امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى: سۇلۋلىقتان جاراتىلعان جازۋشى
بۇل تەك جالعىز جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىنا عانا ەمەس، سۇلۋلىقتان جاراتىلعان، سان عاسىرلىق ءداستۇرى بار جاپون ادەبيەتىنە بەرىلگەن - ادىلەتتى باعا، ۇلى قۇرمەت. نوبەل سىيلىعىن العان كەزدەگى وقىعان ءدارىسىن كاۆاباتا «جاپون سۇلۋلىعىنان نۇرلانعان جىرلار» دەپ اتادى.
باسقا جازۋشىلارعا قاراعاندا ونىڭ تۋىندىلارىندا جاپون رۋحىنىڭ تەرەڭدىگى، جان الەمىنىڭ سۇلۋلىعى ايرىقشا كورىنىس تاپتى. جاپون ونەرىنىڭ ەرەكشەلىگىن بىلمەيتىن وقىرمان كاۆاباتا تۆورچەستۆوسىن اسا تەرەڭ تۇسىنبەۋى دە ىقتيمال. شىعىس پەن باتىس ونەرىنىڭ بىلگىرى، پروفەسسور ياسيرو يۋكيو بىردە جاپون ونەرىنىڭ ەرەكشەلىگىن ولەڭ ىسپەتتى ءبىر عانا جولمەن تۇسىندىرۋگە بولاتىنىن ايتىپتى. قىزىق. ءبىز بولساق قازاق ونەرىنىڭ ءتۇسىندىرىپ بەرە الاتىن ءسوز تابا الماي قينالامىز. كاۆاباتا جاپون ادەبيەتىندەگى ۇلتتىق قۇبىلىس.
جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق شابىتى مەن اقىندىق قيالى تۋعىزعان تۋىندىلارى اكۋتاگاۆا مەن ابەنىڭ جازعاندارىنا مۇلدە ۇقسامايدى. دزەن- بۋدديزم ونەرىنىڭ نە ەكەنىنەن حابارى بار ادام عانا كاۆاباتا شىعارماشىلىعىنا تەرەڭ بويلاي الادى. بۋددا سەكتالارىنىڭ ەكىگە بولىنەتىنى ايان. ءبىرى ادام جاندۇنيەسىنە كومەكتى سىرتتان كۇتسە، ەكىنشىسى، ادامنىڭ ءوز رۋحىنىڭ تالپىنىسى ارقىلى جول تابۋعا، حاقيقاتقا جەتۋگە بولادى دەپ ويلايدى.
جاپوندار ۇستاناتىن دەەن- بۋدديزم وسى ەكىنشى جولدى دارىپتەيدى. جاپون مىقتىلىعىنىڭ ءبىر قۇپيا سىرى دا وسىندا. ول ءوز قولىنان شىققان ءاربىر دۇنيەگە بارىنشا ادەمىلىك بەرۋگە تىرىسادى دا ءومىردىڭ ءاربىر قاس- قاعىم ءساتىن باعالاۋعا ۇيرەتەدى. جاپون قولىنان شىققان ءار دۇنيە - جاپون رۋحىنىڭ كورىنىسى.
اڭگىمەمىزگە قايتىپ ورالاتىن بولساق، كاۆاباتانىڭ پوۆەستەرىندە وقىرماندى ەلىكتىرىپ اكەتەتىن شىتىرمان وقيعا دا، دراما دا جوق. ءبىراق وندا دۇنيەنىڭ تىلسىم سىرىنا ءۇڭىلدىرىپ ودان ءلاززات العىزاتىن، بۇرىن- سوڭدى بايقالماي كەلگەن ەلەۋسىز نارسەگە وقىرمان نازارىن اۋدارتقىزا بىلەتىن ءبىر جۇمباق سيقىر بار. سۇلۋلىقتان جاراتىلعان ول تۋىندىلاردى وقىعانىڭدا جان سارايىڭ تازارىپ، ادامعا ەركىندىك ءلاززاتىن سىيلايتىن ادەمى مۋزىكانى تىڭداعانداي اسەر الاسىڭ. ول جازعان شىعارمالارىندا قانداي دا ءبىر وقيعانى تۇتقىنعا الىپ، سول توڭىرەكتە عانا اڭگىمە قوزعاۋدى مۇرات ەتپەيدى. وقيعانىڭ تابيعي جولمەن وربۋىنە ەركىندىك بەرەدى.
