قازاقستاندا جەڭىس كۇنى اتاپ وتىلۋدە
سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا قازاقستاننان مايدانعا اتتانعان 1 ميلليون 200 مىڭ جاۋىنگەردىڭ 600 مىڭى سوعىستان قايتىپ ورالمادى. جالپى، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ 27 ميلليونعا جۋىق ادامىن جالماعان قاندى قىرعىنعا ەلىمىزدەن اتتانعانداردىڭ ىشىنەن 500 دەن استام جاۋىنگەر 1934 -جىلى بەكىتىلگەن ەڭ جوعارعى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتانعان بولاتىن، ونىڭ 100 دەن استامى - قازاقتار. سوعىس اياقتالعاننان كەيىنگى جىلدارى ناقتى ايتقاندا، 1946 -جىلى قۇدايبەرگەن سۇراعانوۆ، 1965 -جىلى گەنەرال سابىر راحىموۆ، ال 1990 -جىلى باۋىرجان مومىش ۇلى الدى. ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن تالعات بيگەلدينوۆ، لەونيد بەدا، يۆان پاۆلوۆ، سەرگەي لۋگانسكي، ال شىمكەنتتە ورنالاسقان چۋگۋيەۆ اسكەري اۆياتسيا ۋچيليشەسى تۇلەگى ي. كوجەدۋب ءۇش مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن يەلەندى. شىعىستان شىققان قوس جۇلدىز پۋلەمەتشى مانشۇك مامەتوۆا مەن مەرگەن ءاليا مولداعۇلوۆالار دا وسى جوعارى اتاققا لايىقتى دەپ تانىلدى. سونىمەن قاتار 142 قازاقستاندىق داڭق وردەنىنىڭ تولىق يەگەرى اتانسا، كەڭەس وداعىنىڭ وردەن، مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان قازاقستاندىقتار سانى 100 مىڭعا جۋىقتايدى. بۇل سوعىسقا قازاقستان كەڭەستەر وداعىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاتىستى. قازاقستان سوعىس ۋاقىتىندا مايدان قاجەتىنە قاراي بەيىمدەلدى. كوپتەگەن اسكەري ديۆيزيالار مەن بريگادالار، ارتيللەريا، مينومەت، اۆياتسيا پولكتەرى جانە دەربەس باتالوندار قۇرىلدى.
قازاقستان جاۋىنگەرلەرى كەڭەس- گەرمان مايدانىنىڭ شەشۋشى شايقاستارىنا قاتىستى. سوعىستىڭ العاشقى ساتىندە شەكارا شەبىندەگى برەست قورعانىسىن قورعاۋشىلار قاتارىندا مىڭداعان قازاقستاندىقتار بولدى. 1941 -جىلعى قىركۇيەكتىڭ اياعىندا باستالعان ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستا گەنەرال ي. پانفيلوۆ باسقارعان 316-اتقىشتار ديۆيزياسى ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. مۇندا باۋىرجان مومىش ۇلى باسقارعان 1073-گۆاردياشىل اتقىشتار پولكى جاۋ شابۋىلىنا ەرلىكپەن تويتارىس بەردى. ماسكەۋدى قورعاۋدا پانفيلوۆشىلار ديۆيزياسى بولىمدەرىنىڭ ساياسي جەتەكشىلەرى پ. ۆيحروۆ، م. عابدۋللين، اۆتوماتشىلار ت. توقتاروۆ، ر. امانگەلديەۆ ەرلىك كورسەتتى. قازاقستاندىق اسكەري قۇرامالاردىڭ ۇشتەن ءبىرى 1941 -جىلعى 9 -قىركۇيەكتەن باستاپ لەنينگرادتى قورعاۋعا قاتىستى. قازاقستان 1942 - جىلدىڭ جازىندا ستالينگراد شايقاسىنىڭ ەڭ جاقىن تىلىنا اينالىپ، سوعىس قيمىلدارىنا باتىس قازاقستانداعى تەمىر جول ستانسالارى مەن ەلدى مەكەندەر كەڭىنەن تارتىلدى. كۋرسك شايقاسىندا جانە باسقا دا مايدانداردا قازاقستاندىق قۇرامالار مەن بولىمدەر بولدى. بالتىق بويى رەسپۋبليكالارىن، ۋكراينا مەن بەلورۋسسيانى، شىعىس ەۋروپانى ازات ەتۋگە جانە بەرلين وپەراتسياسىن جۇزەگە اسىرۋعا قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر دە قاتىستى. قازاقستاندىقتار پارتيزان سوعىسىنا دا بەلسەنە قاتىستى. لەنينگراد وبلىسىنداعى شايقاستاردا - 220, سمولەنسك جەرىندە - 270 تەن استام، ۋكراينا مەن بەلورۋسسيادا - 3000 داي قازاقستاندىق ەرلىك كورسەتتى. بۇلاردىڭ ىشىندە ق. قايسەنوۆ، ع. احمەدياروۆ، ب. جانگەلدين، ءا. ءشارىپوۆ، ن. بايسەيىتوۆا مەن ت. جۇمابايەۆا، ج. ساين، ع. وماروۆ سياقتى قازاقتىڭ ۇل- قىزدارى بولدى. پارتيزاندار كومانديرلەرى ا. ەگوروۆقا، ن. زەبنيتسكيگە جانە ف. وزميتەلگە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. 300 دەي قازاقستاندىق ەۋروپاداعى قارسىلاسۋ قوزعالىسىنا قاتىستى.
