قازاقستاننىڭ قۇپيا قىزمەت باسشىلارى

استانا. قازاقپارات - الەمدە بىردە ءبىر مەملەكەت ارناۋلى قىزمەتسىز ءومىر سۇرە المايدى. قاۋىپسىزدىك ورگاندارى - ءارقاشان مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا سەنىمدى قىزمەت ەتەتىن ارنايى قۇپيا ۇيىم.

 كەڭەس زامانىنداعى قازاقستاندىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارى قالاي جۇمىس ىستەدى؟ قۇرىلىمى قانداي بولدى؟ ولاردىڭ باسشىلارى تۋرالى نە بىلەمىز؟

1917 -جىلدىڭ قازانىندا رەسەيدە مەملەكەتتىك توڭكەرىس بولىپ، بيلىك باسىنا بولشەۆيكتەر پارتياسى كەلدى. جاڭا وكىمەتتىڭ وزىندىك بيلىك ورگاندارى بولاتىنى بەلگىلى. وسى جىلدىڭ جەلتوقسانىندا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىمەن كونترريەۆوليۋتسيا جانە سابوتاجبەن كۇرەس ماقساتىندا بۇكىل رەسەيلىك توتەنشە كوميتەت قۇرىلدى. ونى حالقىمىز «ۆ چ ك» (ۆسەسويۋزنىي چرەزۆىچاينىي كوميتەت) دەگەن اتپەن جاقسى بىلەدى.

«ۆ چ ك» قىزمەتكەرلەرى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى تۇلعالارمەن ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزدى. سول سەبەپتى بۇل مەكەمەنىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورنىعۋىندا وزىندىك ورنى بار. ونىڭ ءبىرىنشى ءتوراعاسى بولىپ ف. دزەرجينسكي تاعايىندالدى. وسى لاۋازىمدا ول 1922 -جىلدىڭ 6 - اقپانىنا دەيىن قىزمەت ەتتى. اتاقتى رەۆوليۋتسيا ساربازى قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ونىڭ مىندەتتەرى مەن بولاشاعىن ايقىنداپ بەردى.

1922 -جىلدىڭ 6 - اقپانىندا مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما (ەل اۋزىندا «و گ پ ۋ» دەپ تە اتالادى) قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداندى. ول 1923 - جىلى بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما ك س ر و حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى قۇرامىندا ۇيىمداستىرىلدى. دزەرجينسكي وسى قۇپيا قىزمەتتى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن باسقاردى. ورنىنا ۆ. مەنجينسكي تاعايىندالىپ، 1934 -جىلعا دەيىن قىزمەت ەتتى.

«ۆ چ ك» - نىڭ قازاق جەرىندەگى وكىلەتتى ۋاكىلى كىمدەر ەدى؟

 1921 -جىلدىڭ ساۋىرىنەن وسى جىلدىڭ قاراشاسىنا دەيىن يۆان دانيلوۆسكي باسقاردى. قاۋىپسىزدىك سالاسىندا قىزمەت ەتكەن جىلدارى قازاقستان اۋماعىنان باسقا گومەل گۋبەرنياسى توتەنشە كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى جانە تاتار وبلىسى گ پ ۋ باسشىسى بولدى. 1921-1922 -جىلدارى بۇل قىزمەتكە گريگوري موروز كەلدى. ول قازان ريەۆوليۋتسياسىنان كەيىن قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنداعى جۇمىسىمەن قوسا، ءار كەزدەرى پارتيا جانە كاسىپوداق ۇيىمدارىندا قىزمەتتەر اتقاردى. 1937 -جىلى قاماۋعا الىنىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

1922-1928 -جىلدارى يۆان كاشيرين ءتوراعا بولدى. ول دا كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى تەرروريستىك ۇيىم قۇردى دەگەن ايىپ تاعىلىپ، 1937 -جىلى اتىلدى. 1928-1930 -جىلدارى بۇل ورىنعا نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلى نيكولاي ۆوللەنبەرگ جايعاستى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان. بەلورۋسسياداعى قىزىل اسكەردى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. شەتەلدە ديپلوماتيالىق لاۋازىمدا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ۋاقىتىندا دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ماسكەۋگە ورالىپ، 1937 -جىلى قايتىس بولعان.

1930-1931 -جىلدارى جوعارىدا اتالعان يۆان دانيلوۆسكي قايتا باسشىلىق ەتتى. 1934 -جىلدىڭ شىلدەسىندەگى ك س ر و ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىنا سايكەس، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى قۇرامىنا ەنەدى. ونى حالقىمىز «ن ك ۆ د» دەگەن اتپەن جاقسى بىلەدى.

