اسكەري ۋچيليشەدە وقىعان العاشقى قازاق
ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ وبلىسقا باكۋ جاياۋ اسكەرلەر ۋچيليشەسى مەن باقىلاۋشى ۇشقىشتار دايارلايتىن ودەسسا اۆيامەكتەبى قونىس اۋدارىپ، ءبىرى - جامبىل قالاسىندا، ءبىرى - لۋگوۆوە ستانساسىندا ورىن تەۋىپتى.
سوعىستان كەيىن ولاردىڭ كوبى بۇرىنعى ورىندارىنا كوشىپ كەتتى دە. ءوز ەلىمىزدە قۇرىلعان العاشقى اسكەري وقۋ ورنى تۋرالى نە بىلەمىز؟
الماتىداعى جوعارى ماماندانعان وفيتسەرلەر دايىندايتىن قۇرلىق اسكەرلەرى ينستيتۋتىنىڭ تاريحى قازاق توپىراعىندا پايدا بولعان تۇڭعىش اسكەري وقۋ ورنى رەتىندە وتكەن عاسىردىڭ ورتا كەزىنەن باستاۋ الادى.
بۇعان دەيىن قازاقستان اۋماعىندا جيىرماسىنشى جىلداردان كەڭەستىك بىرنەشە شاعىن اسكەري كۋرستار مەن مەكتەپتەر عانا جۇمىس ىستەپ كەلگەن بولسا، 1940-جىلى ماۋسىم ايىندا ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن پۋلەمەتتىك-اتقىشتار ۋچيليشەسى قۇرىلدى.
بۇل وقۋ ورنىنىڭ كۋرسانتتارى اراسىنان سوعىس جىلدارىندا جۇزدەگەن جوعارى دايىندىقتى وفيتسەرلەر، مىڭداعان قاتارداعى جاۋىنگەرلەر مەن سەرجانتتار قولىنا قارۋ الىپ مايدانعا اتتاندى.
سوعىستان كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى م. كونيەۆتىڭ ەسىمى بەرىلگەن جالپى اسكەرلىك كوماندالىق ۋچيليشەسىنىڭ (بۇگىندە قۇرلىق اسكەرلەرى ينستيتۋتى) قابىرعاسىنان ول قۇرىلعالى بەرى ون مىڭداي اسكەري ماماندار دايارلانعان بولسا، ولاردىڭ ءتورت جۇزدەن استامى اۋعانستاندا، باسقا دا «ىستىق» ايماقتاردا اسكەري مىندەتىن اتقارعان، تاجىكستان مەن يراكتاعى بىتىمگەرلىك وپەراتسيالارىنا قاتىسقان.
ولاردىڭ اراسىنان باتىرلار مەن گەنەرالدار دا كوپتەپ شىقتى. بۇرىنعىسىن ايتپاعاندا، تاۋەلسىزدىك العان جىلداردا ەلىمىزدىڭ قورعانىس مينيسترلىگىن باسقارعان الىبەك قاسىموۆ، رەسپۋبليكا ۇلانىنىڭ كومانداشىسى بولعان اباي تاسبولاتوۆ، «حالىق قاھارمانى» باقىتجان ەرتايەۆ، قازىرگى قورعانىس ءمينيسترى ساكەن جاسۇزاقوۆ سىندى ەل تىنىشتىعىن قورعاۋ جولىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن داڭقتى تۇلەكتەرى از ەمەس.
وسى اسكەري وقۋ ورنىنىڭ ەڭ العاشقى ءارى جالعىز قازاق كۋرسانتى قوردايلىق يمانبەردى الەيبەكوۆ بولعانىن كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز.
ىرعايتى وزەنىن بويلاي ورنالاسقان تابيعاتى تاڭعاجايىپ شارباقتى اۋىلىنىڭ تۋماسى احمەت ۇلى الەيبەكتىڭ التى ۇل، التى قىزىنىڭ كوبى جاستاي اۋرۋدان شەتىنەي بەرىپ، يمانبەردى عانا شىمىر بولىپ ءوسىپتى.
