ايگىلى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ كەلىنى قازاق تويىنداعى «سوراقىلىقتاردى» قاتاڭ سىنعا الدى
بۇل تۋرالى جازۋشى قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنت جاستارىمەن بولعان كەزدەسۋدە ايتتى دەپ حابارلايدى NUR. KZ.
زەينەپ احمەتوۆا توي-تومالاقتا ۇلتتىق داستۇرگە قايشى ادەتتەردى قاتاڭ سىنادى. ول كەزدەسۋدەگى سوزىندە ءوزى بايقاپ جۇرگەن ەرسى ارەكەتتەرگە جەكە-جەكە توقتالدى.
تويدا جاڭا تۇسكەن كەلىندى تورگە وتىرعىزۋ
«باياعىدا كەلىن تورگە وتىرۋ ءۇشىن ەڭبەك ءسىڭىرۋ كەرەك بولعان. ولارعا بالا تۋعاننان كەيىن عانا اتا-ەنەسى ۇلكەن ءۇيدىڭ تورىنە شىعۋعا رۇقسات بەرگەن ەكەن. ال قازىر، قاراپ تۇرساڭىزدار، تورگە اپارىپ قاقايتىپ وتىرعىزىپ، قاريالاردى ەتەككە جايعاستىرىپ قويادى. جاس جۇبايلار تورگە شىعىپ وتىرعانشا بارلىعى قاراپ تۇرۋى كەرەك. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ۇلتتىق داستۇرىمىزگە قايشى.
جارتىلاي جالاڭاش قالىڭدىق كويلەگىمەن كەلىنگە بەتاشار جاساۋ
ءبىز كەز كەلگەندىكىن وپ-وڭاي الامىز. وزىمىزدىكىن كورسەتكىمىز كەلمەيدى-اۋ، كەلمەيدى. قاراڭىزدارشى، قالىڭدىقتىڭ كيەتىن كويلەكتەرىن قاراڭىزشى. كەۋدە تۇگەل اشىق، ونىڭ بەتىنە ءبىر جاپىراق فاتانى جاۋىپ سوعان بەتاشار جاسايدى. دەنەسىنىڭ جارتىسى اشىق بالەگە بەتاشار جاساۋدىڭ قاجەتى قانشا؟! نەگە سول جەردە ۇلبىرەتىپ تۇرىپ ساۋكەلە، ۇلتتىق كيىم كيمەسكە؟! بۇرىن قىزداردى ۇزاتاتىن كەزدە قىرمىزى كويلەك كيگىزگەن. ۇيىنەن شىعار كەزدە قىز قىزىل كويلەگىن شەشىپ، ءوزى كەستەلەپ تىككەن اق كويلەگىن كيگەن.
قىز ۇزاتۋدا اكەسىمەن ۆالس بيلەۋ
قازىر قىزدار ۇزاتۋ تويىندا سىڭسۋ ەمەس، اكەسىمەن قوشتاسۋ ۆالسىن بيلەيدى ەكەن. استاپىراللا، قاي قازاق قىزىن بيلەپ ءجۇرىپ كۇيەۋگە بەرگەن؟ مۇنداي سالت ەشبىر اتا-بابامىزدا بولعان جوق.
گۇل لاقتىرۋ
كەيىنگى كەزدە قالىڭدىق ورتادا تۇرىپ، ارتىنا گۇلدى لاقتىراتىن ادەت پايدا بولدى. سول تويدا ۇلكەن-كىشى تۇگەل جۇرەدى، قىزداردىڭ اكە-شەشەلەرى تۇر. بايسىراپ بارا جاتقانداي ۋلاپ-شۋلاپ، سوعان تالاسىپ-تارماسىپ، نە كورىندى سونشا؟ ۇيات نارسە. سول گۇلدى لاقتىرعانشا، ۇكىسىن ارتىنداعى قىزدارعا ۇلەستىرىپ بەرگەنى دۇرىس. ەندى ول كەلىنشەك بولادى، ساۋكەلە كيەدى، ءبىر جىل بويى سونىڭ جەلەگىن سالادى.
