راحىمجانمەن بىرگە رەيحستاگقا تۋ تىككەن گريشا اسىلىپ ءولىپتى
- ءيا، انە، راحىمجان اعا!.. - جۇرىڭدەر، بارايىق!.. ءبىز تورتەۋ ەدىك. جازۋشىلار وداعى عيماراتىنىڭ كومسومول كوشەسى جاعىنداعى بۇرىشىندا تۇرعانبىز. ءۇش قاباتتى ءداۋ ۇيگە كىرىپ بارۋعا باتا الماي ايالداعانبىز- دى. اتاقتى جازۋشىلار قىزمەت ىستەيتىن ءۇي بىزگە ەرتەگىدەگى حان سارايىنداي قاسيەتتى كورىنگەن.
"رەيحستاگقا تۋ تىككەن باتىر راحىمجان قوشقاربايەۆپەن كەزدەسۋ بولادى ەكەندى" ەستىپ جەتسەك تە، ەنۋگە ءدات جوق. سونداي كۇيدە تۇرىپ، اتاقتى قوشقاربايەۆتىڭ ءوزىن كورە قالعان ساتىمىزدە بىرىمىزدەن ءبىرىمىز ءسۇيىنشى سۇراعانداي دۋ ەتىستىك تە، الدەبىر كۇش تارتىپ الا جونەلگەندەي- اق، دەرەۋ ۇمتىلدىق. - سۇلۋ كىسى ەكەن!
- الدىڭعى ەكەۋدىڭ ارعىسى عوي! - ءيا، سول ارعىسى! گازەتتەردە شىققان سۋرەتتەرىنەن بىلەمىز، بىردەن تانىدىق. - بەرگى جاعىنداعى كىم؟ - ول قابدىكارىم ىدىرىسوۆ.
- اقىن قابدىكارىم ىدىرىسوۆ! ەكەۋىنىڭ سوڭىندا بەس- التى كىسى بار-دى. ىشكە ەنە بەرگەن ولارعا ىلەسە جونەلدىك. قوشقاربايەۆ پەن ىدىرىسوۆ ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ كەتتى. باسقالارىمىزعا الدەكىم: «زالعا بارىڭدار، زالعا! كەزدەسۋ سوندا بولادى، سوندا بارىندار!" دەپ ءجون سىلتەدى. كەزدەسۋدەن عاجاپ اسەر الدىم. راحىمجان اعا تۋرالى ايتىلعان اڭگىمەلەر، "باتىرعا!" دەپ وقىلعان ولەڭدەر قانىمدى قىزدىرىپ، جۇرەگىمدى تۋلاتتى. ورتا بويلى عانا قازاق جىگىتىنىڭ رەيستاگقا ءبىرىنشى جەتىپ، ەسىگىنىڭ ماڭدايشاسىنا قىزىل جالاۋ قاداعان ەرلىگىن باسقا ەشبىرەۋ ىستەي الماعان عوي! كومىردەي قارا شاشى كەسەك بۇيراسىندانىپ، ايالى وتكىر كوزى وت شاشىپ، اپپاق ءوڭى نۇرلانىپ، ەركىن كۇلە سويلەيتىن راحىمجان اعا كىشىپەيىل ەكەن، سوعىس، رەيستاگقا شابۋىل جونىندە، ءوزىنىڭ وي- تولعانىسى، ارەكەت- قيمىلى جايىندا ايتقانىن تۇجىرا كەلە: - ەلدەن ەرەكشە بىردەڭە ىستەدىم دەي المايمىن، وتان الدىنداعى، حالىق الدىنداعى، وسى وتىرعان ۇلكەن- كىشى، سىزدەردىڭ الدارىڭىزداعى مىندەتىمدى اتقاردىم، ورىندادىم، - دەپ كۇلىمدەيدى...
جازۋشىلارمەن كەزدەسۋدىڭ اسەرىنەن بە، انىق بىلمەيمىن، مەن قالايدا باتىلدانىپ، زالدان شىققان راحاڭدار ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلە بەرگەندە قۋا جەتىپ بارىپ: - اعا، مەن شىعىس قازاقستان وبلىستىق "كوممۋنيزم تۋى" گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنان ەدىم، رەداكتورىمىز سىزدەن ينتەرۆيۋ الىپ كەل دەپ تاپسىرعان ەدى، اعا، ينتەرۆيۋ بەرۋگە قاشان ۋاقىتىڭىز بولادى؟ - دەگەنىم عوي. رەداكتسيا قىزمەتكەرى ەكەنىمدى دالەلدەيتىن كۋالىگىمدى الىپ تا ۇلگىرگەنمىن.