كاۆاباتانىڭ تۋىندىلارىن ءتارجىمالاعان اۋدارماشىلار ونىڭ جازعان دۇنيەلەرىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى ءتىل بايلىعىنىڭ مولدىعىندا جانە جاپون حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىن بىلەتىن ادام عانا كاۆاباتا شىعارماشىلىعىنداعى جارقىراعان سۇلۋلىقتى باعالاي الاتىنىن ايتادى. جازۋشى تۆورچەستۆوسىنىڭ كونتسەپتسياسى - سۇلۋلىق. ول سۇلۋلىققا جاناسۋ ارقىلى عانا الەمدى قۇتقارىپ قالۋعا بولادى دەپ ويلادى. سۇلۋلىقتى قادىرلەيتىن جانە ونى تۇسىنەتىن وقىرمان عانا كاۆاباتا تۋىندىلارىنىڭ باعاسىن بىلەدى. «مەنىڭ بۇكىل ءومىرىم - سۇلۋلىقتى ىزدەۋ، جانە مەن ونى سوڭعى دەمىم تاۋسىلعانشا ىزدەيتىن بولامىن» دەپ جازعان ەدى ول.
كاۆاباتا مەملەكەتتىڭ تاعدىرى ونىڭ كۇشتىلىگىنە ەمەس، حالىقتىڭ رۋحاني الەمىنىڭ سۇلۋلىعىنا بايلانىستى بولادى دەپ ەسەپتەدى. جازۋشىنىڭ بۇل ايتقان سوزدەرىنىڭ جانى بار. ءوز باسىم جاپون حالقىنىڭ رۋحىنىڭ مىقتىلىعىن ولاردىڭ جان الەمىنىڭ سۇلۋلىعىمەن بايلانىستىرامىن. ارينە، باسقا داستۇردە تاربيەلەنگەن، انىقتىققا، ناقتىلىققا، ادەمى قۇرىلعان سيۋجەتكە ۇيرەنىپ قالعانداردىڭ كاۆاباتا تۋىندىلارىن تۇسىنە الماۋى ابدەن مۇمكىن. ول ءۇشىن جاننىڭ ەرەكشە قۇرىلىمى قاجەت.
***
ۇلى جازۋشى 1899 -جىلى وساكا قالاسىندا دارىگەردىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. ءتورت جاسىندا اكە- شەشەسىنەن ايىرىلىپ جەتىم قالدى. ال جەتى جاسقا تولعاندا اجەسى، 15 جاسقا تولعاندا اتاسى دا دۇنيە سالدى. تۇل جەتىم بولىپ قالعان جازۋشى شەشەسىنىڭ تۋىستارى، ياعني ناعاشىلارىنىڭ قولىندا تاربيەلەندى. مەكتەپتى، كەيىن توكيولىق يمپەراتور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قاراماعىنداعى جوعارعى وقۋ ورنىن ءتامامداعان سوڭ ادەبي جۋرنالدا جۇمىس ىستەپ، كانا كيكۋتي جانە تاعى دا باسقا تانىمال جازۋشىلاردىڭ نازارىنا ىلىگەدى. ول تەك كوركەم ادەبيەتپەن عانا شۇعىلدانعان جوق، سونىمەن قاتار گازەتتە ءتىلشى بولىپ تا جۇمىس ىستەدى. ساياساتتان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ تازا شىعارماشىلىقپەن عانا اينالىستى.
ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ ءجۇرىپ «جاڭا تولقىن» دەگەن ادەبي جۋرنالدى شىعارىپ، تىرناقالدى تۋىندىلارى وسى باسىلىمدا جاريالانىپ تۇردى. 1924 -جىلى كاۆاباتا ادەبيەتتەگى دوستارىمەن بىرگە «ادەبيەت ءداۋىرى» دەگەن جۋرنال اشادى. باسىلىمنىڭ ماڭايىنا توپتالعاندار ناتۋراليزم مەكتەبىنىڭ ىقپالىمەن دۇنيەگە كەلگەن جاپون ادەبيەتىنىڭ ەسكى مەكتەبىنەن باس تارتىپ، ونەردە جاڭا جول ىزدەدى. جاس جازۋشىلار «ونەر - ونەر ءۇشىن» دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستانىپ، ەۋروپالىق كۋببيزم، ەكسپرەسسيونيزم جانە تاعى دا باسقا مودەرنيستىك اعىمنىڭ ىقپالىندا بولدى. دەگەنمەن، كاۆاباتانىڭ جازۋشىلىق تالانتى ۋنيۆەرسيتەتتى ءتامامداپ، بىرنەشە اڭگىمەلەرى جارىق كورگەننەن كەيىن عانا مويىندالا باستادى.
