اقتوبەدە مەتەوريت قۇلاعان جامانشىڭ كراتەرى تونالىپ جاتىر - پروفەسسور فلورەنسكي
گەولوگتار جامانشىڭعا قۇلاعان مەتەوريتتى وسىدان 50 جىل بۇرىن زەرتتەگەن. بۇگىندە كراتەردەگى جىنىستار كولدەنەڭ تابىس كوزىنە اينالدى،
دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.
اقتوبەنىڭ ىرعىز اۋدانىندا قازاقستان قازىناسى جاتىر. گەولوگتار ميلليون جىلدىق تاريحى بار كراتەردى ەڭ قۇندى جەر دەپ سانايدى. سەبەبى، مەتەوريت قۇلاعان جەردە قايتالانباس تابيعي جىنىستار بار. 1970 -جىلدان باستاپ اۋماقتى زەرتتەۋگە قاتىسىپ، كەيىن «مەتەوريتنىي كراتەر جامانشين» اتتى كىتاپ جازعان گەولوگيا- مينەرالوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور پاۆەل فلورەنسكي ميلليون جىل بۇرىن ديامەترى 500 مەترگە جەتكەن مەتەوريت جەرگە قۇلاپ، جوق بولىپ كەتكەنىن، قازىر قۋاتتى سوقتىعىسۋ كەزىندە تۇزىلگەن جىنىستاردىڭ تابىس كوزىنە اينالعانىن ايتىپ، دابىل قاقتى.
«بۇل اسپان مەن جەردىڭ سوقتىعىسۋى. ەكەۋى دە شەكسىز قۋاتتى. ادامزات مۇنداي مەتەوريتتىڭ قۇلاعانىن كورگەن ەمەس. ءارى كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن كەلىپ، جەرگە ءتۇستى دە جوق بولىپ كەتتى. سول كەزدە مەتەوريت قۇلاعان جەردە تابيعي جىنىستار ءتۇزىلدى. ال ادامزات مۇنداي قىسىمدى ەش ۋاقىتتا قولدان جاساي المايدى. جامانشىڭ ءدال وسىنداي جاعدايدى باستان وتكەردى. ديامەترى 500 مەترگە جەتەتىن الىپ مەتەوريت قۇلاپ، ونىڭ تاريحى 1 ميلليون جىلدان استى. گەولوگيالىق تۇرعىدان قاراعاندا بۇل كوپ ۋاقىت ەمەس. سەبەبى، سودان بەرى جەر بەتىندە ايتارلىقتاي وزگەرىس بولعان جوق. ءبارى كەشە عانا وتكەندەي. قازىر جەر استىندا جاتۋى ءتيىس جىنىس جەر بەتىندە جاتىر. قۋاتتى قىسىم كەزىندە اينەك ءتارىزدى تاستار ءتۇزىلدى»، - دەدى ي. م. گۋبكين اتىنداعى رەسەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى پاۆەل فلورەنسكي.
اكادەميك پ. فلورەنسكي زەرتتەۋ جۇمىستارى كەزىندە تۇزىلگەن جىنىستارعا يرگيزيت جانە جامانشينيت اتاۋىن بەردى. قازىر ءدال وسى كراتەردەن تابىلعان تاستار ينتەرنەت ارقىلى ساتىلىمعا شىعارىلعان. باعاسى 30-40 مىڭنان باستالىپ، 500-600 مىڭعا دەيىن جەتكەن.
ۇزاق جىلدار بويى ەڭبەك ەتىپ، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى زەرتحانالارعا ۇلگىسىن جىبەرگەن عالىم كولدەنەڭ تابىس كوزىنە اينالعان كراتەردى قورعاپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن ءارى قاراي جالعاستىرۋ قاجەت دەپ سانايدى.
«ءبارى اشىق جاتىر. ينتەرنەتتى قاراپ وتىرىپ، ادامداردىڭ جاقسى پايدا تاۋىپ جۇرگەنىن كوردىم. سەبەبى، جەر بەتىندە جاتقان تاستاردى الىپ، ونى ساتۋعا ەشكىم كەدەرگى بولىپ جاتقان جوق. جامانشىڭ كراتەرى - قازاقستانداعى بىرەگەي ورىن. ول تۋرالى جۇزدەگەن ماقالا جازىلىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. جامانشىڭ كراتەرىن اشقان سوڭ ماعان الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن حابارلاسىپ، ۇلگىسىن سۇرادى. ءبارىن باۋىرىما باسىپ، ءوزىم ىستەيمىن دەپ وتىرۋعا بولار ەدى. ءبىراق مەندە لابوراتوريا بولعان جوق. سوندىقتان باسقالارعا بەردىم، ءبولىستىم. قازىر جامانشىڭ الەمدەگى زەرتتەلگەن ورىنداردىڭ ءبىرى سانالادى. ءبىراق تونالىپ جاتىر. جالعاسا بەرسە، قولدا باردى جوعالتىپ الامىز. سوندىقتان، وبلىس، بالكىم رەسپۋبليكا جامانشىڭدى ساقتاۋدىڭ ارنايى باعدارلاماسىن ىسكە قوساتىن بولار. قازىر كەز كەلگەن ادام سول جەرگە بارىپ، كولىكپەن تاستى تيەپ، الىپ كەتە الادى. تابىس كوزى عوي. ءبىراق بۇل تاربيە ورنى بولۋى كەرەك. جاستاردى پاتريوتتىق سەزىمگە تاربيەلەيتىن، تۋريستىك ورىنعا اينالدىراتىن جەر. سونىمەن قاتار، جاس عالىمدارعا ارنالعان زەرتتەۋ الاڭى بولۋى ءتيىس. ول جەردە تابيعاتتى قورعاۋ بازاسى سالىنىپ، وقۋ- ادىستەمەلىك ورتالىعى اشىلسا دەيمىز. عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ءالى تالاي اشىلماعان جىنىستى انىقتاۋعا بولاتىن شىعار»، - دەدى پاۆەل فلورەنسكي.