- ءوي، سەن قىزىق جىگىت ەكەنسىڭ عوي؟! - دەپ قالىپ ەدى ىدىرىسوۆ. بىرەۋلەر كۇلدى. راحاڭ ماعان جالت قاراعان. - جەكسەنبى كۇنى ساعات ون ەكىدە گلاۆپوچتانىڭ الدىندا توساتىن بول، كەلىستىك پە؟ - دەگەن راحاڭ كۇلىمسىرەپ.
- جارايدى، اعا، راحمەت! - دەگەنمىن، قۋانىپ كەتىپ. جەكسەنبىگە دەيىن ءالى ەكى كۇن بار- دى. ول مەرزىمدى تولقۋمەن وتكىزدىم. رەداكتورىمىزدان ەشقانداي تاپسىرما بولماسا دا، ينتەرۆيۋ الۋدى وپ- وڭاي ويلاپ تابا سالعانىما شىن تاڭداندىم، ءبىراق، قىسىلعان جوقپىن - اتاقتى راحىمجان قوشقاربايەۆ تۋرالى جازىپ اپارسام، رەداكتورىمىزدىڭ ريزا بولارى ءسوزسىز! قازەكەمنىڭ: «قۋانعان دا - ءبىر، قورىققان دا - ءبىر» دەگەنى راس شىعار، ايتپەسە، كەنەتتەن باتىلدانىپ جەتىپ بارۋىم ەكىتالاي- دى. تولقۋىما جانە ءبىر سەبەپ - راحىمجان اعانىڭ تەز كەلىسكەنى جانە، شىنىمدى ايتسام، كەزدەسۋگە ايتقان ساعاتىندا كەلە قويارىنا سەنىڭكىرەمەگەنىم. اشىپ ۇسىنعان كۋالىگىمە كوز جۇگىرتپەگەنى كوڭىلىمدى كونشىتپەگەن. جاعالاپ اڭگىمەلەسكىشتەر كوپ، جالىقتىراتىن شىعار، قايسىبىرىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن تەز كەلىسكەن بولا سالادى دا!.. جارايدى، كەلەدى دەيىن، سوندا وعان نەندەي سۇراق ازىرلەۋىم كەرەك؟..
- اعا، رەيحستاگقا بەتتەگەندە قانداي ويدا بولدىڭىز؟ - دەپ قالعانىم. ول ماعان كۇلىمسىرەپ قاراپ: - سەن قانداي ويدا بولار ەدىڭ؟ - دەدى.
مەن نە دەرىمدى بىلمەدىم. ول اپپاق كەسەك ءتىسى اقسيا قارقىلداپ كۇلدى. كۇلكىسى اشىق ەكەن. ەكەۋمىز ۇكىمەت ءۇيى مەن باس پوشتا ارالىعىنداعى شاعىن پاركتىڭ ورتا شەنىندەگى ۇزىن ورىندىقتا وتىرعانبىز.
- بىلمەيمىن، - دەپ شىنىمدى ايتتىم. راحاڭ تاعى كۇلىپ، يىعىمنان ۇستاپ ءسال ىرعادى دا: - ىنىشەك، اتى- ءجونىڭ كىم؟ - دەدى. - عابباس قابىشەۆ.
- ىنىشەك، عابباس، ەكەۋمىز بىلايشا كەلىسەيىك: سەن گازەتتەردى وقىپ ءجۇرسىڭ عوي، مەنىمەن اڭگىمە جاريالانىپ جاتادى، ولارىنا راحمەت. مەن باسىمنان كەشكەندى ايتىپ ءجۇرمىن، ەشقانداي وتىرىكتى قوسپايمىن، ويتسەم - ۇيات بولادى. نە ىستەپ، نە قويعانىمدى ساعان قىسقاشا ايتىپ بەرەيىن، باسقانى الگى گازەتتەردەن ال، سودان سوڭ ءوزىڭ ويلان دا جاز، تەك دۇرىس جاز، كەلىستىك پە؟ - ارينە، اعا، ايتقانىڭىزدى عانا جازاتىن بولامىن. ءوز ويىمنان ەشتەڭە الىپ- قوسا دا المايمىن عوي، سوعىستى كورگەن جوقپىن.
- الماتىعا قانداي شارۋامەن كەلىپ ەدىڭ؟ - كەزەكتى سەسسياعا كەلدىم، كاز گ ۋ- دە، جۋرفاكتا سىرتتاي وقيمىن. - جاقسى. ەندى كوپ سوزبايىق، مۇقيات تىڭداپ ال، تۇسىنبەگەنىڭدى ۇيالماي سۇراي وتىر. كەلىستىك پە، ىنىشەك؟ - دەپ جىميدى.
