ۇرپاق اكەسى مەن اناسىنىڭ ماحابباتىن الۋ اياسىندا تاربيەلەنۋى كەرەك. قولىڭ تازا بولسىن، ۇرلىق قىلما! تۋمىسىمىزدان ءبىز ءارتۇرلى جاعدايدامىز. بىرەۋ باي، بىرەۋ جارلى وتباسىندا تۋادى، ومىردە ءارتۇرلى جاعدايدا قالىپتاسىپ جەتىلەدى. بىرەۋ يگىلىكتەرگە، دۇنيە- مۇلىككە قول جەتكىزەدى، بىرەۋ بارلىعىن ۇنەمدەپ، ءبىر تيىن شىعىن جاسامايدى. وسىلاي بايلىقتىڭ دا، كەدەيلىكتىڭ دە «ەمتيحانىنان» وتەمىز.

بۇگىن اقشانىڭ جۇرمەيتىن جەرى جوق. اقشا ماتەريالدىق يگىلىك قانا ەمەس، ول ءومىردىڭ قۋاتى، تىرەگى. اقشاڭ بولماسا، ازىعىڭ دا جوق، ازىعىڭ بولماسا، كۇش- قۋاتىڭ دا جوق. توناۋشىنىڭ قولىنا تۇسسە، اركىم دە بارىنان ايىرىلىپ، بەيشارا بولىپ قالادى. توناۋشى ءومىرىڭىزدى الماعانىمەن، ءومىرىڭىزدى قيىنداتادى. ۇرى توناۋشى دا سەنىڭ ومىرىڭە، تاعدىرىڭا ارالاسادى، بالەنى، باقىتسىزدىقتى كوبەيتەدى. ءبىراق ۇرى قاستاندىقتى بىرىنشىدەن وزىنە جاسايدى.

ارينە، مۇقتاجدىق ۇرلىققا دا يتەرمەلەر، ءبىراق ونى اقتاۋعا بولا ما!؟ كەدەيلىك، مۇقتاجدىق تا تازالىققا سىن. ەگەر ول سىننان وتپەسە، ەتى ۇيرەنىپ، قانعا ءسىڭىپ، ۇرپاقتارىنا دا جۇعار. ەگەر ادام قىزعانباي، ىزالانباي، قاجىماي، كەدەيلىكتى سابىرلى قابىلداسا، ۇرپاعى دا تازا بولادى. «ۇرلىق قىلما» دەگەن وسيەتتى ورىنداۋ ءبىزدىڭ دۇنيەگە، اقشا دەگەن كوزقاراسىمىزعا بايلانىستى.

اقشاعا تاۋەلدىلىك بىرتە- بىرتە ونىڭ قۇلى ەتۋى مۇمكىن. مۇقتاجدىق، كەمتارلىقپەن ادامنىڭ اقشانىڭ ىقپالىنا يكەمدەلۋى نە يكەمدەلمەۋى تەكسەرىمدى سىنالادى.

بۇگىن اقشانىڭ بەدەلى ءوسىپ تۇرعان زامان. جەكە ادامنىڭ بەدەلى، مارتەبەسى اقشاسىمەن ولشەنەتىن بولدى. اقشاڭ بولماسا، ءتىپتى ءومىرىڭ دە قۇنسىز، ەمدەلە المايسىڭ. ادامداردىڭ قارىم- قاتىناسى دا اقشاعا بايلانىستى. باي- بايعا، ساي- سايعا قۇيىپ جاتىر. جاڭا بايىعان ءبىزدىڭ بايلار جاقىن- جۋىعىمەن ەمەس، ءوزى سياقتى بايلارمەن ارالاسادى.

اقشامەن ءتىپتى قۇدايمەن سىبايلاسام دەپ، مەشىت سالادى. مەشىت - قۇداي ءۇيى، سالعان ەكەنسىڭ، مەملەكەتتىڭ تىركەۋىنەن ءوت دەسە، وتپەيتىندەر بولعان. «ۇرلىق قىلما» دەگەن وسيەتتى تەك تىكەلەي قالتاعا تۇسىرەتىندەرگە بايلانىستى ايتپايمىز. ول سالىقتان جالتاراتىندار، تەندەردەن ۇتاتىندار، ول حالىقتى قاناپ، ەڭبەكاقىسىن از تولەپ، وزىنە كوپ تابىس تابۋعا تىرىساتىندار، جەتىمنىڭ بايلىعىن جەيتىندەر، تابيعي بايلىقتى ساتىپ بايىپ جاتقان ازاماتتار، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءوز يگىلىگىن ۇرلىق، قۋلىقپەن تاباتىندار، الداۋعا توسەلگەندەر.