اسىرەسە، «يدزۋدان شىققان ءبيشى» دەگەن پوۆەسىنەن كەيىن ول جاپونياداعى ەڭ تانىمال جازۋشىلاردىڭ بىرىنە اينالدى. بۇل پوۆەستە ۋايىمشىل ستۋدەنتتىڭ يدزۋ تۇبەگىنە جاياۋ ساياحات جاساپ، ءبيشى قىزدى كەزدەستىرىپ توكيوعا جاقسى كوڭىل- كۇيمەن ورالعانى جايلى باياندالادى. 1920 -جىلدارى كاۆاباتا توكيونىڭ پلەبەيلەر ءومىر سۇرەتىن اساكۋسا ايماعىندا تۇرادى. سول جىلدارى ول شىعارما جازۋ تەحنيكاسىنىڭ ءتۇرلى ستيلدەرىن ويلاستىرا باستايدى. دەي تۇرساق تا كاۆاباتانىڭ ەسىمىن الەمگە ايگىلى ەتكەن شىعارماسى «قارلى ولكە» رومانى بولدى. وسى رومان جارىق كورگەننەن سوڭ ول جاپونياداعى ەڭ ۇلى جازۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتالا باستادى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن جازىلعان «مىڭ قاناتتى تىرنا»، «تاۋدىڭ كۇرسىنىسى»، «ۇيقىداعى ارۋلار» جانە تاعى باسقا تۋىندىلارى جارىق كورىپ، ول شىعارمالار جاپونداردىڭ عانا ەمەس، الەم وقىرماندارىنىڭ دا قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزىپ، 1968 -جىلى ياسۋناري كاۆاباتاعا الەم ادەبيەتىندەگى ەڭ ۇلى ماراپات - نوبەل سىيلىعى بەرىلدى. الايدا نوبەل سىيلىعىن العان سوڭ بىرنەشە جىلدان كەيىن كاۆاباتا وزىنە- ءوزى قول سالىپ، گازعا ۋلانىپ ءولدى.
الەم مويىنداعان جازۋشىنىڭ ومىردەن ءدال وسىنداي وكىنىشتى جاعدايدا ءوتۋىنىڭ سەبەبىن ءتۇسىنۋ قيىن. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، كاۆاباتا نوبەل سىيلىعىن الىپ تۇرىپ «بۇل ءومىر قانشالىقتى اۋىر بولسىن، وزىنە- ءوزى قول سالۋ سانانىڭ نۇرلانۋىنا الىپ كەلمەيدى. مەندە اكۋتاگاۆاعا دا، سوعىستان كەيىن وزىنە- ءوزى قول سالعان دادزاي وسامۋعا (1909-1948) دا نە اياۋشىلىق، نە جاناشارلىق سەزىمى جوق. مەنىڭ اۆانگارديست- سۋرەتشى دوسىم بولدى. ول دا جاس كەتتى جانە ءوزىن- ءوزى ءولتىرۋ تۋرالى كوپ ويلايتىن. ءوزىن- ءوزى ءولتىرۋ رۋح مىقتىلىعىنىڭ بەلگىسى ەمەس» دەگەن بولاتىن. كاۆاباتانىڭ بۇل قادامىن جازۋشىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە كۋاگەر بولعان كەيبىرەۋلەر «كاۆاباتا ءوز دارىنىنىڭ ميسيمادان تومەن ەكەنىن بىلەتىن، بۇعان دەيىن نوبەل سىيلىعىنا تەك ميسيما لايىق دەپ كەلگەن ول ءوز ارى مەن ۇياتىنىڭ قۇربانى» دەپ تە تۇسىندىرەدى. ءتىپتى بىرەۋلەر ولەرىنىڭ الدىندا كاۆاباتانىڭ تۇسىنە يۋكيو ميسيمانىڭ ءجيى- ءجيى كىرگەنىن ايتادى.
