دارىگەر: جاستار ۇيلەنبەستەن بۇرىن جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسىپ اۋرۋدىڭ جاڭا تۇرلەرىن جۇقتىرۋدا
ياعني، ءاربىر بەسىنشى ەركەك بالا سۇيە المايتىن اۋرۋعا شالدىققان. تانىمال دارىگەر، قازاقستاننىڭ باس ۋرولوگى مىرزاكارىم الشىنبايەۆ وسىلاي دەپ دابىل قاعۋدا.
جۋىردا عانا ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە بولىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى قابىلداعان مامان اتالعان دەرتتىڭ ۋاقىت ساناپ قوعامدا دەندەپ كەلە جاتقانىنا الاڭداۋلى، دەپ جازادى baq.kz.
ماماندار بەلسىزدىككە شالدىعۋدىڭ ءتورت سەبەبى بار ەكەندىگىن ايتادى. ولاردىڭ العاشقىسى سۋىق تيۋدەن كەلەدى ەكەن، ياعني پروستاتيت سىندى اۋرۋلار. بۇرىندارى بۇل كەسەلگە 40-50 جاس شاماسىنداعى ەر- ازاماتتار شالدىعىپ جاتسا، قازىر تەپسە تەمىر ۇزەتىن 20 مەن 25-تەگى جاس جىگىتتەر دە ونىڭ زاردابىن تارتۋدا.
ال ەكىنشى سەبەپ - اعزاداعى قاننىڭ ۇيىپ قالۋى. مۇنداي اۋرۋ تۇرلەرى نەگىزىنەن كۇننىڭ جارتىسىنا جۋىعىن ءبىر ورىندا وتىرۋمەن وتكىزەتىن ەر ازاماتتاردا كوپ كەزدەسەدى. قازىرگى كەڭسە قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىس بارىسى وسىنداي تارتىپتە وربيتىندىكتەن، ولاردىڭ باسىم بولىگىندە بەلسىزدىكتىڭ بەلگىلەرى بار دەپ باتىل ايتۋعا بولادى. وعان كومپيۋتەر الدىندا تاڭ ازاننان كەشكە دەيىن وتىراتىن جاستار مەن جەتكىنشەكتەردى قوسىڭىز.
بەلسىزدىكتىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - ينفەكتسيالىق جولمەن تارايتىن اۋرۋلار. جاستاردىڭ ۇيلەنبەستەن بۇرىن جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسىپ، «باتىستىق ۇلگىدە» ءومىر ءسۇرۋى اۋرۋلاردىڭ جاڭا تۇرلەرىنىڭ كوبەيۋىنە جول اشىپ وتىر. وسىنداي جولدارمەن تۋىنداعان ينفەكتسيالار ەركەك بەلىندەگى ۇرىقتى ءىرىتىپ، ونىڭ بەلسەندىلىگىن تومەندەتەدى.
بەلسىزدىككە اكەلىپ سوقتىراتىن ءتورتىنشى سەبەپ - ەكولوگيا. «اسىرەسە مۇناي مەن ۋران وندىرىسىندە جۇمىس ىستەيتىن ەر ازاماتتار ەكولوگيا سالدارىنان ۇرپاقسىز قالىپ جاتادى» دەيدى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ ماماندارى. دەگەنمەن كەز كەلگەن اۋرۋدىڭ الدىن الىپ، ەرتەرەك ەم قابىلداسا، تارقاتىلمايتىن ءتۇيىن بولمايدى.
ايتا كەتەيىك، تەمەكى مەن ىشىمدىكتى ۇنەمى پايدالاناتىندار دا - «ءالسىز» ەركەكتەردىڭ ساناتىندا.
