تولەن ابدىك: ادەبيەتتىڭ «التىن عاسىرى» ەندى تۋادى

استانا. قازاقپارات - جازۋشى تولەن ابدىكتىڭ «باس- القا» ادەبي كلۋبىنىڭ العاشقى وتىرىسىندا ايتقان وي- پىكىرىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

 تاريحي رومان تۋرالى...

 تاريحي تاقىرىپ جازۋشىنىڭ مۇمكىندىگىن شەكتەيدى. جازۋشى الدىمەن ادامنىڭ جانىنا ءۇڭىلۋى كەرەك. ادامنىڭ ىشكى دراماسىن كورسەتۋ كەرەك. ول جولدا ۇلكەن قيالدىڭ قۇربانى بولاسىڭ. ادام جانىنا قالاي ءۇڭىلۋ كەرەك ەكەنىن دوستويەۆسكي كورسەتتى عوي. تاريحي تاقىرىپتا حرونولوگيادان اسپايسىڭ. كەيىپكەر قاي جىلى قايدا باردى، نە ىستەدى، تەك قانا تاريحتىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ وتىرۋ كەرەك. ودان كەيىن كۇللى الەمنىڭ دراماسى، پسيحولوگياسى دالادا قالىپ قويادى.

مىسالى، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «الاساپىران» رومانىندا وراز- مۇحاممەدتىڭ ءولىمى تۋرالى بار. رومان باسىنان باستاپ، وراز- مۇحاممەدتىڭ ولىمىنە دەيىن حرونولوگيالىق رەتپەن باياندالىپ وتىرادى. سوڭىندا ءوزىنىڭ تۋعان جيەنى وعان ساتقىندىق جاساپ، ولتىرەدى (ونى كەيبىر دوكۋمەنتتەردە بالاسى دەپ تە ايتادى). مىسالى، كوركەم شىعارمادا تاريحتىڭ جولىن عانا قۋىپ وتىرۋ كەرەك دەگەن پرينتسيپ بولماي، شەكسپيردىڭ جازعانى سەكىلدى تازا كوركەم ادەبيەتكە جۇگىنسەك، وسى دراماعا جەتىپ جاتىر. كىشكەنتايىنان قولىندا ءوسىرىپ، ارقاسىنا سالىپ ماپەلەگەن بالا تۇبىندە وراز- مۇحاممەدتىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولادى. تراگەديا عوي. شەكسپير بولسا وسىلاي عانا جازاتىن ەدى. ال، ءبىز بولساق تۋعان كۇنىنەن باستاپ، ءبىر وقيعانى قالدىرماي جازامىز. ءبىر جەرىن دۇرىس جازباساڭ، تاريحشىلار: «ءاي، مىنا جەرىڭ دۇرىس ەمەس»، - دەپ سىن ايتادى. ونىڭ كوركەمدىگى ەكىنشى پلاندا قالىپ قويادى.

بىزگە تاريحي تاقىرىپ الەۋمەتتىك تۇرعىدا عانا جاقسى بولدى. سەبەبى، حالىق تاريحقا شولدەدى. ءبىزدىڭ تاريحىمىز، دۇرىس تاريح بولمادى. سودان كەيىن بارىپ ادەبيەتشىلەر تاريحي تاقىرىپقا كىرىسۋگە ءماجبۇر بولدى. ايتپەسە، تاريحتى جاساۋ ادەبيەتتىڭ مىندەتى ەمەس. ونى جازاتىن تاريح دەگەن جەكە ءبىر عىلىم بار. الەمدىك ادەبيەتتە ەشقاشان دا تاريحي تاقىرىپ ءبىرىنشى ورىندا تۇرمايدى. ديۋمونىڭ روماندارى تەك قانا شىتىرمان وقيعالار. باسقا ەشنارسە جوق. ال ەندى ليەۆ تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» رومانى تاريحي تاقىرىپ ەمەس. تەك تاريحي تۇلعالاردى پايدالانادى. وندا ويدان شىعارىلعان كەيىپكەرلەر كوپ. زامانى تاريحي بولعانىمەن، ابايدى دا تاريحي تاقىرىپ دەپ ايتۋ قيىن...