***
«مەنىڭ بارلىق ءومىرىم - سۇلۋلىقتى ىزدەۋدەن تۇرادى، كوزىم جۇمىلعانشا مەن ونى ىزدەيتىن بولامىن» دەگەن ەكەن كاۆاباتا. راسىندا دا سۇلۋلىقتىڭ اۋىلىن اڭساعان ول جۇرەگىندەگى دۇبىرمەن الىسىپ، شىعارماشىلىق شابىتى تۋعىزعان حيكايالارىنىڭ بارىندە دە ادەمى الەمدى ىزدەدى. بۇل جولداعى شىعارماشىلىق ساپارىندا ول جالعىز ەمەس ەدى. وي مۇڭىن ەمگەن كاۆاباتانىڭ زامانداسى جازۋشى مۋسياكودزي سانەاتسۋ دا «سۇلۋلىقتىڭ قۇپياسىن تاۋىپ، تابيعاتتىڭ تىلسىم سىرىن تۇسىنگەنىمىزدە ءومىردىڭ ماعىناسى اشىلادى» دەگەن بولاتىن. جازۋشى بارلىق سانالى عۇمىرىن سۇلۋلىقتان جاراتىلعان الەمنىڭ ماعىناسىن ىزدەۋگە ارنادى. ادامنىڭ رۋحى كۇيرەپ جاتقان زاماندا الەمدى قۇتقارىپ قالاتىن ونىڭ بويىنداعى سۇلۋ سەزىمدەردى قالاي تىرىلتۋگە بولادى؟
«الەمدى سۇلۋلىق قۇتقارىپ قالادى» دەگەن بولاتىن دانىشپان دوستويەۆسكي. ويتكەنى سۇلۋلىق اقىلدىڭ ايتقانىنا كونبەيدى، بىردەن جۇرەكتىڭ مەكەنىن جاۋلاپ الدى. سەبەبى، سۇلۋلىق زاڭى - ءومىر زاڭى. جاپون جازۋشىسى ياسۋناري كاۆاباتانىڭ 2009 -جىلى «امفورا» باسپاسىنان جارىق كورگەن «بامبۋكتىڭ ءۇنى» دەپ اتالاتىن شىعارمالار جيناعىن جانە 2005 -جىلى «ازبۋكا - كلاسسيكا» باسپاسى شىعارعان «تاۋدىڭ كۇرسىنىسى» رومانىن وقىپ شىققانىمدا وسىنداي ءبىر ويلاردىڭ اعىسى جانىمدى تولقىتىپ جىبەردى. كاۆاباتا شىعارمالارىنداعى تاڭعاجايىپ، جىبەكتەي نازىك، اقىندىق شابىتپەن كەستەلەنگەن ءسوز قولدانىسى الىستان ەستىلگەن ادەمى مۋزىكاداي جانىمدى ارباپ الدى. بايسالدى بايانداۋ ءتاسىلى تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىنا ءتانتى ەتە ءتۇسىرىپ، جازۋشى ورنەكتەگەن ادەمى ولكەنى كوزىڭمەن كورگەندەي اسەر الاسىڭ.
كاۆاباتانى وقىعانعا دەيىن كىلتى تابىلماي، جۇمباق بولىپ كەلگەن باسقا ءبىر مادەنيەتتىڭ قۇپيا الەمنىڭ تابيعاتىن تاني تۇسەسىڭ. ۇلتتىق بوياۋىن ساقتاي وتىرىپ كاۆاباتا ءداستۇرلى ادەبيەتىنىڭ شەكاراسىن كەڭەيتىپ، ادامزاتتىڭ جۇرەگىنە جول تابا بىلەدى. ويتكەنى جازۋشى شىعارمالارىنداعى سۋرەتتەلەتىن شىقتاي تازا سەزىمدەر، سۇلۋلىقتى باعالاي بىلەتىن تالعامى بار وقىرماننىڭ جۇرەگىنە جول تابا بىلەتىن بارشاعا تۇسىنىكتى تىلمەن جازىلعان. اسىرەسە، ماعان كاۆاباتانىڭ «يدزۋدان شىققان ءبيشى»، «قارلى ولكە» جانە «مىڭ قاناتتى تىرنا»، پوۆەستەرى قاتتى ۇنادى. اتالعان تۋىندىلاردان العان اسەرىم كول- كوسىر.