«بۇكىل قازاقستان بويىنشا 16 پايىز ەركەك بەلسىز. نە دەگەن سۇمدىق؟! بەلسىزدىك اۋرۋى نەلىكتەن ءورشىپ كەتتى؟ مۇنىڭ سەبەبى ارىدا جاتىر. 1990 -جىلدارى ەلىمىزدە قيىندىقتار بولىپ، حالىق ءوز دەنساۋلىعىنا قاراماق تۇگىلى، ءبىر ءتىلىم ناندى زورعا تاۋىپ جەدى. سول كەزدە دۇنيەگە كەلگەن بالالار سۋىق ۇيدە ءوستى. قارنى تويىپ تاماق جەمەدى. بۇل دا ءوز اسەرىن تيگىزدى. جالپى، بەلسىزدىككە ادام 4 جاعداي بويىنشا دۋشار بولادى. 10 پايىز سەبەبى - ساپاسىز مەديتسينالىق كومەك، 15 پايىزى - گەن ارقىلى، 50 پايىزى - ءوز- وزىنە دۇرىس قاراماۋ جانە قالعانى قورشاعان ورتاعا بايلانىستى. راسىندا، ەر ازاماتتار ءوز دەنساۋلىقتارىنا نەمقۇرايلى قارايدى. جاي عانا ومىردەن ءبىر مىسال الايىقشى. ايەل ادام مانيكيۋر، پەديكيۋر جاساپ، بويانىپ- سىلانىپ، دەنساۋلىعى سىر بەرسە بىردەن گينەكولوگقا جۇگىرەدى. ال، ەر ادامدار قالاي بولسا سولاي، ولپى-سولپى جۇرەدى. ۋرولوگقا اۋرۋى ابدەن اسقىنعانشا بارمايدى. بىزدە مىناداي پسيحولوگيا بار: ەگەر ەر ادام ۋرولوگقا بارسا، وندا ول يمپوتەنت! مىنە، ەركەكتەر وسىعان نامىستانىپ، ۋرولوگقا دەر كەزىندە بارمايدى. وسىنىڭ سالدارىنان اۋرۋى اسقىنىپ كەتەدى»، - دەيدى ەلىمىزدىڭ باس ۋرولوگ- دارىگەرى.
ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ ەر ازاماتتارى ءوز دەنساۋلىعىنا اسا نەمقۇرايلى قارايدى جانە ايەلدەرگە قاراعاندا دارىگەرگە ءۇش ەسە از قارالادى. سالدارىنان ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى دا ايەلدەرمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا تومەن.
ەلىمىزدەگى جالپى ءولىم- ءجىتىم قۇرىلىمىندا ەر ادامداردىڭ شىعىنى ءبىرىنشى ورىن الادى. ستاتيستيكا مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، ەرلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ايەلدەرگە قاراعاندا %10 عا تومەن. 75 جاسقا جەتكەن ۋاقىتتا ەرلەر اراسىنداعى قاتەرلى ىسىك ناتيجەسىندەگى ءولىم- ءجىتىم كورسەتكىشى ايەلدەرمەن سالىستىرعاندا 2 ەسە كوپ بولادى.
راسىندا، مۇنىڭ بارلىعى ءتۇپتىڭ تۇبىندە تەك جەكە ءبىر ادامنىڭ عانا ەمەس، جالپى مەملەكەتتىڭ بولاشاعىنا دا اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. ەلباسى 2020 -جىلعا دەيىن حالىق سانىن 20 ميلليونعا جەتكىزۋ تۋرالى مەجە قويعانى بەلگىلى. سوندىقتان دا ەر ازاماتتار دەنساۋلىعى ءجىتى نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى.
«ەركەكتەر ورتا جاسقا كەلگەندە جىنىستىق اۋرۋدان كوپ زارداپ شەگەدى. سەبەبى، وسى جاستا ولار كوپ قيمىلداماي، دۇرىس تاماقتانبايدى. مىنە، ولار ءوز- وزدەرىنە قاستاندىق جاسايدى. سەمىرىپ، قارىن بايلاپ، وزدەرىمەن- وزدەرى ءابىرجىپ جۇرەدى. مىسالى، قازاقستاندا 630 مىڭداي زەينەتكەر ەركەك بار ەكەن. ال، ايەل زەينەتكەرلەر ودان ەكى ەسە كوپ. ياعني، ءومىر ءسۇرۋ جاسى ايەلدەردە ۇزاعىراق. ايەل ادام نەلىكتەن دارىگەرگە ءجيى قارالادى؟ سەبەبى، ولاردا جاۋاپكەرشىلىك بار. بالالارىنا كەرەك ەكەنىن بىلەدى. ولاردى جەتىلدىرۋ كەرەك. ايەل ادام وسىنى كەرەمەت تۇسىنەدى. ەركەكتەر ايەلدەردەن ۇلگى الۋ كەرەك. جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋ كەرەك»، - دەيدى مىرزاكارىم الشىنبايەۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا، جۋىردا قازاقستانداعى جاعدايدى باعالاۋ ءۇشىن ب. جاربوسىنوۆ اتىنداعى ۋرولوگيا عىلىمي ورتالىعى 14 وبلىستا جانە الماتى مەن استانا قالالارىندا 26000 ەر ادام دەنساۋلىعىنىڭ جاي- كۇيىنە ساۋالناما مەن سكرينينگتىك زەرتتەۋ جۇرگىزگەن.