اتا-ەنەگە تورت جەگىزۋ
تاعى ءبىر سوراقى نارسە - اتا-ەنەگە تورت جەگىزۋ. سول تورت قاي ۋاقىتتا كەلەدى؟ ەل ابدەن قىزىپ، تۇيەنىڭ ەكى وركەشى كوزگە تورتەۋ بوپ كورىنگەن كەزدە كەلەدى. ونىڭ الدىندا شام وشەدى. تويدا شام ءوشىرۋ دەگەن ىرىمعا قانداي جامان. قازاق شىراعىڭ سونبەسىن دەيدى. ال قۋانىشتىڭ ۇستىندە شام ءوشىرۋ قازاقتىڭ داستۇرىندە جوق نارسە.
سودان كەيىن جىگىت پەن كەلىندى ورتاعا شىعارادى. اتا-انالارى قوسا شىعادى. شاڭىراق كوتەرىپ، جىگىت بولىپ جاتقان ازاماتتىڭ قولىنا ايەلگە ۇقساتىپ، پىشاق ۇستاتىپ، وعان تورت كەسكىزەدى. كەلىن الگى تورتتى قاسىقپەن ەنەسىنىڭ، اتاسىنىڭ اۋزىنا سالادى. ول بۇگىن اتاسىنىڭ اۋزىنا قاسىق تىقسا، ەرتەڭ كوزىن شۇقىپ الادى عوي؟! كىشكەنە ادەپتىلىك كەرەك ەمەس پە؟
بۇل - بىزدە جوق سالت. قازاقتا وسى ءداستۇردى جاساۋعا بولادى، «كەلىنشاي» دەيتىن بۇرىننان بار. كەلىن تۇسكەن سوڭ، اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى كەلىننىڭ ءتاتتى شايىن ىشەمىز دەپ كەلەدى. سول جەردە كەلىن ەڭ العاش سىننان وتەدى. ونىڭ وتىرىس-تۇرىسى، ونىڭ شاي ۇسىنۋى، باپتاۋى سىنعا تۇسەدى. سودان كەيىن اتالار باتا بەرەدى. اجەلەر قولىنداعى ساقيناسىن بىلەزىگىن «يتاياعىڭا سال» دەپ شەشىپ كەسەگە ساپ بەرەدى.
ول تۇڭعىش بالاسىن قىرقىنان شىعارعان كەزدە كۇمىستەردى سۋعا سالىپ، ءتۇسىر دەگەنى. سول تويدىڭ ۇستىندە كەلىن شاي جاساۋعا بولادى. ۇلكەندەر وتىرعان ۇستەلگە سىزىلىپ قانا ءبىر-ءبىر كەسە شاي قۇيىپ بەرسە بولادى عوي؟»، - دەيدى جازۋشى قىنجىلىسىن ايتا كەلە.
زەينەپ احمەتوۆانىڭ ايتۋىنشا، قازىر جاستار تۇگىلى ۇلكەندەردىڭ وزدەرى سالت-ءداستۇردى ءجوندى بىلمەيدى.
قۇرساق شاشۋ
«قازىر شاتاستىرىپ جۇرگەن سالتتار كوپ. وتكەندە اتاقتى ءانشىنىڭ ءبىرى اي-كۇنىنە جەتىپ وتىرسا دا مەشىتتە قۇرساق شاشۋ جاساپتى. ول قۇرساق شاشۋ ەمەس، جارىسقازان جاسايتىن حالگە جەتىپ وتىر عوي. سودان كەيىن تورتتى كورىپ زارەم ۇشتى. تورتتىڭ بەتىنە ادەمىلەپ سۋرەتىن سالىپتى. ءىشى شىعىپ تۇر. ەندى سول تورتتى پىشاقپەن كەسەتىنى بەلگىلى عوي. ونىڭ باسىن باس، اياعىن اياق، قولىن قول قىلىپ، ىشىندەگى بالاسىمەن قوسىپ كەسىپ تاستايدى. نەگە ويلانبادى ەكەن؟ ول ىرىمعا جامان عوي»، - دەيدى زەينەپ احمەتوۆا.
جازۋشى قۇرساق شاشۋدىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرىپ بەردى.
