قازىعۇرتتاعى «قىرىق قىز» تاس ءمۇسىنى ساياحاتشىلاردىڭ كوپ كەلەتىن ورنىنا اينالعان - فوتو، كەسكىن

شىمكەنت. قازاقپارات - ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندەگى قازىعۇرت تاۋىندا بۇگىندە وتىزدان اسا ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش بار.

سولاردىڭ ىشىندە «قىرىق قىز» دەپ اتالىپ كەتكەن عاجايىپ ەكى تاس ءمۇسىن بار. كوپ جىلداردان بەرى ساياحاتشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تانىتىپ وتىرعان بۇل ەسكەرتكىشتەر وگەم تاۋىنىڭ باۋرايىندا ورىن تەپكەن، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ح ا ا ءتىلشىسى.

ءبىرىنشىسى - تۇربات اۋىلىنىڭ سولتۇستىك- شىعىسىنداعى اققۇم وزەنىنىڭ باستاۋ الار جەرىندە ورنالاسقان. اۋىلدان 5-6 شاقىرىم جەردەگى سارقىراما جاردىڭ قاسىنان كورۋگە بولادى.

تاس ءمۇسىن كوپ زامانداردان بەرى تابيعاتتىڭ ءوزى جاراتقان كيەلى ەسكەرتكىش بولىپ سانالادى. كونەدەن كەلە جاتقان اڭىز- اڭگىمەلەرگە سۇيەنسەك، بۇرىنعى جاۋگەرشىلىك زاماندا جاۋ شاپقىنشىلارى ەلدەن تىسقارى قاراباۋ سۋىنا شومىلىپ، الاڭسىز سەرۋەندەپ كەلە جاتقان 40 قىزدى كورەدى. كەيىن سوڭدارىنان قۋسا كەرەك. سوندا قىزدار قۇدايعا «ەلىمدى، جەرىمدى جاۋعا تاپتاتقانشا، مىنا جاۋدى دا، ءبىزدى دە تاسقا اينالدىر!» دەپ جالبارىنعان ەكەن دەيدى. قىزداردىڭ تىلەگى قابىل بولىپ، جاۋ اسكەرى تاسقا اينالادى. ول جەر قازىر قاراتاس دەپ اتالادى.

ال قىزدار اسەمدەنە تىزىلگەن قايتالانباس ەسكەرتكىشكە اينالعان دەسەدى. بۇگىندە بۇل ەسكەرتكىشتەردى كورۋگە كەلەتىندەردىڭ قاتارى كۇن ساناپ ارتىپ وتىر. سەبەبى، تابيعاتتىڭ عاجايىپ تۋىندىسى كىمدى دە بولسا قىزىقتىراتىنى بەلگىلى. ال، «قىرىق قىز» دەپ اتالاتىن ەكىنشى تاس مۇسىندەر وگەم قويناۋىنا تۇسە بەرىس جەردە - قازىعۇرت تاۋىنىڭ شىعىس ءمۇيىسىنىڭ («وردا قونعان» ) وڭتۇستىك- شىعىسىندا 4-5 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورنالاسقان. ەتەگىندە وگەم وزەنى اعىپ جاتقان قويناۋعا تۇسە بەرىس جەر كۇرت ىلديلاپ كەتەتىن بۇرالاڭ جولعا اينالادى.

تاس مۇسىندەر وسى مۇيىستەردىڭ بىرىندە ءتىزىلىپ تۇر. اڭىز بويىنشا بۇل تاسقا اينالعان قىرىق قىزدىڭ بەينەسى. مۇندا دا جاۋگەرشىلىك زامانى تىلگە تيەك ەتىلەدى. وعان سەنسەك، ەرتەدە ءبىر باي قىزىن بەسىكتە ايتتىرىلعان ادامىنا ۇزاتاتىن بولىپتى.  قىزىنىڭ بويجەتىپ، باسقا اۋىلعا كەلىن اتانارىنا امالسىز كوندىككەن اكە پەرزەنتىنىڭ الدىنداعى پارىزىن وتەمەككە كىرىسەدى. اتان-اتان تۇيەگە جۇك قىلىپ جاساۋ تيەپ، قىزىن كۇيەۋ بالاسىنا اماناتتاپ تۇرعان شاعىندا «جاۋ شاپتىلاپ» كەلگەن شابارماننىڭ ايعايى ءدۇيىم ەلدى دۇرلىكتىرەدى.