«يدزۋدان شىققان ءبيشى» حيكاياسىندا الىپ بارا جاتقان كەرەمەت سيتۋاتسيا جوق. ءبىراق قولدان سيتۋاتسيا جاساماي، وقيعانىڭ ەركىن تىنىس الىپ، وزدىگىنەن وربۋىندە شىنىداي تازا شىنايىلىق بار. كاۆاباتا وقيعانى اياقتاماي تاستاپ، وقىرماننىڭ ءوز بەتىنشە وي قورىتۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزادى. جازۋشى حيكايالارىنىڭ سەزىم قىلىن شەرتكەن پوەتيكالىق ءيىرىمى تامىلجىعان تابيعاتتىڭ اسەم كورىنىسىندەي سيقىرىمەن جانىڭنىڭ پەرنەلەرىن تەربەپ جىبەرگەندەي بولادى. اقىندىق شابىتتان تۋىپ، اق ولەڭ ۇلگىسىمەن توگىلگەن كاۆاباتا شىعارمالارىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى - ونىڭ سۋرەتكەرلىك قۇدىرەتىندە. ول قىلقان جاپىراقتارى سارعايا باستاعان، جۇپار ءيىسى اڭقىعان جالعىز قاراعايدى دا، قۇستاردىڭ ءۇنىن دە، جاڭبىردىڭ تىرسىلىن دا اسقان شەبەرلىكپەن سۋرەتتەيدى. كاۆاباتىنىڭ شىعارمالارىن وقىعاندا سوزبەن جەتكىزىپ بەرە المايتىن سۇلۋلىققا ءتانتى بولىپ، مۇلدە ەرەكشە، بەيمالىم مادەنيەتتىڭ جۇمباق الەمىنىڭ ەسىگىنەن اتتاعانداي بولاسىڭ. ول الەمدە ءومىر ءسۇرۋ ءداستۇرى دە، الەۋمەتتىك جاعدايلار دا، سەزىمىڭ مەن ويىڭدى ءبىلدىرۋ ەرەكشەلىگى دە مۇلدە باسقاشا. مۇلدە بولەك.
دزەن عىلىمى كاۆاباتاعا كلاسسيكالىق ماعىناداعى سۇلۋلىقتىڭ قۇپياسىن تانۋعا، بولمىستىڭ ماڭگىلىك ساۋالدارىنىڭ جاۋابىن تابۋعا كومەكتەستى. ءومىر دەگەنىمىز نە؟ سۇلۋلىقتىڭ ماعىناسى نەدە؟ ءولىمنىڭ جۇمباعى قانداي؟ سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگىنىڭ ارقاسىندا جازۋشى جالعان دۇنيەگە جاس بالانىڭ كوزىمەن دە قاراي الادى جانە ومىرلىك تاجىريبەسى مول ادامعا ءتان دانىشپان شەشىم دە جاساي بىلەدى. ونىڭ شىعارمالارىندا زۇلىمدىق پەن زورلىققا ورىن جوق، كاۆاباتا الەمىندە ءولىمدى جەڭگەن ۇلى ماحابباتتان جاراتىلعان سۇلۋلىقتىڭ پاتشالىعى سالتانات قۇرادى.
