الامانعا ات بايلاعان قانداي ەرلەر؟

 استانا. قازاقپارات - «ازاۋلىدا اعا بولعان ەرلەر كوپ ەدى، ايتسە دە الماعا ات بايلاعانى جوق ەدى.. .» بۇل كىمنىڭ جىرى؟ ءبىلىپ وتىرسىزدار.

ءوزىنىڭ دەڭگەيىن اڭعارتقىسى كەلگەندە: «ازاۋلىنىڭ ايمادەت ەر دوسپانبەت اعانىڭ حان ۇلىنا نەسى جوق، بي ۇلىنان نەسى كەم.. .» - دەيتىن ايگىلى دوسپانبەت جىراۋ.

زامانىندا ءوزى جىراۋ، ءوزى باتىر بولعان دوسپانبەتتەن بىزگە جەتكەن جاۋھار جىر از ەمەس. سونىڭ ىشىندە ەستىگەن جاننىڭ ويىنان شىقپايتىن جوعارىداعىداي «.. .الماعا ات بايلاعانى جوق ەدى» دەيتىن ءبىر جول بار. سوندا وسى «الماعا ات بايلاۋ» دەگەن نە ءسوز؟ العاشقىدا «مۇمكىن الما اعاشقا ات بايلاعاندى» ايتقان شىعار دەپ تە ويلاۋعا بولادى. ءبىراق، مۇمكىن ەمەس، قيسىنى جوق. وندا نەگە جىراۋ ايتقانداي «ازاۋلىنىڭ كوپ اعالارىنىڭ» ءبارى سول الما اعاشقا ات بايلاي بەرمەيدى؟ بۇل جەردە «الماعا ات بايلايتىندار» تاڭداۋلى بولىپ تۇر ەمەس پە. ءسوزدى ۇزارتا بەرمەي «تاپسىرىمىزگە» كەلەيىك. ول ءۇشىن الدىمەن سول زامانعا ءسال وي جۇگىرتسەك. دوسپانبەتتى ايتتىق، ءوزى جىراۋ، ءوزى باتىر. «تولعامالى الا بالتا قولعا الىپ، توپ باستاعان» ەل اعاسى. ادەتتە مۇنداي ەر قايدا جۇرەدى؟ حاننىڭ ورداسىندا، القالى جيىننىڭ ورتاسىندا جۇرمەك قوي. ال، حان ورداسى -  قاراشانىڭ كيىز ءۇيى ەمەس. بەيساۋات ادام ىرگەسىن باسپايدى. ول عاسىردا دا حان، بيلەردىڭ، ەل اعالارىنىڭ ورداسىندا قازىرگىدەي كۇزەت بار، ساقتىق بار، ءتارتىپ بار. ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلمەس تۇستا ماما اعاشتار تۇرادى. وردانى بەتكە العانداردىڭ اتى قايدا بايلانادى؟ ارينە، وردا تۇسىنداعى ماما اعاشقا بايلانادى. مىنە، ءبىزدىڭ «المامىزدىڭ» توركىنى وسى ماما اعاش. بۇل ماما اعاش، اۋىزەكىدە «مام- اعاش» ، ءتىپتى «ما- اعاش» دەپ تە ايتىلادى. كۇماندانساڭىز وسى باعىتتاعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەردى قاراپ الىڭىزدار. ەندى «ال» دەگەن العاشقى بۋىنعا ورالايىق. دوسپانبەتتىڭ ءوز جىرىندا دا «زەرلى ورىندىق ۇستىندە، ال شىمىلدىق ىشىندە، ارۋدى ءسۇيدىم وكىنبەن» دەپ ايتىلادى. ءتىپتى، بەرتىنگى كەڭەس ۋاعىندا دا وقۋشىلار «ال قىزىل گالستۋك» دەپ، كوپ سايرادى. ياعني، «ال» دەگەنىڭىز - قىزىل، القىزىل، شىمقاي قىزىل دەگەن ماعىنا بەرەدى. دەمەك، دوسپانبەتتىڭ ايتقانى -  قىزىل ماما اعاش.