ۆ. مەنجينسكي قايتىس بولعاننان كەيىن و گ پ ۋ، ال كەيىننەن ن ك ۆ د جۇمىسىن 1934-1936 -جىلدار ارالىعىندا گ. ياگودا، ال 1936-1938 -جىلدارى ن ك ۆ د ورگاندارىن ن. ەجوۆ باسقاردى. ەجوۆتان كەيىن ن ك ۆ د ورگاندارىنا 1945 -جىلعا دەيىن ل. بەريا باسشىلىق قىلدى.

ءبىزدىڭ ەلىدەگى جاعدايعا كەلەتىن بولساق، قازاق س س ر ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى 1937 -جىلدىڭ 7 - قاڭتارىندا قۇرىلدى. 1931-1935 -جىلدار ارالىعىندا قازاقستان ايماعى بويىنشا بۇكىل رەسەيلىك توتەنشە كوميتەتتىڭ وكىلەتتى ۋاكىلى، كەيىن قازاق ا س س ر ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى مىندەتتەرىن ۆاسيلي كارۋتسكي اتقارعان. العاشقىدا كولچاك ارمياسىنىڭ مۋزىكالىق كومانداسىندا موبيليزاتسيا بويىنشا قىزمەت ەتىپ، كەيىننەن پارتيزاندار جاعىنا قاشىپ وتكەن. قاۋىپسىزدىك ورگاندارىندا 3-دارەجەلى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميسسارى لاۋازىمىنا دەيىن وسكەن. 1938 -جىلى ماسكەۋدەگى بوتكين اۋرۋحاناسىندا ءوزىن- ءوزى اتىپ ولتىرگەن دەگەن مالىمەت بار.

بۇدان كەيىن قازاق س س ر- ءى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى مىندەتتەرىن بىرنەشە ادام اتقاردى. ونىڭ العاشقىسى - 1935-1938 -جىلدارى باسشىلىق ەتكەن ليەۆ زالين (ليەۆين زەلمان). ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسۋشى. نەمىستەر تىلىندا استىرتىن جۇمىس جاساپ، پارتيزان وتريادتارىن ۇيىمداستىرعان. 1938 -جىلى قاماۋعا الىنىپ، 1940 -جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. 1938-1939 -جىلدارى ستانيسلاۆ رەدەنس كەلدى. ول دا 1938 -جىلى قاماۋعا الىنىپ، 1940 -جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. 1939-1940 -جىلدارى قۇپيا قىزمەتتى سەمەن بۋرداكوۆ باسقاردى. ن. تولماچيەۆ اتىنداعى پەتروگراد قىزىل اسكەر ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىردى. قىزىل اسكەر جانە قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنداعى قىزمەتى ارالىعىندا قاتارداعى جاۋىنگەردەن گەنەرال- لەيتەنانت دارەجەسىنە دەيىن ءوستى.

1941 -جىلدىڭ 3 - اقپانىندا ك س ر و جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسىمەن ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىمەن قاتار، ك س ر و مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ حالىق كوميسسارياتىن (ن ك گ ب) قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپ، بۇل جاڭا قۇرىلعان مەكەمەنى ۆ. مەركۋلوۆ باسقارادى.

ۇلى وتان سوعىسى باستالعاننان كەيىن 1941 -جىلعى 20 - شىلدەدەگى ك س ر و جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسىمەن ن ك ۆ د جانە ن ك گ ب ل. بەريا باسقارعان ورتالىق ك س ر و ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنا بىرىكتىرىلدى. 1943 -جىلدىڭ 14 - ساۋىرىندە ك س ر و جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمى شەشىمىمەن ۆ. مەركۋلوۆ باسشىلىق ەتكەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك حالىق كوميسسارياتى (ن ك گ ب) قايتا قۇرىلدى. 1946 -جىلدان باستاپ «ناركوماتتار» مەن مينيسترلىكتەر قۇرىلعاننان كەيىن، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ءمينيسترى بولىپ ۆ. اباكۋموۆ تاعايىندالادى.

تاريحتان جاقسى بىلەتىنىمىزدەي، جوعارىدا اتتارى اتالعان ياگودا، ەجوۆ، بەريا، مەركۋلوۆ، اباكۋموۆتار قىزمەتتەرىندە ورەسكەل قاتەلىكتەر جىبەردى. «زاڭدى اياقاستى ەتتى» دەگەن تاعى دا باسقا ءتۇرلى ايىپتاۋلارعا ۇشىراپ، سوڭىنان اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

وسى كەزەڭدەردە قازاقستاندا قانداي تاعايىنداۋلار بولدى؟

 1940-1944 -جىلدارى قازاق س س ر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ حالىق كوميسسارى بولىپ الەكسەي بابكين تاعايىندالادى. بابكيننىڭ قاتارداعى جاۋىنگەردەن گەنەرال- لەيتەنانت اتاعىنا دەيىن ءوسۋى - ونىڭ كەڭەس وداعىن نىعايتۋ جولىنداعى جانقيارلىق قىزمەت جولىنان سىر شەرتىپ تۇرعاندىعى انىق. سونىمەن قاتار ءبىرقاتار جوعارعى مەملەكەتتىك ناگرادالارى دا بار ەكەندىگىن ايتا كەتۋ كەرەك.