زەرتتەۋ ناتيجەلەرى بويىنشا %56,3 ەر- ازاماتتاردا ءتۇرلى دارەجەدەگى ەرەكتيلدىك ديسفۋنكتسيا بەلگىلەرى، %30,4 - ۇرىقتىلىقتىڭ بۇزىلۋ بەلگىلەرى، %42,4 جىنىستىق جولمەن بەرىلەتىن جۇقپالى اۋرۋلار انىقتالعانىن العا تارتتى. ەلىمىزدىڭ تەحنوگەندىك ايماقتارىندا ەڭبەك ەتەتىن 28 مىڭنان استام ەر- ازاماتتى تەكسەرۋ كەزىندە مۇناي ءوندىرۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتەتىن
ەرلەردىڭ %63,5- دا جانە ءتۇستى مەتاللۋرگيا كاسىپورىندارىندا جۇمىس ىستەيتىن جۇمىسشىلاردىڭ %53,2- دا رەپرودۋكتيۆتىك قىزمەتتىڭ بۇزىلعانى بايقالعان. مىنە، وسىدان- اق بۇل ماسەلە ەلىمىزدە قانشالىقتى ۋشىعىپ وتىرعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
جالپى، ايەلدەردىڭ ەرەكشە كۇتىنۋىنەن دە بولار، ەلىمىزدە ۋرولوگ- دارىگەرلەردەن قاراعاندا گينەكولوگتاردىڭ سانى ون ەسە كوپ ەكەن. مامانداردىڭ ستاتيستيكاسىنا كوز جۇگىرتەر بولساق، قازاقستانداعى گينەكولوگتار سانى 5 مىڭنان اسىپ جىعىلادى. ال، بىلىكتى ۋرولوگتاردىڭ سانى نەبارى 500 دەن ازەر اسادى.
وسى از ۋرولوگتاردىڭ ءبىرى - وڭتۇستىكقازاقستاندىق باتەش وماروۆ. ول - ۋرولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. ماماندى اڭگىمەگە تارتىپ، بەلسىزدىكتى بولدىرماۋدىڭ جولىن سۇراپ كوردىك. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل پروبلەما ءقازىر قازاق قوعامىندا راسىمەن دە ءورشىپ تۇر ەكەن. ءبىراق، دارىگەرلەر تاراپىنان جۇرگىزىلىپ جاتقان جاپپاي ۇگىت- ناسيحات جۇمىستارى سوڭعى بىرەر جىلدا ءوز جەمىسىن بەرىپ كەلەدى دەيدى ول. ەڭ باستىسى، اۋرۋىن ەرتە انىقتاپ، دارىگەرلەردىڭ كومەگىنە جۇگىنەتىن ەر ازاماتتاردىڭ قاتارى ارتقان.