جامانشىڭ كراتەرىندە تۇزىلگەن جامانشينيت پەن يرگيزيت جىنىسى بىردە- ءبىر جەردە كەزدەسپەيدى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە عالىمدار بۇل جەردەن الماز ىزدەگەن ەكەن.
«زاپكاز گەولوگيا» زەرتتەۋ ينستيتۋتى جامانشىڭ كراتەرىنىڭ قۇرىلىمىن، ول جەردەگى جىنىستاردى زەرتتەۋگە جۇمىلدىرىلدى. كراتەردىڭ نەگىزگى فورماسىن انىقتاۋ ءۇشىن قاشىقتىعى ءۇش شاقىرىم بولاتىن جەردە قازۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. بىزگە «ارنايى شيكىزاتتى ىزدەۋ» تاپسىرىلدى. بۇل نە؟ ارينە، الماز. ول كەزدە الماز ىزدەپ ءجۇرمىز دەپ اشىق ايتۋعا تىيىم سالىنعان بولاتىن. عارىشتان سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى، جامانشىڭ كراتەرىنىڭ جانىنان 50-گە جۋىق تۇتىكشە انىقتالدى. سۋرەتتى كورگەن اكادەميك پاۆەل فلورەنسكيدىڭ «عاجاپ» دەپ ايقايلاعانى ءالى ەسىمدە.
زەرتتەۋ جۇمىستارىن نوۆوسيبيرسك، لەنينگراد سەكىلدى ونعا جۋىق قالانىڭ عالىمدارى قاتىستى. ىزدەگەنىمىز تابىلمادى. كەيىن مەتەوريت جەرگە قۇلاعان كەزدە الماز تۇزىلەتىن قىسىمعا جەتپەگەن دەگەن شەشىمگە كەلدى. بالكىم ءبىز دۇرىس زەرتتەۋ جۇرگىزە الماعان شىعارمىز، بالكىم قاتەلەسكەن بولارمىز. ءالى دە زەرتتەۋ كەرەك شىعار. سوندىقتان جۇمىستى جالعىستىرۋىمىز كەرەك. التىن، حروميت تە تابىلار. مەن جامانشىڭ قازاقستان قازىناسى دەپ ايتامىن. الەم الدىنداعى ماقتانىشىمىز وسى جەر»، - دەدى ارداگەر گەولوگ ياروسلاۆ بويكو.
كەيىن اكادەميك پاۆەل فلورەنسكيي جامانشىڭدا المازدىڭ ۇشقىنى بار ەكەنى عىلىمي زەرتتەۋلەر ارقىلى دالەلدەنگەنىن جەتكىزدى.
اقتوبەنىڭ بۇل جەرى سوڭعى جىلدارى تۋريزم كارتاسىنا ەندى. ىشكى تۋريزمدى قولعا العان تۋروپەراتور بوتاگوز قىرانبايەۆانىڭ ايتۋىنشا، ول 2008 -جىلدان بەرى ىشكى تۋريزمنىڭ ءبىر باعىتىنا قوسىلدى.
«ومسك پلانەتارييىنىڭ باسشىلارىمەن ينتەرنەت ارقىلى بايلانىس ورناتىپ، بيىل جامانشىڭ كراتەرىندە كەزدەستىك. بىرلەسكەن ەكسپەديتسياعا اقتوبەدەگى پلانەتاري، ىرعىز- تورعاي مەملەكەتتىك رەزەرۆاتى قوسىلدى. رەسەيدەن ومسك پەن نوۆوسيبيرسك پلانەتاريى كەلدى. اكادەميك پاۆەل فلورەنسكي بەس ناقتى ورىندى كورسەتىپ، زەرتتەۋ ايماعىن تانىستىردى. بۇل تۋريستەر ءۇشىن وتە قىزىقتى جەر. بۇل جەردە قوناق ءۇي، جايلى ورىن جوق. ءبىراق گەوتۋريزم ايماعى الەمدە تەڭدەسى جوق كراتەرمەن تانىسىپ، تۇزىلگەن جىنىستاردى كورۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ازىرگە بۇل باعىتتاعى تۋريزم دامۋى وتە باياۋ»، - دەدى ول.
قازىرگى كەزدە اقتوبە پلانەتاريى جىلىنا ەكى رەت تۋريستىك مارشرۋت ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. پلانەتاري ديرەكتورى قورلان بولەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، ازىرگە ەكسپەديتسيا جىل سايىن رەسەيلىك عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن عانا ءوتىپ ءجۇر.
اۆتور: التىناي ساعىندىقوۆا