1944-1945 -جىلدارى بۇل قىزمەتكە سەرگەي وگولتسوۆ تاعايىندالدى. ول قاۋىپسىزدىك ورگاندارىندا قىزمەت ەتكەن ۋاقىتىندا گەنەرال- لەيتەنانت اسكەري اتاعى جانە ك س ر و مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، ك س ر و مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ءمينيسترىنىڭ باس بارلاۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى لاۋازىمدارىنا دەيىن كوتەرىلدى.

1946-1951 -جىلدارى قازاق س س ر- ءى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ءمينيسترى بولىپ الەكسەي بىزوۆ تاعايىندالادى. ول قازاقستانمەن قاتار، رەسەي، ۋكراينا، تاتارستان جانە وزبەكستان قاۋىپسىزدىك ورگاندارىندا باسشىلىق لاۋازىمداردا قىزمەت اتقارعان. 1960 -جىلى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميسسارى، گەنەرال- مايور اتاعىندا زەينەتكە شىقتى. 1951-1953 -جىلدارى پاۆەل فيتين كەلدى. كەڭەستىك ساياسي بارلاۋدىڭ كورنەكتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى. گەنەرال- لەيتەنانت اتاعىنا دەيىن جەتكەن. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا سىرتقى بارلاۋدى باسقارا وتىرىپ، نەمىس باسشىلىعىنىڭ پيعىلدارى تۋرالى اقپاراتپەن ەل باسشىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ جولىندا ۇلكەن ەڭبەك اتقارعان.

 1953-1959 -جىلدارى ۆلاديمير گۋبين جايعاستى. قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنداعى قىزمەتى ارالىعىندا گەنەرال- لەيتەنانت اتاعىنا دەيىن كوتەرىلدى. 1948-1951 -جىلدارى قازاق س س ر ىشكى ىستەر ءمينيسترى بولىپ قىزمەت اتقارعان. 1959-1960 -جىلدارى كونستانتين لۋنيەۆ وتىردى. ول قىزمەتتىك جولىندا ك س ر و ءى ءى م ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى جانە ك س ر و  م ق ك ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمدارىندا بولعان. بەريا ءىسى بويىنشا سوت ۇردىسىنە قاتىسقان.

1960-1963 -جىلدارى قازاقستان م ق ك ءتوراعاسى قىزمەتىنە اۋباكىر ارىستانبەكوۆ كەلدى. ول - قازاقتان شىققان تۇڭعىش قاۋىپسىزدىك قىزمەت باسشىسى، گەنەرال- مايور. ءا. ارىستانبەكوۆ 1930 -جىلى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنا، اتاپ ايتساق بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماعا (و گ پ ۋ) شاقىرىلادى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا ارىستانبەكوۆ بارلاۋ بولىمشەسىن باسقارعان ۋاقىتىندا جاۋ جاعىنا ءوتىپ، ءبىرقاتار بارلاۋ تاپسىرمالارىن ورىنداعان. 1944-1956 -جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ جامبىل، سەمەي، وڭتۇستىك قازاقستان، قاراعاندى وبلىستارىنىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك باسقارمالارىن باسقاردى. 1956 -جىلى گەنەرال- مايور ءا. ارىستانبەكوۆ قازاق س س ر- ءى  م ق ق ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، ال 1960 -جىلى وسى مەكەمەنىڭ باسشىسى بولىپ، اتالعان لاۋازىمدا زەينەتكە شىققانشا قىزمەت ەتتى. 1970 -جىلى قايتىس بولدى.

1963-1975 -جىلدارى بۇل قىزمەتكە گەورگي ەۆدوكيمەنكو كەلدى. 1939 -جىلى ءى ءى ح ك (ن ك ۆ د) قىزمەتكە جىبەرىلگەن. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە وزگە قىزمەتتەرىمەن قاتار، سولتۇستىك كاۆكاز، پريمورسك ارمياسى مەن بالتىق جاعالاۋى مايدانى «سمەرش» قارسى بارلاۋ بولىمشەلەرىن باسقارعان. گەنەرال- لەيتەنانت گ. ەۆدوكيمەنكو قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنداعى قىزمەتىمەن قاتار، ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەكى شاقىرىلىمىندا دەپۋتاتتىققا سايلانعان.