- كەلىستىك، اعا. ول "كەلىستىك پە؟" دەپ سۇراق قويۋدى ۇناتاتىن ءتارىزدى، ءسىرا، ءسوزدىڭ ناقتى، ءىستىڭ تۇجىرىمدى بولۋىن قالايدى دا. راحاڭنىڭ جارتى ساعاتتاي عانا مۇرساتى بار ەكەن، شاماسى سول مولشەردە سۇحباتىمىز ءتامامدالدى.
- سەن قاسىم قايسەنوۆ دەگەن پارتيزان- جازۋشى اعاڭدى بىلەتىن شىعارسىڭ؟ شىعىستىڭ قاي اۋدانىنانسىڭ؟ - دەدى. - ۇلان اۋدانىنانمىن. قاسىم اعانى بىلەمىن. - جاقىن جەرلەس ەكەنسىڭدەر عوي. مەن سول قاسكەڭدى، التايدا جاتقان اعايىنداردى، گازەتتى، ونىڭ وكىلىن سىيلاعان سوڭ كەلدىم، اينالايىن. كەيىن دە كەزدەسەرمىز، كەڭ وتىرىپ اڭگىمەلەسەرمىز، بۇگىن رەنجىمە، كەلىستىك پە؟ - دەپ تۇرەگەلىپ، قولىن بەرىپ، كۇلىمدەپ قوشتاستى.
ءجۇرىسى شاپشاڭ دا جاراسىمدى ەكەن. قاھارمان اعانىڭ جاۋىنگەرلىك جىلدارىنان بىلگىم كەلگەندى ءبىلدىم، لەكتسيا مەن ەمتيحان ارالىعىندا حال- قاداري جازىپ تا شىقتىم. الماتىدان وسكەمەنگە قانات بايلاپ العانداي اسىعا جەتىپ، رەداكتورىمىز مۇقان ابۋعالييەۆتىڭ الدىنا ويىندا بولماعان سۇحباتتى قويعانىمدا ول وزىنە ۇكىمەتتەن ۇلكەن ناگرادا بۇيىرعانداي- اق قاتتى قۋانىپ: - مۇنىڭ كەرەمەت بولدى عوي!..
جەڭىستىڭ جيىرما جىلدىعىنا ارنالعان نومىرىمىزگە بۇدان ارتىق قانداي ماتەريال كەرەك؟! - دەدى.
...راحاڭ: "كەيىن دە كەزدەسەرمىز، كەڭ وتىرىپ اڭگىمەلەسەرمىز" دەگەندى كورەگەندىكپەن ايتقان ەكەن. كەيىن مەن الماتىعا كوشىپ كەلدىم. جازۋشىلار وداعىندا ادەبي قوردىڭ ديرەكتورى بولىپ ىستەگەن سەگىز جىل ىشىندە راحاڭمەن سان رەت جولىقتىم. ول "الماتى" مەيمانحاناسىندا ديرەكتور ەدى. قالادا مەيمانحانانىڭ از كەزى، ونىڭ ۇستىنە بارىنىڭ وزىنەن ورىن الۋىڭ ءۇشىن نە جوعارىدان كومەك، نە تانىستىق كەرەك. كەڭسەنىڭ حاتىمەن شوقتىقتانىپ رەسمي بارساڭ دا، مەيمانىڭا ورىن بەرە قويماي قىرىستاناتىندار بار. سوندايدى بىرەر كورگەن سوڭ ءبىر كۇنى راحاڭا جەتتىم. بۇرىن بارۋعا ىڭعايسىزدانعانمىن، باياعى سۇحباتىمدى پۇلداپ جۇرگەندەي بولارمىن دەپ ويلاعانمىن.
- باياعىدا، ءبىزدىڭ اقمولادا، تويدا ءبىر كەمپىر: "دەگەنگە سەن دە ماڭقا، مەن دە ماڭقا" دەپ، شالدارمەن ايتىسا جونەلەدى ەكەن، سول ايتقانداي، ىنىشەك، كانە: دەگەنگە سەن دە ديرەكتور، مەن دە ديرەكتور، نە بۇيىمتايمەن كەلدىڭ، تەز ايتىپ جىبەر، مينيسترلىگىمىز ساعىنىپ قالعان كورىنەدى، شاقىرىپ جاتىر، مىنە، بارعالى جيىلىپ- تەرىلىپ وتىرمىن، - دەپ اڭقىلدادى. شارۋامدى ايتا قويدىم، باسقا مەيمانحانالار كەيدە مەسەلىمدى قايتاراتىنىن دا قىستىرا سالدىم. راحاڭ ورنىنان كۇلە تۇرىپ: - ىنىشەك، ءجۇر، سەنى ءبىر سۇلۋ كەلىنشەكپەن تانىستىرايىن، نە تىلەسەڭ دە ءارقاشان ءازىر ەتىپ وتىراتىن بولادى، - دەپ جول باستاي جونەلدى.