بىرەۋلەر ءارتۇرلى جولمەن بايىپ جاتقاندا الەمدە اش جانە جوق- جىتىك ادامدار ازايماي وتىر. ب ۇ ۇ مالىمەتتەرى بويىنشا، 700 ميلليون بالا مەن جاس ءوسپىرىم كەدەيشىلىك جاعدايىندا ءومىر سۇرۋدە.

تاعى 150 ميلليونى - تاستاندى بالالار. مەكتەپتەردىڭ بولماۋىنان 100 ميلليون بالانىڭ ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىگى جوق. 10 ميلليونى ءدارى- دارمەك جەتىمسىزدىگىنەن زارداپ شەگۋدە. الەۋمەتتىك قولايسىزدىق، ال ودان كەيىن قىلمىس، الەۋمەتتىك ءدۇردارازدىق، تەرروريزم مەن ەكسترەميزمنىڭ باستاپقى ورتاسى دا، مىنە، وسى.

10 ميلليون دەرلىك بالا جىل سايىن بەس جاسقا جەتپەستەن، ونىڭ ۇستىنە ەمدەۋگە بولاتىن اۋرۋلاردان شەتىنەپ جاتادى. ادامزاتقا جازا سەكىلدى جاڭا ەپيدەميالار پايدا بولۋدا، ونىڭ الدىندا عىلىم ازىرگە ءالسىز بولىپ تۇر. كەدەيلەر مەن بايلاردىڭ اراسىنداعى الشاقتىق گەومەتريالىق پروگرەسسيامەن ۇلعايىپ بارادى.

وسىنداي كەزدە ميللياردتان استام ادام كۇنىنە 1 دوللاردان از قارجىعا تىرلىك كەشۋدە. ساياساتكەرلەر كوبىنە قاقتىعىستاردى ءدىني سەبەپتەرمەن بايلانىستىرادى، نەگىزى بۇل - جەڭىل تۇسىنىك.

دىندەر مەن ۇلتتار اراسىنداعى جانجالدار مەن قاراما- قايشىلىقتار دەلىنىپ جۇرگەندەردىڭ كوبى مەملەكەت پەن ەكونوميكالىق توپتار اراسىنداعى، ناقتى ساياساتكەرلەر اراسىنداعى جانجالدار بولىپ كەلەتىندىگىنە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى باسا نازار اۋداردى.

جالعان كۋاگەر بولا ما؟ ءسوز - قۇدىرەت، ءسوز ارقىلى ءبىز ادام، قوعام، ۋاقيعالار تۋرالى مالىمەت الامىز. ءبىز ءبىر كەزدە بولعان ۋاقيعالار تۋرالى جالعان ايتساق، ونىڭ سالدارى بۇگىنگى مەن ەرتەڭگىگە ءوزىنىڭ زياندى ىقپالىن تيگىزەدى. ءبىز وتكەنگە عانا قيانات جاسامايمىز، سونىمەن بىرگە، بۇگىنگى مەن ەرتەڭگىنى بۇرمالايمىز. الدىڭعى وسيەتتەر سياقتى جاسالعان ءسوز ارقىلى ادامداردىڭ، ءتىپتى ادامزاتتىڭ تاعدىرىنا ارالاسامىز.

سانامەن بىرگە، «انت- سۋ ىشپە» دەگەن وسيەت تاعى بار. اسىرەسە، ەرتەڭگى كۇن تۋرالى كەسىپ- ءپىشىپ ايتپا، «باقىتتىمىن» دەمە، «بۇگىن وسى ساتتە باقىتتىمىن» دە، ەرتەڭگى كۇن بولاشاقتىڭ، تاعدىردىڭ قولىندا.