كاۆاباتانىڭ سۋرەتكەرلىك تۇرعىداعى سان- قىرلى تالانتىن تانىتقان تۋىندىسى - «قارلى ولكە» پوۆەسى. دزەن ونەرىنىڭ ءداستۇرىن ۇستانعان جازۋشى ءوز تۋىندىسىندا تاعى دا سول ماڭگىلىك ادامدىق قۇندىلىقتارعا باسا نازار اۋدارادى. «قارلى ولكە» حيكاياسى سوعىس ءجۇرىپ، جاپونيادا زورلىق- زومبىلىق ۇستەمدىك ەتىپ جاتقان زاماندا جازىلدى. قىزىق! ادامدىق قۇندىلىقتاردىڭ ءبارى اياققا تاپتالىپ، زۇلىمدىقتىڭ جالى كۇدىرەيىپ تۇرعان ءولىارا مەزگىلدە كاۆاباتا سۇلۋلىق، ماحاببات، رۋحاني تازالىق تۋرالى تەرەڭ ويعا باتىپ تولعانادى. جازۋشى شىعارماسى ەسكى جاپون ادەبيەتىنىڭ ءداستۇرى ۇلگىسىندە جازىلعان. حيكايانىڭ سيۋجەتى - ەكى جاستىڭ ماحابباتى. باس كەيىپكەر سيمامۋرا - بەلگىلى ءبىر جۇمىسى جوق، تەز ەلىگەتىن، اسا تەرەڭ سەزىم مەن ماڭىزدى قادامعا بارۋعا تاۋەكەل ەتە بەرمەيتىن زيالى جىگىت. ەكىنشىسى ءتانى عانا ەمەس، جان الەمى دە ادەمى، سىرتقى كوركەمدىگىمەن قاتار جان الەمى دە ەرەكشە سۇلۋ بولىپ جاراتىلعان شەت ايماقتا تۇراتىن - گەيشا كوماكو. ول بار جان- تانىمەن سيمامۋراعا عاشىق بولىپ قالادى. جاس جىگىتتىڭ جانى مەن ءتانىنىڭ سۇلۋلىعى كوماكانىڭ بار بولمىسىن بيلەپ الدى.
الايدا جىگىت پەن قىزدىڭ دۇنيەنى تانۋ تۋرالى كوزقاراسىنىڭ قايشىلىعى ەكەۋىنىڭ باقىتتى بولۋىنا كەدەرگىسىن كەلتىرۋدە. دزەن ونەرىنىڭ ەستەتيكالىق پرينتسيپى ويدى سىعىمداپ ايتۋ تاسىلىنە نەگىزدەلىپ قۇرىلعاندىقتان كوپ جاعدايدا كەيىپكەردىڭ ءوزى ەمەس، ونىڭ مەگزەۋى وقىرماننىڭ قيالىن تەربەپ، قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزىپ، سۋرەتكەر مەن وقىرمان اراسىنداعى سىرلاسۋدىڭ التىن كوپىرىنە اينالىپ جاتادى. كاۆاباتا ويدىڭ ايتىلماي قالۋىنا باسا نازار اۋدارادى. يشارادا - قاسيەتتى ءمان مەن سۇلۋلىقتىڭ سيقىرلى سىرى جاسىرىنعان. سۇلۋلىق تۋرالى دزەن ونەرىنە ارقا سۇيەي وتىرىپ جازۋشى ءوز حيكاياسىنا يوكونىڭ وبرازىن ەنگىزەدى. باسقاشا سوزبەن ايتقاندا يوكو - سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى. بۇل قىزدىڭ تانىنەن دە، مىنەزىنەن دە، سىڭعىرلاعان سوزىنەن دە سۇلۋلىقتىڭ لەبى اڭقىپ تۇر. الايدا سۇلۋلىق دەگەنىمىز اندا- ساندا كوزىڭدى الدايتىن ەلەس سياقتى قۇبىلىس بولعاندىقتان، يوكانىڭ بەينەسى شىعارمادا كەيدە عانا قىلاڭ بەرىپ قالادى. ءبىراق وسى قاس- قاعىم ساتكە عانا يوكامەن ۇشىراسىپ قالۋدىڭ ءوزى باس كەيىپكەردى شاتتىق سەزىمىنىڭ بەسىگىنە بولەيدى. كاۆاباتا ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ جان الەمىن، ولاردىڭ كۇيزەلىسىن تاڭعاجايىپ پەيزاجدار ارقىلى اشادى. مۇنداي ءتاسىلدى جاپونداردىڭ ەجەلگى ۇلتتىق داستۇرىنەن تابۋعا بولادى. تابيعاتتىڭ سۇلۋ اياسىندا عانا ادامنىڭ بويىنداعى نازىك سەزىمدەرى ويانادى ەمەس پە؟ ..