ءبىر بولمەگە ەرتىپ اپارىپ، بالپيىپ وتىرعان ەتجەندى سارى ايەلگە مەنى نۇسقاپ:
- مىنا «الاسا بويلى» باۋىرىڭمەن اڭگىمەلەس، ويباي، بۇل دا - ديرەكتور، بايقاپ سويلەس، - دەپ جارقىلداپ كۇلىپ كەتە باردى. سول كۇننەن باستاپ مەيمانحانا "ماسەلەسى" شەشىلگەنى عوي. راحاڭا تەلەفون شالسام دا، كابينەتىنە بارا قالسام دا، قۋاقى ۇنمەن: "ە، نەمەنە، ورىس دوستارىڭ تاعى كەلىپ قالدى ما؟" - دەگەن سۇراعىمەن سالەمدەسەدى.
«ورىس دوستارىڭ» دەيتىنى بىزگە ماسكەۋدەگى باس مەكەمەمىز - ك س ر و ادەبي قورىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، ولاردىڭ تۋىستارى، دوس- جاراندارى اي قۇرعاتپاي ەكەۋ- ۇشەۋدەن كەلەتىن دە، ولاردى قارسى الۋ، ورنالاستىرۋ مەنىڭ مىندەتىم بولاتىن. جانى جومارت جايساڭ اعا راحاڭ جايىندا اڭگىمە ايتۋدان مەن دە جالىعا قويماسپىن. شاتتانعان، شالقي سويلەگەن، رەنجىگەن، جيرەنە سويلەگەن ساتتەرىنىڭ ءبىرازىنا كۋامىن.
قارۋلاس بولعان دوس- جولداستارى، نەمەسە اۋىلداس قۇربى- قۇرداستارى، اعايىڭدارى، نەمەسە كەلىنشەكتەر تۋرالى ادەمى اڭگىمەلەرى كوپ بولاتىن. انەكدوت دەگەن پالەنىڭ دە "جەتى اتاسىن" بىلەتىن ەدى. راحاڭ تۋرالى جازىلعان ءىرىلى- ۋاقتى تۋىندى بارشىلىق. سان شۋماق ولەڭدەر، كولەمدى وچەركتەر، كوركەم حيكاياتتار بار. جورنالشى- جازۋشى كاكىمجان قازىبايەۆ بىرنەشە وچەرك، «كەرنەگەن كەك» اتتى تارتىمدى حيكايات جازدى.
كاكەڭ بوزبالا كەزىندە باۋكەڭىڭ - باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ۇيىندە تۇرىپ، بالاسىنداي بولىپ كەتكەن. سول ۇيدە ۇيلەنگەن دە. باۋكەڭ ءبىر كۇنى: «قازاقتىڭ ناعىز باتىرى، اناۋ رەيحستاگقا تۋ تىككەن اعاڭ راحىمجان قوشقاربايەۆ وسى الماتىدا. سەندەر بىلمەيسىڭدەر، جازبايسىڭدار. تاك نەلزيا! پونياتنو؟!» دەسە كەرەك. كاكەڭ سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە راحاڭدى ىزدەپ تاۋىپ الىپتى. ال راحاڭنىڭ ءوزى جازعان «شابۋىل» كىتابى - ونىڭ جاۋىنگەرلىك جولىنىڭ شەجىرەسى.
ورىس قالامگەرى، جاۋىنگەر جورنالشى ۆاسيلي سۋببوتين راحاڭنىڭ ەرلىگىنە ءتانتى بولىپ: «ۋ ستەن رەيحستاگا»، «زناميا پوبەدى»، «دەن تىسياچا چەتىرەستا دەسياتىي» دەگەن وچەركتەرىندە راحاڭنىڭ رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ تۋ تىككەنىن تاپتىشتەپ، زور قۇرمەتپەن، ىستىق ىقىلاسپەن جازعان. باتىر اعانىڭ وزىنەن ەستىگەنىم، جازبالاردان وقىعانىم... 1945 -جىلعى كوكەك ايىنىڭ سوڭعى كۇنى، - گيتلەرلىك فاشيزمنىڭ سوڭعى جانتالاسى. كەڭەس اسكەرى بەرلينگە ەنگەن. القىمداپ جەتكەن 150-ديۆيزيانىڭ شتابى فاشيستەردىڭ ورداسى - رەيحستاگتان قوزى ورىسىندەي عانا جەردە، گەرمانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ جۇرت «گيمملەر ءۇيى» دەپ اتاعان عيماراتىندا. بۇل ۇيگە ءبىرىنشى بولىپ باسىپ كىرگەن دە - راحىمجان قوشقاربايەۆتىڭ بارلاۋشىلار ۆزۆودى. ەندى رەيحستاگتى الۋدىڭ قامى جاسالىپ جاتىر. دۇنيە ءجۇزىن بيلەۋدى كوكسەگەن باسقىنشىلاردىڭ دەرتەسى ماسكەۋ تۇبىندە قايىرىلىپ، مىنە، 1941-جىلعى ماۋسىمدا ايقۇلاقتانىپ شىققان اپاندارىنا قاشىپ كەلىپ تىعىلدى. قوزى ورىسىندەي جەر ءدىني اڭىزداعى توزاقتىڭ كوپىرىندەي.