فاشيزمگە قارسى سوعىس جەڭىسپەن اياقتالعاننان كەيىن قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر كۆانتۋن ارمياسىنا قارسى شايقاستى. قازاقستاننىڭ تابيعي بايلىعى قىزىل ارميانى اسكەري تەحنيكامەن جاراقتاندىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ك س ر و حكك مەن بك(ب) پ و ك- ءنىڭ 1941 -جىلعى 16 تامىزداعى قاۋلىسى قازاقستاننىڭ 1941 -جىلدىڭ 4 توقسانى مەن 1942 -جىلعا ارنالعان اسكەري- شارۋاشىلىق جوسپارىن بەلگىلەدى. وسى قاۋلىعا سايكەس رەسپۋبليكا ەكونوميكاسى سوعىس مۇددەسىنە باعىتتالدى. رەسپۋبليكا اسكەري ءوندىرىس ءۇشىن قاجەت مىس، قورعاسىن، مەتالل، ۆيسمۋت، موليبدەن، پوليمەتالل كەندەرىن وندىرۋدە جەتەكشى ورىندا بولدى. مارگانەتس، ۆولفرام، نيكەل، ت. ب. ءوندىرۋ جولعا قويىلدى. قازاقستاننىڭ قورعانىس زاۋىتتارى قارۋ- جاراق پەن وق- ءدارى جاساۋدىڭ جاڭا ۇلگىلەرىن يگەردى. قاراعاندى كەنشىلەرى ونەركاسىپ پەن كولىكتى كومىرمەن قامتاماسىز ەتتى. ورال - ەمبى مۇنايلى اۋداندارىنىڭ كاسىپورىندارى سۇيىق وتىن شىعارۋدى 39 پايىزعا ارتتىردى. ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ 2 ەسە دەرلىك ءوستى. 1941-1945 -جىلدارى بارلىعى 460 جاڭا ءوندىرىس ورنى سالىندى. بۇلاردىڭ قاتارىندا سوعىس ءجۇرىپ جاتقان اۋدانداردا قازاقستانعا كوشىرىلگەن 142 كاسىپورىن قىسقا مەرزىم ىشىندە ورنالاستىرىلىپ، ىسكە قوسىلدى.
قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مايدان مەن تىلدى ازىق- تۇلىكپەن، ونەركاسىپتى شيكىزاتپەن جابدىقتادى. 1942 -جىلى مال باسى 2 ميلليونعا، ەگىس كولەمى 8 ميلليون گەكتارعا جۋىق ارتتىرىلدى. رەسپۋبليكا 1941-1945 -جىلدارى 5829 مىڭ توننا استىق، 734 مىڭ توننا ەت جانە باسقا ازىق- تۇلىك بەردى. سوعىس جىلدارى رەسپۋبليكا ەڭبەكشىلەرى مايدانعا كيىم- كەشەك، ازىق- تۇلىك جىبەرىپ، جەكە ازاماتتاردىڭ قارجىسىنا تانكتەر، ۇشاقتار، سۇڭگۋىر قايىقتار جاسالدى. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ مايدان قاجەتىنە ەرىكتى جيناعان قارجىسى 4700 ميلليون سوم بولدى. ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىس كۇنى قازاقستان مەن ت م د دا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ودان تىسقارى جەرلەردە دە كەڭىنەن اتاپ وتىلەدى. بۇل جىل سايىنعى اتالىپ وتەتىن مەيرامنىڭ ەرەكشە جانە قۇرمەتتى ورنى بار.
ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز ءۇشىن قۇربان بولعان ميلليونداعان ادامداردى ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن، ءاربىر قازاقستاندىق بۇل مەرەكەنى وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ نىشانى رەتىندە اتاپ وتەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى جەڭىستىڭ 72 جىلدىعى قۇرمەتىنە ەلىمىزدە كوپتەگەن شارالار وتكىزىلۋدە. بۇگىندە قاتارى سيرەپ قالعان مايدانگەرلەرگە دەگەن قۇرمەت ەرەكشە. رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇپكىر- تۇپكىرىندە ەسكە الۋ ۆاحتالارى، ءارتۇرلى اكتسيالار، ارداگەرلەرمەن كەزدەسۋلەر ءوتىپ جاتىر. بۇگىن استانادا قالا جۇرتشىلىعى، ارداگەرلەر «وتان قورعاۋشىلار» مونۋمەنتىنە گۇل شوقتارىن قويادى، مەرەكەگە جينالعان مايدانگەرلەر سارباز بوتقاسىنان اۋىز تيەدى، مايداندىق اندەر شىرقالادى. سونداي- اق الماتىدا ءداستۇر بويىنشا 28-پانفيلوۆشى باتىرلار ەسكەرتكىشىنە گۇل شوقتارى قويىلادى، قالا الاڭدارىندا كونتسەرتتەر وتەدى. مەرەكەلىك شەرۋلەر حالىق سەرۋەنىنە ۇلاسىپ، كەشكە جەڭىس وتشاشۋىمەن اياقتالادى. مۇنداي شارالار رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە جالعاسىن تابادى.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