***
1952 -جىلى جاپونيا اكادەمياسى ونەرىنىڭ ادەبي سىيلىعىن يەلەنگەن «مىڭ قاناتتى تىرنا» پوۆەسىنىڭ سيۋجەتتىك نەگىزى ەتىپ جازۋشى جاپونداردىڭ «ءشاي ءراسىمىن» الادى. مىنە وسىنداي ءداستۇرلى ءراسىمنىڭ ۇستىندە جاس جىگىت فۋميكو مەن سيقىرلى سۇلۋلىعىمەن كوز تارتاتىن جاس قىز يۋكيكو كەزدەسەدى. بويجەتكەننىڭ قولىندا اق قاناتتى تىرنالاردىڭ سۋرەتى كەستەلەنگەن القىزىل ماتا بولادى. شىعارماداعى تىرنالار - ءومىر بويى ادام جانى اڭساپ جۇرەتىن سۇلۋلىق پەن تازالىقتىڭ سيمۆولى. پوۆەستە سۋرەتتەلەتىن ءشاي ءداستۇرى شىعارمانىڭ يدەياسىن اشۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى، وسى ءراسىم ۇستىندە ادامداردىڭ مىنەزى مەن تابيعاتى تانىلا تۇسەدى.
جاپون ەستەتيكاسى كونە ءداستۇردى جاڭعىرتىپ، ونى بيىك ونەر دارەجەسىنە دەيىن كوتەرە ءبىلدى. ءشاي بەرۋ ءداستۇرى بارىسىنداعى باستى تالاپ - گارمونيا، تازالىق پەن تىنىشتىق. قاراڭعى ويى بار ادامعا ءشايحاناعا كىرۋگە بولمايدى. كونە زاماننان بەرى كەلە جاتقان ءداستۇردىڭ ءمانىسى كۇيبەڭ تىرشىلىكتەن قۇتىلىپ، ءوز سەزىمىڭدى تازارتىپ، ءوز- وزىڭمەن قالۋعا مۇمكىندىك بەرۋ بولىپ تابىلادى. ءشاي داستۇرىنە جاناسقان پەندە رۋحاني تازارۋ ءراسىمىن باسىنان وتكەرەدى. كاۆاباتا شىعارماسى دۇنيەگە باسقاشا كوزبەن قاراۋعا، ءومىردىڭ قاربالاسىندا بايقالا بەرمەيتىن سۇلۋلىقتى سەزىنۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى. جازۋشى ءولى زاتتاردىڭ وزىنە جان بىتىرگەندەي ەتىپ سۋرەتتەيدى. ولاردىڭ دا ءوز ءومىرى بار. كاۆاباتا ءشايدىڭ ىدىستارى تۋرالى دا ءتىرى ادامنىڭ ءومىرىن سيپاتتاعانداي ەتىپ، شەبەرلىكپەن اڭگىمەلەيدى.
«ەسكى شىنىاياقتار.. ولارعا ءۇش ءجۇز، ءتىپتى ءتورت ءجۇز جىل دا بولعان شىعار، دۇنيەدە ءالى ولاردىڭ قانشاماسى بار!.. دۇرىستاپ قاراساڭىز ءومىر دەگەنىمىز وسى شىنىاياقتاردىڭ جىلتىراعان ءۇستىنىڭ استىندا قايناپ جاتقانداي. كيكۋدزي ولارعا قاراعاندا، ءداس وسى شىنىاياقتارداي تازا جانە پاك اكەسى مەن فۋميكونىڭ شەشەسى كوزىنە ەلەستەيدى».
كاۆاباتا زاتتارعا قۇرمەتپەن قارايتىن جاپوندىقتار ساناسى سۇلۋلىقتىڭ ناق ۇلگىسىندەي ونەر بۇيىمدارىن دا، كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولداناتىن زاتتاردى دا قۇدايداي كورەتىنىن كورسەتەدى. جاپوندىقتار وزدەرىن ءومىرىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالعان ادەمى زاتتارمەن قورشاي بىلەدى، گۇلدەرمەن، ونەر تۋىندىلارىمەن. مىنە سوندىقتان دا كيكۋدزيدىڭ ءشاي ءراسىمى عيماراتىنىڭ قابىرعالارىندا عاجايىپ كارتينالار ءىلىنىپ تۇر. ول بولمەدە ىلعي دا ءتىرى گۇلدەر تۇرادى. كيكۋدزي سول ادەمى گۇلدەردى تاماشالاي وتىرىپ، ءومىردىڭ اعىسى مەن ماڭگىلىك سۇلۋلىق جايلى قيالعا شومادى. جاپونداردىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىندە ادامدار ىلعي دا تابيعاتپەن ۇيلەسىمدىلىكتە بولۋعا ۇمتىلادى.