«بۇل ءداستۇر قاي ۋاقىتتا بولادى؟ ول كەلىنى جاڭادان جەرىك بولعاندا ورىندالادى. جەرىك ايەل كوڭىلى نەگە تارتىپ تۇر، نەگە ىڭكارى اۋىپ تۇرعانىن بىلمەي قينالادى. مىنەكەي سول كەزدە ەنەسى ونىڭ جەرىك اسىن تاۋىپ بەرۋ ءۇشىن اۋىلداعى ايەلدەردى شاقىرادى. بارلىعى ۇيلەرىنەن ءبىر-ءبىر ءدام الىپ كەلەدى. تاماق الىپ كەلەدى. نە نارسەگە اۋەس ەكەنىن تابۋعا تىرىسادى. مۇمكىن ءبىر تاماق بولماسا ءبىر تاماققا كوڭىلى شابار دەيدى. ءتىپتى وعان ەر ازاماتتار دا سىرتتاي اڭنىڭ، قۇستىڭ ەتىن، بالىق، قاراقات، مويىل سەكىلدى نارسەلەردى اكەلەدى. ويتكەنى جەرىك استى تاۋىپ بەرۋ ساۋابى مول، قاسيەتتى نارسە. بالانىڭ قالاي بولۋى، الداعى ۋاقىتتا ونىڭ كۇش قۋاتىنىڭ قانداي بولۋى، ونىڭ يممۋنيتەتى وسى جەرىك اسقا بايلانىستى»، - دەيدى ءبىر بويىنان قازاق كەلىنىنىڭ بار قاسيەتى تابىلاتىن زەينەپ احمەتوۆا.
قازىرگى تۇساۋكەسەر تويى
قازىر بالانىڭ تۇساۋىن ءۇش ادامعا كەسكىزىپ ءجۇر. قانشا توي وسىلاي ءوتىپ جاتىر. ءبىرىنشى الا جىپپەن، ەكىنشى كوك شوپپەن، ودان كەيىن توق ىشەكپەن دەيدى. قانداي قيسىن بار؟ بالاڭ كىمگە تارتسىن دەپ تۇرسىڭ؟ الا ءجىپتىڭ ءمان-ماعىناسىن «كىسىنىڭ الا ءجىبىن اتتاماسىن»، - دەپ مۇلدە جەڭىلدەتىپ العان دەيدى. سوندا بىرەۋدىڭ بىردەمەسىن ءىلىپ كەتپەسىن دەپ قانا تۇساۋ كەسۋ كەرەك پە؟
بۇنىڭ ماعىناسى وتە تەرەڭدە جاتىر. الا ءجىپ دەگەن تىرشىلىكتىڭ نىشانى، تىرشىلىكتىڭ سيمۆولى. ويتكەنى ءبىر جاراتۋشى جالعىز. قالعانىنىڭ ءبارى ەكىدەن: ەر مەن ايەل، ىستىق پەن سۋىق، قاراڭعى مەن جارىق، قىس پەن جاز وسىلاي كەتە بەرەدى. ولار ءبىرىنسىز ءبىرى بولمايدى. جاقسىلىق بولعان كەزدە اسىپ-تاسىپ كەتپەسىن، جاماندىق كەلگەندە باسىلىپ قالماسىن، ەكەۋىنەن تەڭ ءوتسىن دەپ پىشاقپەن كەسەدى.
قازىر قايشىمەن كەسىپ ءجۇر. قايشى دەگەن ەكى ءجۇزدىڭ ءبىر بىرىمەن قايشىلانۋى. بالانىڭ ءومىر قايشىلانادى. قايشىمەن كەسۋگە بولمايدى. ارتىنان كەسكەندى دە كوردىك. بالا ارتىنا جۇرمەيدى عوي؟!
قاشان قاراساڭ تۇساۋدى اجەلەر كەسىپ جاتادى. قازاق اجە تۇگىلى سىلبىر باساتىن ادامعا تۇساۋ كەسكىزبەگەن. ۇلكەندەر بالانى بەسىككە سالسىن، بالانى قىرقىنان شىعارسىن. تۇساۋدى تۇرمىسقا شىقپاعان قىزعا، ۇيلەنبەگەن جىگىتكە دە كەسكىزبەگەن. ويتكەنى ولاردىڭ جولى اشىلماعان دەپ ەسەپتەيدى»، - دەيدى ول.
زەينەپ احمەتوۆا جاقىن ارادا قازاق سالت-ءداستۇرىنىڭ شىعۋ تەگىن تولىققاندى ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن جاڭا كىتابىنىڭ جارىققا شىعاتىنىن قۇلاققاعىس ەتتى.