قاشاننان وردانىڭ ءوزى ەشقاشان جالعىز شوشايىپ تۇرمايدى. ۇلكەن وردادان تىس بىرنەشە كىشى وردالار تۇرادى. ءارقايسىسىنىڭ سىرتىندا، اۋلاقتاۋ تۇستا ارنايى ماما اعاشتارى بار. ولاردىڭ ءوزى ءارتۇرلى، ءار ءتۇستى. سونىڭ ىشىندە باستى وردانىڭ ماما اعاشى -  قىزىل ماما اعاش، ياكي، «ال ماما اعاش» (قازىرگى تۇسىنىككە ىڭعايلاساق، شلاگباۋمى بار، «وحراناسى» بار كادىمگى «ۆيپ- پاركوۆكا» ) . بۇل «ال ماما اعاشقا» ەكىنىڭ ءبىرى ەمەس، دوسپانبەت سياقتى «تۋعان ايداي نۇرلانىپ، دۋلىعا كيگەن» باتىر اعالار عانا ات بايلاعان. سوندىقتان دا ول «ازاۋلىدا اعا بولعان ەرلەر كوپ ەدى، ايتسە دە الماعا ات بايلاعانى جوق ەدى» دەيدى. ارينە، ۇعىنىقتى بولۋى ءۇشىن «ماما اعاش» تىركەسىن ءبىز كەيىن قوسىپ الدىق. سونىڭ وزىندە قازىر ماما اعاشتىڭ نە زات ەكەنى تۇسىنىكتى بولعانىمەن، ونىڭ قانداي بولاتىنى ۇمىتىلدى. ايتپەسە، ەرتەرەكتە اعاشتى قوسپاي- اق «ال مامانىڭ» ءوزى جەكە قولدانىستا ەدى عوي. ەندى اۋىزەكى تىلدە وسى «ال مامانىڭ» كەلە- كەلە، «ال مامعا» ، ودان كەيىنگى جىرشىلاردىڭ ءبىر- بىرىنەن قاعىس ەستۋىمەن، يا، جىر بۋىنى سايكەستىگىمەن «الماعا» اينالىپ ايتىلۋى زاڭدىلىق ەمەس پە. ءبىز قازىردىڭ وزىندە «ماما اعاش» دەپ ايتساق، ونىمىز «مام- اعاش» بولىپ ەستىلەدى. حوش، وسى تۇستان، توقتالايىق.

كەلىسسەڭىزدەر دوسپانبەت بابامىزدىڭ «الماعا ات بايلاۋىنىڭ» سىرى وسى. بۇل تاقىرىپتى قوزعاۋىمىز دا سەبەپسىز ەمەس. جاقىندا ءبىر سايتتىڭ جازباگەرى «الماعا ات بايلاۋدى» ، وزىنشە بۇرمالاپ، (بالكىم، ەلگە تۇسىنىكتى قىلايىن دەگەن شىعار) «الامانعا ات بايلاعان» دەپ تە جىبەرىپتى. سونى كورگەن ساتتە، جادىمىزدا جۇرگەن وسى ء«تاپسىرىمىزدى» دەرەۋ نازارلارىڭىزعا ۇسىندىق. دوسپانبەت بابانىڭ «الماعا ات بايلاعانى» ەندى تۇسىنىكتى بولدى عوي. ەندەشە ونى «الامانعا ات بايلاعان» دەپ قولدان وزگەرتپەي- اق قويساق قايتەدى؟ .. .

 تاس تۇسكەن قازان

« ءسوز سوزدەن تۋادى، سويلەمەسە نەدەن تۋادى؟ » بابالارىمىز وسىلاي دەپ ءدوپ باسىپتى. مىنا ايتپاعىمىز دا سول سويلەگەننەن تۋىنداعان دۇنيە. بالا كەزىمىزدە «اپىر- اۋ، انا شاينەككە تاس ءتۇسىپ كەتتى مە؟ » دەگەن ءسوزدى كىلەڭ اتامىز ايتاتىن. جۋىردا ۇيىنە بارا قالسام ءوز شارۋاسىنا اسىققانىن بىلدىرگىسى كەلگەن باۋىرىم « ءاي، قازانىڭا تاس سالىپ جىبەردىڭ بە؟ » دەپ تۇك جازىعى جوق كەلىندى قاراداي قىجىرتىپ وتىر. ارينە، بۇل ءسوزدى بۇعان دەيىن دە تالاي قازاقتىڭ اۋزىنان سان مارتە ەستىگەنبىز. ءىنىمنىڭ ايتقانى سونىڭ ءبارىن جاڭعىرتۋ عانا بولدى. سودان ميشىعىمىزدىڭ ءبىر تۇكپىرىنەن «قازانىڭا تاس ءتۇستى مە ءسوزى قايدان شىققان؟ » دەگەن ساۋال باس كوتەرىپ، مازا بەرمەي قويعانى. دەرەۋ ىندەتە ىزدەي باستادىق. اۋەلى جۇگىنەتىمىز الەۋمەتتىك جەلى عوي. اقتارىپ كورسەك « ءسۇت تاسىپ كەتپەۋ ءۇشىن قازان بەتىنە اعاش قاسىق قويىپ قويىڭىز، ءبىراق قاسىعىڭىز تەز ىستەن شىعادى» نەمەسە «قازان تاسىماسىن دەسەڭىز ىدىستىڭ سىرتىن مايلاپ تاستاڭىز» دەگەن ساقاۋلانعان «جاۋاپتان» وزگە جارىتىمدى ەشتەڭە تاپپادىق. «قازانعا تاس سالۋ» دەگەننىڭ سورابىمەن وسى كۇنى ۇمىتىلا باستاعان «تاسقورىقتى» دا توڭىرەكتەپ كورگەنبىز. ونىڭ دا قيسىنى جوق ءتارىزدى. ويتكەنى، ول مالتا تاستى وتقا ابدەن قىزدىرىپ الىپ، ىدىستاعى سۇتكە سالىپ قايناتۋ، ءسۇتتى تەز ءپىسىرۋ. سونى بابالارىمىز «قورىق» نەمەسە «تاسقورىق» دەپ اتاعان. ال، بۇل جەردە قايناماۋ، قايناتپاۋ ايتىلىپ تۇر عوي. اقىرى، الىستان ىزدەگەن جوعىمىز جاقىننان تابىلدى. بىردە ءشاي ىشە وتىرىپ: «وسى قازانىڭا تاس ءتۇستى مە؟ » دەگەندى نە ءۇشىن ايتادى؟ » دەپ انامنان سۇراپ قالىپ ەدىم، ول كىسى وپ- وڭاي ايتا سالدى. سويتسەك، بابالارىمىز ىدىستاعى ءسۇتتى قايناتۋ ءۇشىن دە، قايناتپاۋ ءۇشىن دە تاستى قولدانىپتى عوي.