«مىڭ قاناتتى تىرنا» پوۆەسىنىڭ كەيىپكەرى ونى ىلعي دا اينالاسىنان تابادى. ساياباتقا كەلە جاتىپ كيكۋدزي جابايى وسىمدىكتىڭ قاۋىزىن كيىپ العانىن اڭعارادى. ووتا حانىممەن قوناق ۇيدە بىرگە وتكىزگەن تۇننەن كەيىن ۇيىنە كەلە جاتىپ، تاڭنىڭ شۇعىلاسىن كورەدى. كاۆاباتا شىعارمالارى الەمنىڭ جاسىرىنعان سۇلۋلىعى جايلى اڭگىمەلەيدى. نوبەل سىيلىعىن العانداعى ءدارىسىن كاۆاباتا «جاپون سۇلۋلىعىنان نۇرلانعان جىرلار» دەپ اتادى. الايدا وسى دارىسىندە جازۋشى «مىڭ قاناتتى تىرنا» حيكاياسى ارقىلى ءشاي راسىمىنەن باسقا دۇنيەنى ايتقىسى كەلگەنىن تىلگە تيەك ەتكەن بولاتىن. «قارعا، اي مەن گۇلدەرگە قاراعانىڭدا دوسىڭ جايلى بۇرىنعىدان دا تەرەڭ ويلايسىڭ» - ءشاي ءراسىمىنىڭ نەگىزىندە وسىنداي ءبىر سەزىم جاتىر. ءشاي ۇستىندە جولىعۋ - سول باياعى «سەزىمدەردىڭ ءتۇيىسۋى» . جاقىن دوستاردىڭ جىل مەزگىلىنىڭ ىڭعايلى ۋاقىتىندا قادىرلى كەزدەسۋى. ايتپاقشى، ەگەر دە سەندەر «مىڭ قاناتتى تىرنا» پوۆەسىمدە مەن جان سۇلۋلىعى مەن ءشاي ءراسىمىنىڭ كورىنىسىن سۋرەتتەگىم كەلدى دەپ ويلاساڭىزدار، قاتەلەسەسىزدەر. كەرىسىنشە مەن بۇگىنگى ءشاي ءراسىمىنىڭ تۇرپايىلىققا جول بەرىپ جاتقانىن ەسكەرتكىم كەلەدى جانە وعان قارسىمىن».
شىن ماعىناسىنداعى ءشاي ءراسىمى ءداستۇرلى ونەردىڭ بىرىندەي جانىڭدى جامان ويلاردان تازارتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى، سانانى وياتىپ ادام رۋحىنىڭ ازاتتانۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ادامنىڭ جانى تازا بولعان جەردە عانا ۇلى باقىتقا قول جەتكىزە الاسىڭ. سىرتقى الەمنىڭ تۇراقسىزدىعى - ادامنىڭ سەزىمى مەن ويىنىڭ لاستانىپ كەتۋىنىڭ كورىنىسى. كاۆاباتانىڭ «مىڭ قاناتتى تىرنا» حيكاياسىن وقىپ وتىرعانىڭدا قوعامنىڭ تازا بولۋى ءۇشىن رۋح تازالىعى بولۋى كەرەك ەكەنىنە كوزىڭ جەتە تۇسەدى. قوعامداعى بەيبەرەكەتسىزدىكپەن بىرگە ادامنىڭ ويى دا تۇراقسىزدىققا ۇشىرايدى. اقىل- ويدىڭ تىنىشتالۋى عانا دۇنيەنى سول قالپىندا كورۋگە، وتىرىكتى شىندىق رەتىندە قابىلداماۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
مىنە سوندىقتان دا «ۆيمالاكيرتي سۋترادا» ايتىلعانداي «ەگەر ويىڭ تازا بولسا - ءبارى دە تازا، ەگەر ويىڭ لاس بولسا - ءبارى دە لاس» . سول سەبەپتەن دە كاۆاباتا ءوز حيكايالارى ارقىلى اسەمدىك سەزىمىنىڭ جوعالۋىنىڭ ادامزاتتى اپاتقا اكەلىپ سوقتىراتىنىن جىرلايدى. ۇلى شەكسپير دە ءدال وسىعان ۇقساس ويدى ايتقان جوق پا ەدى، ءبىر كەزدەرى.
http://adebiportal