ول اۋەلدە قاسىقتاعى جەتىجىلدىقتا، ودان سوڭ الماتىداعى ون ەكىنشى مەكتەپ-ينتەرناتتا ءبىلىم الادى. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن 1940-جىلى قالادا پۋلەمەتتىك- اتقىشتار ۋچيليشەسى قۇرىلىپ جاتقان بولاتىن. جيىرما جاسار جىگىت كوپ ويلانباستان قۇجاتىن سوعان تاپسىرادى.
اسكەردىڭ تەمىردەي بەرىك ءتارتىبى مەن شاربولاتتاي شىڭدالعان ساربازدار ءومىرى ونى قاتتى قىزىقتىرعان. باستاپقىدا تالاپكەرلەر قاتارىندا ءۇش قازاق بالاسى بولسا، وقۋ باستالعانعا دەيىن وزگەلەرى اينىپ قۇجاتتارىن كەرى الادى دا، يمانبەردى عانا العان بەتىنەن قايتپايدى.
ءبىر جىلدان كەيىن سوعىس ءورتى تۇتانىپ، ۋچيليشە دايىنداعان اسكەري مامانداردىڭ العاشقى لەگى وتان قورعاۋعا اتتانا باستايدى. لەيتەنانت پوگونىن تاعىپ ۇلگەرگەن بەتتە الەيبەكوۆ تە 1942-جىلى العى شەپتەن ءبىراق شىقتى. جاس وفيتسەر سودان بريانسك، ۆورونەج، ءۇشىنشى پريبالتيكا، ءبىرىنشى ۋكراينا مايداندارىندا بريانسكدەن شىعىس پرۋسسياعا دەيىنگى جورىق جولدارىمەن ءجۇرىپ وتەدى.
ول 49-تانك بريگاداسى قۇرامىندا ورۋديا كومانديرى، بارلاۋشىلار بولىمشەسىنىڭ كومانديرى، باتارەيا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندە كۋرسك-ورلوۆ يىنىندەگى تەڭدەسسىز تانك شايقاسىنا، دنەپردەن ءوتۋ، ودەردىڭ باتىس جاعالاۋىنان پلاتسدارم باسىپ الۋ ءتارىزدى جويقىن شابۋىلدارعا قاتىسادى.
يمانبەردى ەكى مارتە جارالانىپ، ميچۋرينسك گوسپيتالىندە ەمدەلگەن سوڭ، سوعىسقا قايتا كىرىپ وتىرعان. كەيىننەن كسرو قارۋلى كۇشتەرى باس قولباسشىسىنىڭ رەزەرۆىندەگى 30-مينومەتتىك بريگادانىڭ ۆزۆود كومانديرى بولىپ، اسكەرگە جاڭا الىنعانداردى سوعىس ونەرىنە وقىتۋمەن اينالىستى. جەڭىستى شىعىس پرۋسسيانىڭ پوتسدام قالاسىندا قارسى الادى.
مەرەكە كۇندەرى ونىڭ ومىراۋىن تۇگەل جاپقان ناگرادالارىن كورىپ سۇيسىنەتىن ەدىك. اسىرەسە، سوعىستان تاعىپ قايتقان ەكى بىردەي « قىزىل جۇلدىز» وردەنى، «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالى، قوس- قوسىنان العان «جاۋىنگەرلىك ۇلەسى ءۇشىن» مەدالى، ءبىرىنشى دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەنى ايرىقشا جارقىراپ تۇراتىن.
كەيىننەن ەڭبەك مايدانىندا دا مەرەيتويلىق مەدالداردىڭ الدەنەشەسىن الدى. سوعىستا العان جاراقاتى سالدارىنان اسكەري ومىردەن قول ۇزۋىنە تۋرا كەلگەن اعا لەيتەنانت بەيبىت مايداندا قىرىق جىلدان اسا ۇستازدىق قىزمەتتە دە ءبىر كىتاپقا جۇك بولعانداي پاراساتتى ەڭبەك جولىنان ءوتتى.
الماتىداعى پەدينستيتۋتتىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىندە سىرتتاي وقي ءجۇرىپ، كىندىك قانى تامعان شارباقتى اۋىلىنداعى اقتاس جەتىجىلدىق مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى، قورداي اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ ينسپەكتورى، اباي اتىنداعى مەكتەپتە وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جانە ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ جاس ۇرپاققا تەرەڭ ءبىلىم، ونەگەلى تاربيە بەرۋگە اتسالىستى.