ەكى جاقتان ايقاسا جاۋعان الۋان وق ورتاداعى ۇيلەردى تاس- تالقان ەتكەن: تەمىر- بەتون قابىرعالارى سۇيەكشە شاشىلىپ جاتىر. قيراعان تانك تۇر. سۋ تولى كانال، دزوت، ور.. . ءبارى دە - قىلكوپىر. رەيحستاگقا شابۋىل جاساۋشى ديۆيزيا سانىنا قاراي 9 قىزىل تۋ ازىرلەنگەن. ال 674-پولكتا ارناۋلى تۋ بولماعان سوڭ، وزدەرى قولدان جاساپ العان. شابۋىلعا بەلگى بەرىلىسىمەن پولكتىڭ 1-باتالونى قۇرامىنداعى ۆزۆود كومانديرى لەيتەنانت راحىمجان قوشقاربايەۆ باستاعان توپ: لەيتەنانت س. سوروكين، ەفرەيتور گ. بۋلاتوۆ، قاتارداعى جاۋىنگەر ۆ. پروۆوروتوۆ ءبىرىنشى بولىپ ۇمتىلدى...
تىك ءجۇرۋ قايدا، باس كوتەرۋ دە قاتەرلى. شاشىلعان قابىرعالاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قالقا ەتىپ، تانكتى پانالاپ، وردان، كانالدان ءوتۋ كەرەك. تەرەزەلەرى ۇڭىرەيگەن رەيحستاگتىڭ و تۇسى مەن بۇ تۇسىنان پۋلەمەت ساقىلدايدى. نە وندا، نە مۇندا جەتپەي الاڭعا ءتۇسىپ جارىلىپ جاتقان سناريادتار ءتىپتى ءقاۋىپتى. راحىمجاندار جاندارمەن سان ءتۇرلى ايلا جاساپ، اجالدىڭ قۇرىعىنا ىلىنبەي، العا جىلجي بەردى. ايتۋعا وڭاي جىلجۋ جەتى ساعاتتان اسىپ، ايتەۋىر، اقىرىندا رەيحستاگقا جەتتى-اۋ! راحىمجان ۇشىپ تۇرىپ، قوينىنا تىققان تۋدى سۋىرىپ الىپ: «گريشا! ءما، ۇستا! يىعىما شىق! تۋدى تىك!» دەپ بۇيىردى.
جەڭىستىڭ قىزىل جالاۋى جەلبىرەدى!.. ءتورت جىل توسقان سول تاريحي ساتتە ديۆيزيا كومانديرى ۆ. م. شاتيلوۆ مايدان كومانداشىسى گ. ك. جۋكوۆقا تەلەفون شالىپ، راحىمجان قوشقاربايەۆ پەن گريگوريي بۋلاتوۆتىڭ ەرلىگىن ءمالىم ەتكەندە: «كاكيە ەشە ازياتى؟! چتوب بىلي رۋسسكيي ي گرۋزين!» دەگەن بۇيرىق الىپتى. ول ءسوزدى سول ديۆيزيانىڭ بايلانىس ءبولىمىنىڭ باستىعى زەكەن تەمىرعاليەۆ ەستىپ تۇرىپتى (پروفەسسور تىلەۋ كولبايەۆ، «راحىمجاندى رەسەي رەسمي مويىندادى». «تۇركىستان» گازەتى، 07. 05. 2007-جىل. ). ءومىر مەن ءولىمنىڭ اقىرعى ايقاس مينوتىندە دە پايدا بولعان پەندەشىلىك-اي! اتاقتى مارشال ادىلدىكتەن اتتاپ كەتىپتى.