سونداي-اق، ادامعا قىسىم جاساپ، ماجبۇرلەپ ۋادە الۋعا بولمايدى. «سەن قازاقسىڭ، سوندىقتان مۇسىلمان بولۋىڭ كەرەك» دەگەننەن گورى، «سەن مۇسىلمان بولعاندىقتان ءوزىڭنىڭ تەگىڭدى، ۇلتىڭدى سىيلايسىڭ» دەۋ ورىندى، ادامنىڭ جۇرەگىنە جول تاۋىپ يكەمدەۋ ءجون. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ Ⅱ سەزىندە ن. نازاربايەۆ «بارلىق ۇلى رۋحاني ۇستازدار وركوكىرەكتىكتىڭ، ءبارىن دە بىلەمىن دەگەن وزىنەن باسقانى مەنسىنبەيتىن مەنمەنشىلدىكتىڭ ايرىقشا قاۋىپتىلىگى تۋرالى ايتقانىن» ەسكە سالدى.

اكە مەن انانى قۇرمەتتەۋ. اتا- انانى قۇرمەتتەمەۋ نەدەن تۋادى؟ مۇمكىن، شامادان تىس تالاپ، ادىلەتسىزدىك، بولماسا بالا جاعدايىنا بەي- جاي قاراۋدان بولار. دەگەنمەن، بۇل نيەتتى ورىنداماۋ وزىمىزگە ءوزىمىز ور قازۋمەن، وزىنە ءوزى قول سالۋمەن بىردەي. وزىمەن تۋىس ەمەس ادامدارمەن رەنجىسۋ، اشۋ-ىزا الماسۋمەن، ءوزارا ارازداسۋمەن شەكتەلەدى.

ال قانداس ادامداردىڭ ءبىر- بىرىمەن ارازداسۋى ەكى جاقتىڭ دا بويىنداعى قاننىڭ قۋاتىن ءبۇلدىرىپ، ولاردىڭ تەگىنە اسەر ەتەدى، ونىڭ زاردابى بىرنەشە ەسەلەنەدى. «اتاڭا نە ىستەسەڭ، الدىڭا سول كەلەدى» دەپ قازاقتىڭ ايتاتىنى وسىدان. ەگەر اتا- انانى سىيلاماۋ ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاسىپ، بۇل تۇقىم قۋسا، سول اۋلەتتىڭ تابيعاتى بۇزىلىپ، تۇقىمى ازعىندايدى.

بۇل قۋدالاۋ بۇگىن ءبىز «وركەنيەتتى ۇلتتار» دەپ اتايتىن ەۋروپالىقتاردىڭ باسىندا بار. دەمەك، اتا- انانى سىيلاۋ - جاي عانا سىيلاستىقتىڭ، ونەگەلى تاربيەنىڭ بەلگىسى عانا ەمەس، ادام ەۆوليۋتسياسىنىڭ، الەم دامۋىنىڭ باعىتىن بىلدىرەتىن شارت، زاڭدىلىق. ادەتتە ادامعا تابيعاتتان ساقتانۋ تۇيسىگى بەرىلگەن دەيدى. ولاي بولسا، ءبىز نەگە وزىمىزگە ءوزىمىز زيان كەلتىرەمىز. اتا مەن انانى قۇرمەتتەۋ تۇيسىگى قايدا كەتتى؟ باستى سەبەپ - ءبىز، ادامدار، ءالى دە اللانى دا، ادامدى دا ءسۇيۋدى بىلمەيمىز. «سوعىس مايدانىندا اتەيستەر جوق» دەگەن ءسوز بار.

جانىڭا قاۋىپ تونگەندە اللانى دا، انانى دا اۋزىڭا الاسىڭ، كەيىن امان قالعان سوڭ ۇمىتا باستايسىڭ. اتا- انانى سۇيۋمەن بىرگە سەن ءوزىڭدى سۇيەسىڭ، ۇلتىنا، دىنىنە قاراماي باسقا دا انالاردى سىيلايسىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ بيىگىنە كوتەرىلەسىڭ. ءبىراق ونى ەگويستىك، ءوزىمشىل ەسەپتەرمەن شاتاستىرماۋ كەرەك. انانى ءسۇيۋ باسقا دا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە جەتەلەيدى. وزگەنى وزىڭدەي سىيلا. «جەر بەتىندە الشاڭداما، تاياعىڭمەن جەردى ويا المايسىڭ، بيىك تاۋلارمەن تەڭەسە المايسىڭ» (قۇران،17-سۇرە).