انام ايتادى: «باياعى اجەلەرىمىزدىڭ كورگەنىنىڭ ءبارى بەينەت قوي. ول كەزدە جەر وشاقتىڭ باسىندا الىنباستاي قىلىپ ورناتاتىن جالعىز قازان تۇرادى. ەت تە سوندا، ءسۇت تە سوندا پىسەدى. سۋدى دا الگى قازانعا قايناتادى. قازاق قاتىنىنىڭ كوپ كۇنى وت باسى، وشاق قاسىندا قازان تازالاۋمەن وتەر ەدى عوي. اۋىل- ءۇي بولعان سوڭ قازان- وشاقتان باسقا دا ايەلدىڭ قىرۋار شارۋاسى بار ەمەس پە. مىسالى، وتتى جاقسىلاپ جاعىپ، قازانعا قۇيعان ءسۇتى ەندى ءپىستى- اۋ دەگەندە ءۇي جاقتان شارىلداپ بالاسى جىلايدى، اقىرىپ بايى شاقىرادى، نە تاعى سونداي تۇرا جۇگىرەتىن جۇمىس شىعا قالادى. نە ىستەۋى كەرەك؟ تاستاپ كەتسە ءسۇت تاسىپ، توگىلىپ وتتىڭ باسى كوڭىرسىپ كەتەدى. بارماۋعا امالى جوق. مىنە، سونداي كەزدە قازانعا تاس سالا سالىپ، بەتىن جاۋىپ كەتە بەرۋ قازاقتا اتام زاماننان بار ءادىس. ەرتەرەكتە ءار وشاقتىڭ باسىندا ون جاسار بالانىڭ جۇدىرىعىنداي جۇمىر تاستار دايىن جاتادى. الگىندەي قىسىلتاياڭ كەزدە سول تاستى « ءبىسميللا» دەپ، سۋعا ءبىر شايىپ جىبەرىپ قازانعا تاستاي سالادى. سودان ءتىپتى ءبىر ساعاتتان سوڭ اينالىپ كەلسە دە، بەتى جابىق قازان بۇلكىلدەپ قايناي بەرەدى. تاسىپ- توگىلىپ كەتۋ دەگەن جوق. بۇل تاستى تەك ءسۇت قانا ەمەس، كوبىگىن ءبىر قالقىپ العان سوڭ ەتتى اسىقپاي ءپىسىرۋ ءۇشىن دە قازانعا سالىپ قويادى. مۇنى جاس كەزىمىزدە ءوزىمىز دە تالاي كوردىك. مىنە، الگى «قازانىڭا تاس ءتۇستى مە؟ » دەگەننىڭ ءمانىسى وسى» .

ءسويتىپ، جاسى سەكسەنگە تاياعان انام ويدا جوقتا كوپتەن تاپپاي جۇرگەن جوعارىداعى ءسوزدىڭ جۇمباعىن شەشىپ بەرە سالعانى. سول ساتتە مەكتەپتە وقۋ وزاتى اتانىپ جۇرگەن نۇرلىم قىزىم: «اجە ول فيزيكا زاڭدىلىعى عوي. فيزيكا دەگەنىمىز تابيعاتتىڭ الۋان ءتۇرلى قۇبىلىستارى مەن تاجىريبەگە نەگىزدەلگەن عىلىم. جاڭاعى ايتقانىڭىز نيۋتون زاڭدارىندا باياعىدان بار. ەگەر سۇيىقتىققا تەمىر شاريك سالىپ قويسا ول بەلگىلى ءبىر گرادۋستان اسىپ قاينامايدى» دەپ زۋىلداتىپ، تەرموديناميكانىڭ، تەرموستاتتىڭ «قاسيەتتەرىن» ءبىرتالاي ايتىپ تاستادى. نەمەرەسىنىڭ ءسوزىن سوڭىنا دەيىن تىڭداپ العان انام: «اجەلەرىمىز فيزيكانى بىلمەسە دە، قازاندى قالاي تاسىتپاۋدى، قازان- وشاقتىڭ باسىن تازا ۇستاۋدى نۇيتونىڭنان ارتىق بىلگەن» دەپ ءبىر- اق قايىردى. اڭگىمەمىزدى وسى تۇستان تۇيىندەۋدى ءبىز دە ءجون كوردىك.

تولەگەن جاكىتاي ۇلى

Egemen.kz