ونىڭ الدىنان ءتالىم العانداردان قر ۇعا اكادەميگى، فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءجۇمادىل بايگونشەكوۆ، ايگىلى «دوسمۇقاسان» ءانسامبلىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، كومپوزيتور مۇرات قۇسايىنوۆ ءتارىزدى تانىمال تۇلعالار شىقتى. ي. الەيبەكوۆتىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ەرەن ەڭبەگى «ك س ر و حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ وزاتى» بەلگىسىمەن جانە بىرنەشە رەت وداقتىق وقۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن باعالانعان.
مايدانگەر ۇستاز قىزمەتتىك مىندەتىنە قوسا، قوعامدىق ومىرگە دە بەلسەنە ارالاستى. سىرتتاي قاتاڭ ءتارتىپتىڭ ادامى كورىنگەنىمەن، ونىڭ جانى جۇمساق، مۋزىكاعا ءيىپ تۇراتىن. دومبىرا مەن ماندوليننىڭ قۇلاعىندا وينايتىن، يمەكەڭ مەكتەپتە دومبىراشىلار وركەسترىن قۇرىپ، اۋداندىق كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنىڭ جۇمىسىنا قاتىساتىن.
جاس ۇرپاقپەن كەزدەسۋلەرگە ءجيى شاقىرىلىپ، قازاق سولداتتارىنىڭ سوعىستاعى ەرلىكتەرى جايلى ايتۋدان جالىقپايتىن. سوعىستاعى ەرلىگىن بۇگىنگى ۇرپاق بىلە بەرمەيتىن جەرلەستەرى جايلى تىرنەكتەپ جيناعان دەرەكتەرىن العا تارتاتىن. ونىڭ باستاما كوتەرۋىمەن قوردايدان شىققان اسكەري ۇشقىش المابەك جۇمابەكوۆ تۋرالى وبلىستىق گازەتتە ۇلكەن ماقالا جاريالانىپ، 2010-جىلى جەڭىستىڭ 65 جىلدىعىنا وراي اۋدان ورتالىعىنداعى ءبىر كوشەگە ەسىمى بەرىلگەن بولاتىن.
2005-جىلى جەڭىستىڭ 60 جىلدىعىنا ارنالعان ماسكەۋدەگى اسكەري پارادقا قاتىسادى. سول جولى پرەزيدەنتتەر نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پەن ۆلاديمير پۋتيننىڭ قاتىسۋىمەن ۆولوكولامسك قالاسىندا گەنەرال پانفيلوۆ پەن باۋىرجان مومىش ۇلى مۇسىندەرىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا كۋا بولادى.
ول قيمىلسىز وتىرا المايتىن، بەلسەندى ومىرگە، سپورتقا جانى قۇمار-دى. ۋچيليشەدە وقىپ جۇرگەنىندە تالاي مارتە شاڭعى جارىسىنان چەمپيون بولعانى بار. اسكەري ومىردەن قالعان ماشىعىمەن الپىس جاستان اسقانشا بەلدەمشە تەمىرگە تارتىلىپ، اياقتارىن العا تىك بۇرىشتا كوتەرۋ، ءبىر قولىمەن دەنەسىن ۇستاپ تۇرۋ ول ءۇشىن تۇك ەمەس-ءتى.
مايدانگەر ۇستاز وسىدان التى جىل بۇرىن توقسان ءبىر جاسىندا كەنەتتەن ومىردەن وزدى. سوڭعى ساعاتىنا دەيىن ساناسى سەرگەك قالپىندا زايىبى راتايدىڭ قاسىندا، ۇل-قىزى مەن نەمەرەلەرىنىڭ ورتاسىندا ولارعا وسيەت تىلەگىن ايتا وتىرىپ-اق ولىممەن اتتانىپتى باقيلىققا. ارتىندا وشپەيتىن ونەگەلى ىزدەرى قالدى.
قۇرمانبەك ءالىمجان،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
«ايقىن»