وسى كەزدە تاۋ باسىندا تۇرعان قىرىق قۇربىسىن ەرتكەن بويجەتكەن: «ا، قۇداي، اقىرى ارىستاي ازاماتتارىمىزدى العان ەكەنسىڭ، ءبىزدى جاۋ قولىنا جەتەكتەتىپ، كۇڭ ەتكەنشە، تاس قىلا گور!» دەپ جالبارىنىپتى.

ول ءبىر قارعىس پەن العىستىڭ، تىلەك پەن نيەتتىڭ قابىل بولاتىن شاعى ەكەن. ءبىر ساتتە قىرىق قىزعا قوسا قالىڭدىق تا تاسقا اينالىپ كەتىپتى- مىس. سونىمەن قاتار تاعى ءبىر اڭىزدا ەلىنەن ۇزاپ كەتكەن قالىڭدىق كوشىنىڭ الدىنان قالماقتىڭ قانىشەر قوڭتايشىسى شىعىپ، قىز نوكەرلەرىن قىرىپ تاستايدى. بويجەتكەندەردى كۇڭدىككە الماق بولعاندا قىرىق قىز قۇدايدان: ء«بىزدى مىنا يتكە قور قىلعانشا، تاس قىپ قاتىر»، - دەپ جالىنعان ەكەن.

سول مەزەتتە تاسقا اينالعان قىرىق قىزعا قوسا قوڭتايشى دا تاس ءمۇسىندى يتكە اينالىپتى. سوندىقتان، كوزكورگەندەر قاتپار- قاتپار تاۋدان تەك قىزداردىڭ سۇلباسىن ەمەس، يتكە ۇقساس بەينەنى دە اڭعارۋعا بولادى، - دەيدى.



وسىنداعى سارقىرامانى دا جۇرت قىرىق قىز سارقىراماسى دەپ اتاپ كەتكەن. ول قارجانتاۋدىڭ بايدىبەك شوقىسى ماڭىنداعى سىلەمدەردەن باستاۋ الادى. تاۋ شاتقالدارىنان وتەتىن قاراباۋ وزەنىنىڭ ارناسى سارقىرامادان كەيىن كەڭەيىپ، ۇلكەن شاتقالعا ۇلاسادى. سارقىراما تەك تاس مۇسىندەردىڭ قاسىندا بولعاندىقتان ەمەس، كەي اڭىزدارعا بايلانىستى وسىلاي اتالىپ كەتكەن دەسەدى. اڭىز بويىنشا سارقىرامادا قىرىق قىز شومىلىپ جۇرگەندە اۋىلعا جاۋ شاباتىنى ايتىلادى. جاۋدان جاپا- تارماعاي قاشقان قىزدار وسى سارقىرامادان ورلەپ بارا جاتقان بويى تاسقا اينالادى. ايتا كەتەيىك، سارقىراما 43 مەتر بيىكتىكتەن اعادى.