وعان «ازيات» ەمەس، ءوزىنىڭ ورىسى كەرەك بولدى. ساناسىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ي. ۆ. ستاليننىڭ نازارىنا تاعى ءبىر ىلىگىپ قالۋدىڭ ارتىقتىعى جوعىن سەزدىرگەن ءتۇيىر جاتىپتى. سول ءتۇيىر راحىمجان قوشقاربايەۆ توبىنا ءبىرىنشى بولىپ تۋ تىككەنگە بەرىلمەك «سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى» اتاعىن بۇيىرتپادى. سول ءتۇيىر راحىمجان قوشقاربايەۆتىڭ جەڭىستەن كەيىنگى جولىندا كوپكە دەيىن كولدەنەڭ جاتقان تۇيەتاس بولدى.
جەڭىس تۋىن تىككەنى مەرەكە قارساڭىندا عانا ازداپ ايتىلىپ، شاقتاپ جازىلىپ ءجۇردى، ال جوعارعى جاقتاعىلارىمىز سوعان دا قۇلاق تۇرە بەرمەدى. جەڭگەن كەڭەس جاق ەمەس، جەڭىلگەن نەمىس جاق سەرگەكتىك كورسەتىپ، گ د ر 1965-جىلى راحاڭدى جەڭىس تويىنا شاقىردى. ءبىزدىڭ رەسمي باسشىلىق سوندا عانا سەلت ەتىپ ىزدەتتىرسە، ر. قوشقاربايەۆ ءبىر كىشكەنە مونشانىڭ مەڭگەرۋشى ەكەن. سونى بىلگەن باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ: «باتىرىڭدى «مونشانىڭ باستىعى» دەپ اپارساڭ، قارىق بولارسىڭ!» دەپ قاھارلانعانىن ەستىگەن الماتى قالاسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ە. دۇيسەنوۆ ەرتەڭىندە راحاڭدى قالالىق كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىنداپتى.
ال «الماتى» مەيمانحاناسىنا ديرەكتور بولعانى كەيىندە. اقمولا قالاسىنا تاقاۋ تايتوبە اۋىلىندا 1924-جىلى دۇنيەگە كەلگەن راحىمجاننىڭ بالالىق شاعى دا اۋىر بولىپتى. ءتورت جاسىندا شەشەسىنەن جەتىم قالعان. اكەسى «حالىق جاۋى» ناۋقانىنىڭ قۇربانى بولعان. جەتىم بالالار ۇيىندە وسكەن، 7-سىنىپتان كەيىن بالقاش قالاسىنداعى فابريك- زاۋىت ۋچيليشەسىندە (ف ز و) وقىعان، ەڭبەك جولىن باستاي بەرە 1942-جىلى مايدانعا اتتانعان راحىمجان قوشقاربايەۆ - قازاقستانىنىڭ، قازاعىنىڭ ابىرويىن اسپانداتقان ازامات، قاھارمان 1988 -جىلى فانيدەن باقيعا اتتانىپ كەتتى. ومىردە نە بولمايدى دەسەمىز. ءيا، ءبارى دە بولادى.
«التىننىڭ قولدا باردا قادىرى جوق» تا راس. داڭقى سان قيىرعا كەتكەن باۋىرجان مومىش ۇلى «سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى» اتاعىنا كوزى تىرىسىندە ءۇش مارتە ۇسىنىلسا دا، ونىڭ قاقپايلاعانعا كونبەسىن سان كورگەن «قۇدايلار»، اسىرەسە، مارشال ي. كونيەۆ اياعىنان شالىپ، الدىنا ور قازىپ وتىرىپتى. باۋكەڭە، راحاڭا كوزى تىرىدە باتىر اتاعىن الىپ بەرۋگە ءبىزدىڭ «تاڭىرلەر» دە قالايدا قۇلىقسىز بولعان، «ءبىز ۇسىنىپ ەدىك، ماسكەۋ قولدامادى» دەگەن جۇمباق جاۋاپتان تانباعان، دالەلدى، زاڭدى ۇلەسىن تابانداپ تالاپ ەتپەگەن.