«بەلسىزدىك اۋرۋى قازاق قوعامىن تەك بۇگىن عانا مازالاي باستاعان جوق. سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى ۋرولوگيالىق اۋرۋلارعا شالدىققان ەر ازاماتتاردىڭ سانى ۇنەمى ءوسىپ وتىردى. ال، سوڭعى 3-4 جىلدان بەرى ەلىمىزدىڭ دارىگەرلەرى ونىمەن كۇرەستى بارىنشا كۇشەيتىپ وتىر. كۇشەيتكەندە قالاي، ەڭ الدىمەن ءتۇسىندىرۋ شارالارىن جۇرگىزدىك. ەر ازاماتتار نامىسشىل عوي، اۋرۋىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. سودان دا وسىنداي ادام شوشيتىن ستاتيستيكا پايدا بولىپ وتىر. سول ءتۇسىندىرۋ شارالارىنان كەيىن دارىگەرلەرگە قارالىپ، كەسەلدىڭ الدىن الىپ جاتقان ەر ازاماتتار سانى ارتىپ كەلەدى. نامىس تانۋدىڭ، قورقۋدىڭ ەش رەتى جوق. قايتا ءقازىر وسى باستان قارالىپ، ەمدەلىپ الماسا، ۇيلەنگەننەن كەيىن ءبارى كەش بولۋى ابدەن مۇمكىن. بالا سۇيە الماي اجىراسىپ كەتىپ جاتقان وتباسىلاردىڭ كوپ ەكەنىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. سوندىقتان، اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە دەپ بارشا تۇرعىندارعا ءتۇسىندىرىپ كەلەمىز. ەڭ باستىسى، ەر ازامات جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنىپ، ءوز دەنساۋلىعىن كۇتىنسە، دارىگەرگە ۋاقىتىلى قارالىپ جۇرسە بەلسىزدىك ىندەتىن جەڭۋىمىزگە بولادى»، - دەيدى باتەش وماروۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا، ايەلدەردە جىنىستىق پروبلەمانىڭ نەبارى ءۇش ءتۇرى بولاتىن بولسا، ەر ازاماتتاردا 40 ءتۇرلى كەسەل كەزدەسەدى ەكەن. ال، ەڭ باستى كەسەل - پروستاتيت. ونى ءدارىسىز، دارىگەرلەردىڭ ارالاسۋىنسىز دا ەمدەۋگە بولاتىن كورىنەدى.
«وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستاپ 90-جىلدارعا دەيىن قازاق حالقىنىڭ سانى قارقىندى وسكەن. ول كەزدە ءار وتباسىن دا ورتا ەسەپپەن كەمىندە بەس- التى بالادان بولاتىن. ون قۇرساق كوتەرىپ، «باتىر انا» اتانعان انالار دا از بولعان جوق. ال، بۇل ءۇردىس ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، تابالدىرىعىمىزدان باتىس مادەنيەتى اتتاعان ۋاقىتتان باستاپ تەجەلدى. جالپى، بەلسىزدىكتى ەمدەۋدىڭ بىرنەشە جولى بار. اسىرەسە ەڭ پايدالى ەمى - ءدارى- دارمەك قابىلداۋ ەمەس، ات ۇستىندە سەرۋەندەۋ. ءومىرى جىلقى ۇستىندە وتكەن اتالارىمىز سوندىقتان دا بەلسىزدىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن. الپىس، جەتپىسكە كەلگەنشە ۇرپاق ءسۇيىپ، كوپ بالالى بولۋىنىڭ دا باستى سەبەبى وسىندا جاتىر»، - دەيدى وماروۆ.
جالپى، وتاندىق دارىگەرلەردىڭ بۇلايشا دابىل قاعۋى بەكەر ەمەس. باسەكەگە قابىلەتتى، ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىمىز ءۇشىن تۇرعىنداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى دا ارتۋى ءتيىس. ياعني، قازاق قوعامى اۋرۋ- سىرقاۋدان ارىلۋى كەرەك. ال، دەنى ساۋ ۇرپاق اكەلىپ، ونى ءبىلىمدى ەتىپ تاربيەلەپ شىعارۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ەلىمىزدەگى ەر ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعى مىقتى بولۋى شارت. وسىعان بايلانىستى بۇگىندە ارنايى مەديتسينالىق باعدارلامالار دا قابىلدانىپ، كەشەندى ەمدەۋ شارالارى جۇزەگە اسىرىلۋدا. بۇل شارالار ءوز كەزەگىندە قازاقستاننىڭ دامىعان ەلدەر «وتىزدىعىنا» ەنۋىنە مىندەتتى تۇردە ءوز ۇلەسىن قوساتىن بولادى.