پوستمودەرنيزم دەگەنىمىز نە؟

 پوستمودەرنيزم دەگەن شىن مانىندە عالىمداردىڭ، ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ زەرتتەيتىن وبەكتىسى. پوستمودەرنيزمنىڭ قاتىپ قالعان انىقتاماسى جوق. مودەرنيزم دەگەنىمىز - ومىردەگى قۇندىلىقتارعا جاڭاشا تراكتوۆكا بەرۋ. كەيدە قوعامدا رۋحاني داعدارىستار بولادى، مودەرنيزم سول كەزدە پايدا بولادى. پوستمودەرنيزمنىڭ انىقتاماسى - مودەرنيزمنەن كەيىنگى مودەرنيزم دەگەن ءسوز عوي. باسقا ەشتەڭەسى جوق. ونىڭ تولىپ جاتقان وكىلدەرى بار. ءبىراق، جازۋشى ەشقاشاندا مەن ءبىر مودەرنيستىك تۇرعىدا جازىپ وتىر ەكەنمىن دەپ ويلامايدى. شىعارما جازعاندا ءوزىڭ بىلەتىن ءومىردى قالاي جەتكىزۋ كەرەك، سونىڭ جولىندا قانداي ىزدەنىستەرگە بارۋ قاجەت دەگەن سۇراق قانا بولادى.

 ادەبيەتتە ىزدەنىسسىز دامۋ بولمايدى. مىسالى، كلاسسيك سۋرەتشىلەردىڭ ايتاتىن ءسوزى بار: «سۋرەت سالعاندا ءومىردى سول كۇيى سالۋعا بولمايدى»، - دەيدى. قالعانى كوشىرمەگە جاتادى. شىعارماشىلىق ادامىندا ومىرگە دەگەن وزىندىك كونسەپتسياسى، سۋبەكتيۆتى پىكىرى بولماسا، ءبارى بەكەر. ادەبيەتتە دە بولعان وقيعانى كوشىرىپ جازا بەرسەڭ، ول ءومىردىڭ كوشىرمەسى عانا بولىپ قالادى. ومىردەگى ويدىڭ تەرەڭدىگى بار، رۋحاني الەمنىڭ بارلىق مەحانيزمىن ىشتەي ءبىلىپ، تەرەڭىنە ءۇڭىلۋ دەگەن بار. ول كەزدە كوشىرىپ جازۋ دەگەن ءتاسىل جۇرمەيدى. سيمۆوليكالىق امال كەرەك. سول ءتاسىلدى عالىمدار قارايدى دا، ءارتۇرلى تەرمين جاساپ الادى. مەن ويلايمىن، قازىرگى كەزدە جۇرت كوپ ايتىپ جۇرگەن مەنىڭ «پاراسات مايدانى» دەگەن پوۆەسىمدە پوستمودەرنيزمنىڭ ەلەمەنتتەرى بار. قالىپتاسىپ قالعان پوزيتيۆتى قۇندىلىقتار بولادى. پوستمودەرنيزم سول تۇسىنىكتەرگە كۇمانمەن قارايدى. جاڭاعى شىعارمادا ءبىر- بىرىمەن ايتىساتىن ەكى تۇلعا بار.

ەكىنشى تۇلعا وپپونەنتىنە: «ءسىز زۇلىمدىقتى جەك كورەسىز. ونى جەك كورۋگە بولمايدى. ءومىردى دامىتۋشى ەكى تەتىك بولسا، سونىڭ ءبىرى زۇلىمدىق. زۇلىمدىقتىڭ ءبىر سيمۆولى ءولىم. ال، ءولىم بولماسا مىنا الەمدە نە بولار ەدى؟ اۋرۋلار ولمەسە، زالىمدار ولمەسە جەر بەتىندە توزاق بولادى عوي. سوندىقتان، بارلىعىن تازالاپ وتىراتىن ولىمگە راحمەت ايتۋ كەرەك»، - دەگەن پىكىر ايتادى.

ءبىر قاراعاندا ۇلكەن قۇندىلىقتاردى جوققا شىعارىپ وتىرعان سەكىلدى، ءبىراق سوعان جاڭاشا تراكتوۆكا جاسايدى. بۇل تۋرالى جۇرت ءوزىنىڭ انىقتاماسىن ايتا بەرەتىن شىعار، مەنىڭ ۇعىمىمدا وسىلاي...

 ادەبيەتكە كەلگەننىڭ ءبارى كەرەمەت بولمايدى

 ادەبيەتشىلەردىڭ اراسىندا ينتەللەكتۋالدى اڭگىمەلەسۋ بولۋ كەرەك. جاماندى جامان، جاقسىنى جاقسى دەپ ايتۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. ونىڭ سەبەبى - ادەبيەتكە كەلگەننەن كەيىن جۇرتتىڭ ءبارى ءوزىن كەرەمەتپىن دەپ ويلايدى. ءبىراق، ادەبيەتكە كەلگەننىڭ ءبارى كەرەمەت بولا المايدى. ول وزىنەن- ءوزى بەلگىلى. ادەبيەتتە «حالتۋرشيك» دەگەندەر بار. ولاردى جەڭۋ وڭاي ەمەس. ويتكەنى، ولار ومىرگە وتە بەيىم. جۇرتپەن ءتىل تابىسا الادى. كۇنى- ءتۇنى سول ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى. الاياقتىعى شەبەر. ونىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن سەن دە سونداي بولۋىڭ كەرەك. سودان كەيىن جەڭىلۋگە تۋرا كەلەدى.