جوعارى اتاقتار باۋكەڭە دە، راحاڭا دا قايتىس بولعاننان كەيىن بۇيىردى. قازاقستان ك پ و ك ءبىرىنشى حاتشىسى ن. نازاربايەۆتىڭ ارەكەتى ناتيجەسىندە ك س ر و باسشىسى م. گورباچەۆ 1990-جىلى باۋكەڭە «سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى» اتاعىن بەرۋگە ۇيعارىم جاسادى. راحاڭا «قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى» اتاعى پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن 1999-جىلى بەرىلدى. ايتا وتىرار ءبىر «قىزىق» ءجايت: ءانشى مەن كۇيشىگە، قۇرىلىسشى مەن كەڭشار باسشىسىنا... ەنشى ەتىلگەن قاھارمان اتاعىمىزدان باۋكەڭ شەت قالدىرىلدى. ەكى التىن جۇلدىزدى ۇشقىش اعامىز تالعات بيگەلدىنيەۆ تە ەسكەرىلمەدى. قالايشا، نەگە؟! ءبىزدىڭ قوعامدى ەم قونۋى قيىن دەرت - نەمكەتتىلىك جايلاعالى جارتى عاسىردان استى. بۇعان ايتىلعان مىسالدارعا قوسىمشا ءبىر عانا راحىمجان قوشقاربايەۆقا قاتىستى ەكى دالەل كەلتىرەيىن. ورىستىڭ مايدانگەر جازۋشىسى بوريس گورباتوۆ 1948-جىلى «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» ۇلى وتان سوعىسى حاقىنداعى ءبىر ماقالاسىندا: «.. .پورا كونچات سراۆنيۆات ناشيح ۆوينوۆ س ورلوم ي بەركۋتوم. كاكوي ورەل، كاكوي بەركۋت موجەت سراۆنيتسيا س كازاحوم كوشكاربايەۆىم، كوتورىي نا مويح گلازاح ۆودرۋزيل زناميا پوبەدى ناد رەيحستاگوم، نەسموتريا نا سيلنىي ي ۋراگاننىي وگون نەمتسيەۆ!» دەپ جازسا، اتاقتى كينووپەراتور رومان كارمەن 1949-جىلى «كازاحستانسكايا پراۆداداعى» ەستەلىك- جازباسىندا راحاڭدى ىزدەپ: «...گدە سەيچاس؟ ۋ مەنيا سوحرانيليس كادرى، وتوبراجايۋشيە دوبلەستنوگو ۆوينا ۆ توت مومەنت، كوگدا ون پريكرەپليال كراسنىي فلاگ نا كرىشە رەيحستاگا!» دەپتى. باۋكەڭنەن باسقا ەشبىرەۋ ەلەڭ ەتە قويماپتى. ال ر. كارمەننىڭ سول ايتقان كادرلار بار كينوتاسپاسى ونىڭ مۇراعاتجايىنان ۇرلانىپ، عايىپ بولىپتى.
وسى ەكى پىكىردەگى: «ۆودرۋزيل زناميا پوبەدى ناد رەيحستاگوم» جانە «ون پريكرەپليال كراسنىي فلاگ نا كرىشە رەيحستاگا» دەگەن سويلەمدەر، مىسالى، مەنى ەرىكسىز ويلانتتى. ايتىلىپ جۇرگەن: «نا پەرۆىي ەتاج» بەن «ناد رەيحستاگومنىڭ» نەمەسە «نا كرىشە رەيحستاگانىڭ» اراسىندا كوپ ايىرما بار ەمەس پە؟ ارينە!.. راحاڭنىڭ ءوزى بولسا، ءسال كۇلىمسىرەپ وتىرىپ: «گريشانىڭ قولى جەتكەن جەرگە ورناتتىق قوي» دەي سالاتىن. رەسمي بيلىك بەكىتىپ كەتكەن رەسمي ماعلۇماتتىڭ جاڭعىرتىلماسىنا، جاڭارتىلماسىنا، تۇزەتىلمەسىنە كوزى جەتكەن عوي. ءسوز ورايىنا قاراي ايتا وتىرۋىم كەرەك جانە ءبىر «اتتەگەن-اي!» بار. ول - اتالعان گازەتتىڭ 2-سانىندا جاريالانعان «ستالين ساپتان وتكەندە ءبارىمىز ەگىلىپ جىلاپ تۇردىق» اتتى ەستەلىكتەگى: «ءساۋىردىڭ 30 ى كۇنى راحىمجان قوشقاربايەۆ رەيحستاگتىڭ ءۇشىنشى قاباتىنا تۋ تىكتى. ءبىراق ودان ەكى ساعات بۇرىن جەڭىس تۋىن العاشقى بولىپ تىككەن وزبەك يۋسۋپوۆ دەگەن جىگىت بولدى» دەلىنگەن جاڭساق پىكىر.