بۇل قازىعۇرت اۋدانىنداعى ەڭ بيىك سارقىراما سانالادى. بيىكتەن قۇلاعان سۋ تومەنگە جەتكەنشە تاستان- تاسقا سوعىلىپ، ۇساق سۋ تامشىلارىنا اينالادى. تاستاي سۋىق سۋدىڭ تومەنگە تۇسەتىن جەرىندە باسسەين ىسپەتتى ورىن جاسالعان. جاز جەتىپ، شومىلۋ ناۋقانى باستالعاندا الىس- جاقىن اۋىل- ايماقتاردان سۋىق سۋعا تۇسۋگە ارنايى ات ارىتىپ كەلەتىندەر كوپ. ال سارقىرامانىڭ شىعىس بەتكەيىندەگى ورتاعاسىرلىق قونىستى جەرگىلىكتى تۇرعىندار «قىرىق قىز اۋليە» نەمەسە «قىرىق قىز قورعانى» دەپ اتاپ كەتكەن. جالپى، «قىرىق قىز» تۋرالى اڭىزدار وزگە ۇلتتاردا دا كەزدەسەدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قاراقالپاقستاننىڭ بەرۋني قالاسىنان 27 شاقىرىم جەردەن ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ III-VI عاسىرىنا جاتاتىن قالاشىق تابىلعانىن ەستىپ ەدىك. قالانى زەرتتەگەن عالىمدار وندا «قىرىققىزقالا» اتتى قامالدىڭ بولعانىن ايتادى.

سونداي-اق، قاراقالپاقتاردا، جوعارىداعى ايتقانعا ۇقساس اڭىزعا ساياتىن «قىرىق قىز» اتتى داستان دا بار ەكەن. تەك بۇل عانا ەمەس، كورشى وزبەك اعايىنداردا دا سۇرحانداريا قالاسى اۋماعىندا، ازەربايجان ەلىندە وسىمەن اتتاس جەرلەر بار.

«قىرىق قىز» تۋرالى اڭىز كورشى قىرعىز فولكلورىندا دا كەزدەسەدى. پروفەسسور سۇلتانعالي سادىرباي ۇلى ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە مىناداي دەرەكتەردى العا تارتقان: «قىرىق قىز» تۋرالى اڭىزدىڭ ءبىرى «مۇزارت تاۋى» دەپ اتالادى. مۇزارت قىرعىز ەلىندەگى تاۋ اتى، مۇزدى تاۋ دەگەندى بىلدىرەدى.

ول نارىن وبلىسىنىڭ جۇمعال اۋدانى مەن قوشقاراتا تاۋىنىڭ ورتاسىندا تۇر. بايىرعى زاماننان ايتىلىپ كەلە جاتقان اڭىز بويىنشا وتكەن زاماندا قىرىق قىز قوشقاراتا جاققا تويعا بارماقشى بولىپ، جۇمعال جاقتان شىعادى. ولار اۋىلدان شىققاندا اسپان اشىق، تاۋدا شوكىمدەي دە بۇلت بولمايدى. قىزدار تويعا بارامىز دەپ، ساندەنىپ، جەڭىل- جەلپى كيىنىپ شىعادى.

بۇلار اۋىلدان قوزىكوش ۇزاپ شىققان سوڭ بيىك تاۋلاردىڭ باسىنا كوتەرىلەدى.

سول كەزدە قارسى بەتتەن اقتۇتەك بوران سوعىپ، اينالانى سۇرعىلت تۇمان باسادى. سول ساتتە قىرىق قىز باستارىن ءتۇيىستىرىپ، بىرىنە- ءبىرى ىقتاپ، قورعانا باستايدى. ءبىراق، يەسىز تاۋدا ولاردى كىم اياسىن، تاۋدىڭ ءىشى ۇلىعان ۇرەيلى ۇنگە تولىپ كەتەدى. سول جەردە مۇزارت تاۋىنىڭ باسىندا قىرىق قىزدىڭ 39 ى مۇزعا اينالىپ، تەك تۇيە ءجۇن، جىرتىق شاپان كيگەن كەدەيدىڭ قىزى عانا امان قالىپتى. ەكى تۋىسقان ەلدىڭ اڭىز- ءافسانالارىندا وسىنداي ۇقساستىقتار كەزدەسەدى. بارلىق جەردە قىرىق قىزدىڭ ايانىشتى تاعدىرى ايتىلادى.

اۆتور: اينۇر اقبايەۆا