كەرەك دەسەڭىز، ادەبيەتتە ەڭ جامانى «حالتۋرشيكتەر» دە ەمەس، تالانتتى ادامداردىڭ جولدان تايۋى ودان دا قاۋىپتى. قۇداي بەرگەن تالانتى بار، سوسىن وتىرىپ الادى دا كونيۋنكتۋراعا كىرىسەدى، لاۋازىمى بيىك ادامداردى ماقتاپ، ولەڭ جازادى. ونىڭ ۇلكەن پايدا تيگىزەتىنىن بىلەدى. بۇگىن ادەبيەتتى كوررۋپتسيا جاۋلادى دەپ تە ايتۋعا بولادى. ودان ارىلۋ كەرەك. ادام تازا بولماسا، ودان ەشقاشاندا ۇلى شىعارما تۋمايدى. ادەبيەتتىڭ ءوزى تازالىق، ادامگەرشىلىك تۋرالى ءىلىم عوي.

 قۇداي بەرگەن قابىلەتپەن ءتاۋىر شىعارما جازۋعا بولادى، ءبىراق شىن مانىندە كەرەمەت شىعارما تۋمايدى. ءبىرىنشى ساقتايتىن قۇندىلىق - اردىڭ تازالىعى. تازا ادام قورعانسىزداۋ بولادى. ومىردە كوپ وقيعالاردان جەڭىلۋگە تۋرا كەلەدى. ازداپ كەدەيلىكتىڭ ءدامىن تاتۋىڭ مۇمكىن. قىزمەتتەن وسپەيتىن دە جاعداي بولادى. ءبىراق، ول ۇتىلىستىڭ ارتى ءبارىبىر سەنى جوعارى كوتەرەدى. جۇلدىزدى ءساتىڭ تۋادى. سەن ومىردەن جەڭىلۋىڭ مۇمكىن، ءبىراق تاعدىردى تۇبىندە جەڭەسىڭ. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز جاقسى ادەبيەت.

جاستاردىڭ ىشىندە وتە جاقسى اقىندار بار. مازمۇنى جاعىنان قالىپتاسپاسا دا، ءسوز ساپتاستارى، ويناتۋى مەن قۇبىلتۋلارى كەرەمەت. شىنايىلىق بار. جاس جازۋشىلار دا سونداي. باياعى «ادەبيەتىمىزدىڭ «التىن عاسىرى» ءوتىپ كەتتى» دەگەندى قويۋ كەرەك. مىسالى، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى ادەبيەتتى مەنىڭ نەمەرەم وقىمايدى. سەبەبى، سوۆەتتىك شىندىق - ول وتىرىك. كەشەگى عابيت مۇسىرەپوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيدەن مۇستافيندەر مەملەكەت ءۇشىن يدەولوگيالىق قارۋ بولدى. قازىرگى جازۋشىلار وداعى دەگەن ول كەزدە يدەولوگيالىق ۇيىم بولاتىن. سول ارقىلى كەڭەس ۇكىمەتى ءوزىنىڭ ساياساتىن جۇرگىزدى. وزىنە قىزمەت ەتكەن ادامداردى كوككە كوتەردى، ولاردى كەرەمەتتەي قىلىپ جارنامالادى. جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى بولدى. ونداي مانساپقا ءمينيستردىڭ قولى جەتپەيتىن، ول كەزدە. اسپانداپ كوككە كوتەرگەننەن كەيىن جۇرت «ۇلىلار وسىلار ەكەن» - دەپ ويلادى، ءبىتتى. باسقا ەشتەڭە ەمەس. قازىر سولاردىڭ ءبىر شىعارماسىن شەتەل قابىلداپ، وقىمايدى. اۋدارۋدىڭ كەرەگى جوق. سەبەبى، ونىڭ ىشىندەگى وتىرىككە سەنبەيدى. قايتا قازىرگى جاستاردىڭ جەكەلەگەن اڭگىمەلەرىن اۋدارساڭ، وقۋى مۇمكىن. قالاي دەگەنمەندە قازىرگى ادەبيەتتە وبەكتيۆتىك شىندىق بار. سوندىقتان «التىن عاسىر» ءوتتى دەمەيىك، ادەبيەتتىڭ «التىن عاسىرى» ەندى تۋادى...

دايىنداعان باعلان ورازالى

http://adebiportal.kz