بۇنىڭ شىندىققا جاناسپايتىن سەبەبى كوپ، ۇشەۋىن عانا كەلتىرەيىن: 1. تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، رەيحستاگقا تۋ تىگۋگە راحىمجان باستاپ كەتكەن جاۋىنگەرلەردىڭ قيمىلىن باقىلاۋ پۋنكتىندە ەكى كوزى ءتورت بولا باقىلاپ، كۇتىپ وتىرعان ديۆيزيا باسشىلارى يۋسۋپوۆتىڭ تىككەنىن ەكى ساعات بويى كورمەگەنى قالاي؟ الدە راحىمجاننىڭ تىگۋىن ەكى ساعات ادەيى توسىپ وتىرىپ پا؟ سولاي شىعار دەسەك، ۆ. شاتيلوۆتىڭ راپورتىنا گ. جۋكوۆتىڭ دەرەۋ اشۋلانىپ، «ازياتتاردان» بەزىنىپ، ورىس پەن گرۋزيندى ىزدەتتىرگەنى نەسى؟ ەكى گەنەرالدى بايلانىستىرىپ وتىرعان ز. تەمىرعالييەۆ باسقا اتى- ءجوندى ادەيى ەستىمەپ پە؟ 2. رەيحستاگقا تۋدى كىم، قاشان، قالاي تىككەنى تۋرالى جازىلعان ماقالا، وچەرك، كىتاپ كوپ. جوعارىدا اتالعاندارى بىرەر- سارانى عانا، وسىنىڭ ءوزى- اق ر. قوشقاربايەۆ پەن گ. بۋلاتوۆتىڭ تاريحي ەرلىگىن راستاۋعا جەتىپ جاتىر جانە ولاردىڭ ەشقايسىسىندا «يۋسۋپوۆ» دەگەن فاميليا جوق. 3. ءبىلىمدار، تاباندى تاريحشىمىز بولات اسانوۆ جەڭىس تۋىنىڭ تىگىلۋىن انىقتاۋ جولىندا قىرۋار ەڭبەك ەتىپ، اقىرىندا شىندىققا كوز جەتكىزدى، راحىمجان اعامىزدىڭ قاھارماندىعىن سول كەزدەگى رەسمي قۇجاتتار نەگىزىندە كۇنىن كۇندەي، ساعاتىن ساعاتتاي تاپتىشتەپ دالەلدەدى دە، تۇجىرىمىن رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ اسكەري تاريح ينستيتۋىنىڭ ساراپشىلارىنا تابىس ەتتى. ينستيتۋت تولىق كەلىسىپ، ونىڭ شەشىمىن رەسەي پرەزيدەنتى ۆ. پۋتين بەكىتىپ، قولىن قويدى. دەمەك، راحىمجان قوشقاربايەۆ مارقۇمنىڭ ارۋاعىنان اتتاماۋىمىز كەرەك! ...نەمكەتتىلىك سىرقاتى ادەتتە توڭمويىن بيلىك كۇشتى جەردە اسقىنادى. راحاڭنىڭ مايدانداس دوسى باتىر گريگوريي بۋلاتوۆ تا سوندايلاردان تاۋقىمەت تارتىپتى.
ول وتە قاراپايىم ادام ەكەن. فاشيزمنىڭ قارا ورداسىنا جەڭىس تۋىن تىككەندەرىنە ماقتانباي، ۇندەمەي جۇرە بەرىپتى. سۆەردلوۆسك وبلىسىنا قاراستى سلوبودسك قالاسىنىڭ ىرگەسىدەگى «كيروۆ» دەگەن دەريەۆنيادا تۇرعان. كەيىن راحاڭنىڭ اتى شىعا باستاعان كەزدە عانا ونىڭ دا ەرلىگى بىرگە ايتىلىپ، جەرلەستەرىنە ءمالىم بولعان. ءبىراق جەرگىلىكتى توڭمويىن باسشىلىق ءمان بەرمەگەن دە، بىلايعى جۇرت تا سەنبەي، ونى «گريشا- رەيحستاگ» دەپ مازاققا اينالدىرعان. سان جىلعا سوزىلعان قاڭقۋ- قورلىق سوزدەن مەزى بولعان سوڭ، راحاڭنىڭ اراشالاعانى دا قورعان بولا الماي، 48 جاستاعى گريگوري قارۋلاس دوسىنا مۇڭىن شاعا جازعان حاتىن: «...راحيمجان! ۆ ەتوي جيزني نەت سپراۆەدليۆوستي!» دەپ ءتۇڭىلىپ اياقتاپتى دا، اسىلىپ ءولىپتى... ح ح ح دۇنيە ءجۇزىن جاۋلاپ الۋدى، باسقا حالىقتاردى "اسىل ءناسىلدى نەمىستىڭ" تابانىنا سالىپ قۇل- كۇڭ ەتۋدى كوكسەگەن گيتلەرشىل فاشيستەرگە قارسى ادامزاتتىق ادىلەتتى سوعىستىڭ تاريحىنا اتى ماڭگىگە جازىلعان، قازاقتىڭ ماڭدايىنا ماقتانىش ءۇشىن بىتكەن قايران راحاڭنىڭ ارامىزدان ەرتەرەك، 64 جاسىندا، كەتكەنى، ارينە، ۇلكەن وكىنىش. ءبىر جۇبانىشىمىز - قاھارمان قازاق راحاڭا جاقىندا استانادا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىلعانى. بارەكەلدى!
عابباس قابىش ۇلى، جازۋشى