1975-1982 -جىلدارى ۆاسيلي شيەۆچەنكو باسقاردى. ول قازاق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىمەن قاتار، تاجىك س س ر- ءى م ق ك باسشىسى جانە ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەكى شاقىرىلىمىنا دەپۋتات بولىپ سايلاندى. سونىمەن قاتار 1982-1989 -جىلدار ارالىعىندا ك س ر  و م ق ك الماتىلىق جوعارى كۋرستارىنىڭ باستىعى بولعان. گەنەرال ۆ. شيەۆچەنكو 1989 -جىلدارى زەينەتكە شىعىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ قىزمەتىنە بەلسەنە قاتىسقان.

1982-1986 -جىلدارى ءتوراعا ورىنتاعىنا زاقاش قاماليدەنوۆ وتىردى. قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنداعى قىزمەتىمەن قاتار، قازاق س س ر- ءى جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، 1988 -جىلى قازاق س س ر- ءى جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ ءتوراعاسى، قازاق س س ر- ءى كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى بيۋروسىنىڭ مۇشەسى بولعان. «زاۆەتام لەنينا ۆەرنى» (1974)، «ۆەرنىي پوموشنيك پارتي» (1978) كىتاپتارىنىڭ اۆتورى. اسكەري اتاعى - گەنەرال- مايور. 1988 -جىلى زەينەتكە شىققان.

 1986 -جىلدان 1990 -جىلدىڭ ساۋىرىنە دەيىن قازاقستان م ق ك- ءىن ۆيكتور ميروشنيك باسقاردى. 1970 -جىلدان باستاپ قاۋىپسىزدىك ورگاندارىندا قىزمەتتە. وسى سالادا قازاقستانمەن قاتار، تۇركىمەنستان س س ر- ءى چارجوۋ وبلىسى بويىنشا م ق ك ب باستىعى جانە رەسەيدە ءبىرقاتار باسشى قىزمەتتەردە بولعان. اسكەري اتاعى - گەنەرال- مايور.

1990 -جىلدىڭ ناۋرىزىنان 1991 -جىلدىڭ قازانىنا دەيىن نيكولاي ۆدوۆين كەلدى. ول قازاق س س ر- ءى م ق ك ءتوراعاسى بولار الدىندا كۋرسك وبلىسى، سونىمەن قاتار قازاق س س ر- ءنىڭ سەمەي، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى باسقارامالارىنا جەتەكشىلىك ەتكەن. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن رەسەيدىڭ قاۋىپسىزدىك سالاسىندا ءبىرقاتار جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولىپ، 2007 -جىلى زەينەتكە شىققان.

1991 -جىلدىڭ قازانى مەن جەلتوقسانى ارالىعىندا قازاق س س ر- ءى م ق ك ءتوراعاسى بوپ گەنەرال- مايور بولات باەكەنوۆ تاعايىندالادى. 1973 -جىلدان باستاپ ك س ر و جانە قازاقستان قاۋىپسىزدىك ورگاندارىندا قىزمەت ەتكەن. ب. باەكەنوۆ 1991 -جىلدىڭ جەلتوقسانىنان قازاقستان رەسپۋبليكاسى م ق ك ءتوراعاسى، ال 1992 -جىلدىڭ شىلدەسىنەن 1993 -جىلدىڭ جەلتوقسانى ارالىعىندا تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى لاۋازىمىندا بولادى. سونىمەن قاتار ول - ءوزىنىڭ ەڭبەك جولىندا قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى، ىشكى ىستەر ءمينيسترى، پرەزيدەنتتىڭ كۇزەت قىزمەتىنىڭ باستىعى مىندەتتەرىن اتقارعان بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى.

بۇگىنگى تاڭدا تاۋەلسىزدىككە قول جەتىپ، تاريحقا دەگەن كوزقاراس وزگەردى. قازاقستاندىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ قازىرگى قىزمەتكەرلەرى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ شەكتەلگەن قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قالپىنا كەلتىرۋدى، جاريالىلىق پەن قوعاممەن اراداعى بايلانىستى كەڭەيتۋدى وزدەرىنىڭ بورىشى دەپ سانايدى.

1992 -جىلدىڭ 13 - شىلدەسىندە ەلباسىمىزدىڭ جارلىعىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قۇرىلىپ، سودان بەرى ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ جاڭا تاريحى باستالدى. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ نەگىزگى قۇندىلىقتارى - ادام، قوعام جانە مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ. كەڭەستىك كەزەڭدە قاۋىپسىزدىك ورگاندارىندا قىزمەت ەتكەن ارداگەر- چەكيستەر قازىر دە قاتاردا، ولار ۇلتتىق رۋحتى كۇشەيتىپ، قازاقستاندىق پاتريوتيزمدى ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا ايانباي قىزمەت ەتىپ كەلەدى.

اعىباي ەسەنداۋلەتوۆ، ۇ ق ك قىزمەتكەرى