كەز كەلگەن ادام «وزگەمەن» قارىم- قاتىناس جاسايدى. ادامزات بالاسى ارعى تەگى، اتا- بابالارى ورتاق رۋلاس ادامداردىڭ دا وزدەرىن «ءوزىم» دەپ، باسقانى «بوتەن» دەپ قابىلداۋىنىڭ دا شەگى بار.

دەگەنمەن، ادامدار اراسىندا نەگە بىرلىك جوق، استامشىلىق، مەنمەندىك، تاكاپپارلىق تا ادامدار بويىندا بار جانە عاسىرلار بويى ادامدار سول مىنەزدىڭ تۇتقىنىندا. بۇگىن دە سولاي. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر وكىلدەرى «باسقانىڭ تىلسىم سالاسىنا باسا- كوكتەپ كىرۋدەن سانالى تۇردە باس تارتۋدى» ادامزاتتىڭ باستى ماقساتى ەتىپ قويدى.

ۇلتارالىق، ءدىنارالىق قاتىناستار مەنمەندىك، باسقا جەرلەردى جاۋلاپ الۋعا، باسقا حالىقتاردى كۇشتەپ باعىندىرۋعا، وتارلانعان ەلگە وتارلاۋشى ۇلتتىڭ حالقىن جەر اۋدارۋعا اكەلەدى. قوماعايلىقتىڭ، تويىمسىزدىقتىڭ دا سۇراۋى بولادى. ءبىز بۇگىنگى وركەنيەتتىڭ يگىلىكتەرىنەن باس تارتقىمىز كەلمەيدى. تازا ۇيدە تۇرىپ، تازا توسەكتە جاتىپ، تازا كيىم كيگىمىز كەلەدى. نەگە رۋحاني تازالىققا ۇمتىلمايمىز؟ - دەپ ساۋال قويادى ءدىن قايراتكەرلەرى. ءسۇيۋ قابىلەتى ادامعا بولمىستان دارىعان دەيدى ءدىني ۋاعىزدار، ول انالىق ماحاببات پەن ايەلدىڭ ماحابباتىنان كورىنەدى. ول، ءتىپتى، جانۋارلاردا دا بار، دەيدى عالىمدار. «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى، سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى...»، دەيدى اباي.

دەمەك، ماسەلە ماحابباتقا تىرەلگەن. اباي ءۇشىن اللانى ءسۇيۋ - ادامنىڭ جەكە باسىن قاستەرلەۋ، ادامگەرشىلىك قاعيدالاردى باسشىلىققا الۋ، ءوزىڭدى ءوزىڭ تازالاۋ، ءوز ورتاڭدى ءسۇيۋ، ۇيلەسىم تابۋ، اللانىڭ قاسيەتىن تانۋ. بۇل جولعا ادام قالاي تۇسپەك، ساناسى قالاي ساۋلەلەنبەك؟ بۇل ساۋالعا ەلباسى ماقالاسىندا «ءبىز جاڭعىرۋ جولىندا بابالاردان ميراس بولىپ، قانىمىزعا سىڭگەن، بۇگىندە تامىرىمىزدا بۇلكىلدەپ جاتقان ىزگى قاسيەتتەردى قايتا تۇلەتۋىمىز، كۇشەيتۋىمىز كەرەك»، دەپ جول سىلتەيدى.

«ۇيگە كىرگەن جىلانعا دا اق قۇيىپ شىعارادى»، دەيدى قازاق. جىلاندى ادامنىڭ ولتىرۋىنە دە، ونى ۇرىپ، سوعىپ قۋۋىنا دا بولادى، سونداي-اق، باسىنا اق ءسۇت، ايران قۇيىپ ىرىم جاساسا، ءوزى ۇيدەن شىعىپ كەتەدى. قاستىق ويلايتىن دۇشپانىڭا قۇرمەت كورسەتىپ شىعارىلسا، ارامدىققا بارا الماۋى مۇمكىن.

تازارۋدىڭ جولى - جاقسىلىق قانا ەمەس، جاماندىق جاساعانعا دا جاقسىلىق جاساۋ، وسى قاعيدانى، اسىرەسە، جاستاردىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ - ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ ماقساتى.

امانگەلدى ايتالى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور اقتوبە

Egemen.kz