بورتەگۇل گۇلدەگەندە

 استانا. قازاقپارات -  الماتىدا مامىر ايى بيىل دا جاڭبىرلى بولىپ تۇر. بىلتىر دا وسى ۋاقىتتا جاڭبىردان كوز اشپاپ ەدىك. ءبىراق جاڭبىر جاۋعاننان كەيىن كۇن ءبىر ىسىسا، اينالا جاسارىپ سالا بەرەدى. جاڭبىر جەرگە ءنار بەرەدى. دۇنيەنىڭ الۋان تۇرگە بولەنىپ، قۇلپىراتىن ۋاعى ءقازىر.

 مامىردا بورتەگۇل (سيرەن) گۇلدەيدى. شىن مانىندە مۇنىڭ اتىن دا قازاق بەكەر قويماعان- اۋ. جۇپار گۇلىنىڭ ءيسىن ايتساڭشى. مۇرنىڭدى جارىپ، كەڭسىرىگىڭ اشىلادى، تازا اۋادا جۇپار شاشىپ، ادام بالاسىن وزىنە تارتىپ تۇراتىن بۇل گۇلدىڭ قادىر- قاسيەتى دە بولەك ەكەن. تابيعاتقا كورىك بەرگەن جۇپار حوش ءيىستى گۇلدى جۇرت نەگە جاقسى كورەدى؟ ادەمىلىگى مەن جۇپار ءيسى ءۇشىن شىعار. جۇپار گۇلدى ءبىر- بىرىنە سىيلاپ، قۇرمەت كورسەتەتىنى دە سوندىقتان بولار.

ال جۇپار ءيىستى بۇل گۇل قازاقستاندا وسە مە؟ «wikipedia.org اتاپ كورسەتكەندەي، مامىرگۇل نەمەسە بورتەگۇل (لات. Syringa) - زايتۇندەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن بۇتالار تەگى. ولاردىڭ ءار ءتۇرلى مالىمەت بويىنشا 22-36 ءتۇرى بار. ولاردىڭ بارلىعى جابايى تۇرىندە ەۋرازيا ءتۇرلى ايماقتارىنىڭ تاۋلى اۋداندارىندا وسەدى. مامىرگۇلدىڭ 2300-دەن استام مادەني سورتتارى بار، ولار كادىمگى مامىرگۇل تۇرىنەن الىنعان. سورتتارى بۇتالار گۇلدەنۋى، بيىكتىگى مەن ادەتى مەرزىمدەرى، گۇل ءتۇسى، ءپىشىنى مەن مولشەرى جانە تاعى باسقا بويىنشا ەرەكشەلەنەدى .

قازاقستاندا قالالاردا، ساياباقتاردا، باقشالاردا جانە دەمالىس ورىندارىندا كادىمگى اسەمدىك ءۇشىن وسىرىلەدى. بيىكتىگى 2-8 مەتردەي، جاسىل ءتۇستى جاس وسكىندەرى بەزدى، ءبىر جىلدىق بۇتاقتارى سۇر ءتۇستى. ءبۇتىن جيەكتى جالاڭ جاپىراقتارى سوپاقشا جۇمىرتقا ءتارىزدى، قاراما- قارسى ورنالاسقان، ۇزىندىعى 5-10 س م، ەنى 4-7 س م. سىپىرتقى گۇلشوعىرى توبە جاعىنا قاراي ءبۇيىر، كەيدە سوڭعى بۇرشىكتەرىندە ورنالاسادى. ۇزىندىعى 1,5-2 م م بولاتىن 4 تىسشەلى توستاعانشاسى كونۋس ءتارىزدى، تىسشەلەرى ءۇشبۇرىشتى ءارى وتە قىسقا، تىسشەلەرىنىىڭ اراسىنداعى ويىقتارى دوعا ءتارىزدى. گۇلى ۇساق، جۇپار ءتارىزدى. كۇلتەسى كوكشىل نەمەسە اقشىل ءتۇستى، ۇزىندىعى 1 سانتيمەتردەي بولاتىن تۇتىكشەسى بار. مامىر ايىندا گۇلدەپ، ماۋسىمدا جەمىس بەرەدى. » .

 ەگەر اۋا رايى +20 گرادۋستان جوعارى بولسا، وندا بورتەگۇلىڭىز قىستا دا گۇلدەي بەرەدى ەكەن. وسىدان 3-4  جىل بۇرىن شىمكەنت پەن اتىراۋدا قازان ايىندا ونىڭ گۇلدەگەنى تۋرالى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جاپاتارماعاي جازدى. ءبىراق بۇل جۇپار گۇلدىڭ قوڭىر كۇزدە گۇلدەگەنىن جاقسىلىققا بالامايتىندار دا بار. ەگەر ول قازان- قاراشادا گۇلدەسە، وندا الداعى قىس قاتتى بولۋى مۇمكىن. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، جەمىس اعاشتارى جانە بورتەگۇل ءتارىزدى ادەمى گۇلدەر قوڭىر كۇزدە بۇرشىك جارسا، وندا كوكتەمدە رەڭىن بەرىپ قويۋى ىقتيمال نەمەسە گۇلدەمەۋى دە بەك مۇمكىن. سوندىقتان تابيعات بەرگەن سۇلۋلىقتىڭ ءوز ۋاعىندا جايناپ كوركەيگەنى جاقسى ەكەن.

 ءبىز سىرت ەتكىزىپ سۋرەتكە تۇسىرگەن جۇپار ءيىستى گۇلدى سۇلۋلىق دەپ قانا ۇعىنباۋ كەرەك. ينتەرنەت كوزدەرى ونىڭ «گۇلىنىڭ قۇرامىندا ەفير مايى مەن گليۋكوزيد جانە تەر شىعاراتىن، اۋرۋدى باساتىن قاسيەتى بار ەكەنىن ايتادى. «گۇلىنىڭ تۇنباسىن كوكجوتەلگە جانە بۇيرەك اۋرۋلارىنا قولدانادى. جاپىراعىن جارالاردىڭ ءىرىڭىن شىعارۋ ءۇشىن پايدالانادى جانە حالىق مەديتسيناسىندا وكپە تۋبەركۋلەزىن ەمدەۋگە قولدانىلاتىن شوپتەر قوسىندىسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى»

 مىنە جۇپار حوش يسىمەن جانىڭدى باۋراپ الاتىن، ءبىز كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەن گۇلدىڭ وسىنداي بەيمالىم قاسيەتتەرى دە بار ەكەن.

...بورتەگۇلدى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، سىرت ەتكىزگەندەگى ىزدەنىس سىرى وسى ەدى.

بەرىك بەيسەن ۇلى

(سۋرەتتەردى تۇسىرگەن اۆتور)

«ايقىن» گازەتى