الاش جۇرتىنىڭ اياۋلى اقساقالى - سۇلتان جانبولات
بۇل مارتەبەلى سىيلىقتى شەتەلدەگى بەس ميلليون قانداستاردان بەس-اق كىسى يەلەنگەن. ولار - حاليفا التاي، قاجىعۇمار شابدان ۇلى، حاسەن ءورالتاي، عالىم قاليبەك ۇلى جانە دۇكەن ءماسىمحان. وسى ورايدا وقىرمان قاۋىمعا سۇلتان جانبولاتتىڭ شىعارماشىل ەڭبەك جولىن تانىستىرا كەتكەندى ءجون كوردىك.
پروفەسسور، جازۋشى، ق ح ر بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، عالىم سۇلتان جانبولاتوۆ قازىرگى تاڭدا ق ح ر- دىڭ ءۇرىمجى قالاسىندا تۇرادى. سۇلتان رامازان ۇلى جانبولاتوۆ 1936 -جىلى ق ح ر تارباعاتاي ايماعى شاعانتوعاي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1956 -جىلى شىڭجاڭ ينستيتۋتىنىڭ فيزيكا- ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن تاۋىسىپ، فاكۋلتەتتىڭ فيزيكا كافەدراسىنا وقىتۋشىلىققا ورنالاسادى. 1957 -جىلدان 1961 -جىلعا دەيىن جيلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىندە راديو-ەلەكترونيكا ماماندىعىن وقيدى.
وقۋىن بىتىرگەن سوڭ شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىنە وقىتۋشىلىققا قايتا ورالادى. جانبولاتوۆ وسىدان 1986 -جىلعا دەيىن 25 جىل وسى ورىندا وقىتۋ جانە زەرتتەۋمەن اينالىسادى. ارادا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، دوتسەنت (1982 -جىلدان)، دەكان (1982 -جىلدان) جانە شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى (1983 -جىلدان) بولادى. 1986-1996 -جىلدارى ش ۇ ا ر وقۋ- اعارتۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ (ش ۇ ا ر ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ) ورىنباسارى مىندەتىن اتقارىپ وعان قوسا وزگە (1988 -جىلى وقۋ- اعارتۋدى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتى، كەيىننەن ءۇرىمجى كاسىبي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ج و و- لاردا ءبىلىم بەرۋدى زەردەلەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ءھام اعا زەرتتەۋشىسى، ت. ب. ) قىزمەتتەردى وتەيدى. 1993-2003 -جىلدارى 8- جانە 9- رەت شاقىرىلعان مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ (پارلامەنت) دەپۋتاتى، ونىڭ ۇلت ىستەرى كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ، سودان زەينەتكە شىعادى. 2005 -جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ IV قۇرىلتايىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتورالقاسىنا مۇشە بولىپ سايلانادى.
قازىرگە دەيىن سۇلتەكەڭ ش ۇ ا ر تەلەۋنيۆەرسيتەتى مەن ءۇرىمجى كاسىبي ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ پروفەسسورى، قازاقستانداعى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى سەمەي ۋنيۆەرسيتەتى مەن ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى.
قىتاي جازۋشىلار قوعامىنىڭ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ش ۇ ا ر جازۋشىلار قوعامىنىڭ جانە قىتاي عىلىم تاراتۋشى جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى. س. جانبولاتوۆتىڭ ەڭبەكتەرى مەن ەسىمى «قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنا»، «قىتاي دارىندىلارىنا»، «شىعىس پەرزەنتتەرىنە»، «عىلىمداعى قىتايلىقتارعا» ت. ب. كىتاپتارعا ەنگەن. سوڭعى 50 جىلدان بەرى سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى ءۇشىن «عىلىم- تەحنيكالىق پروگەرەس» (1985 -جىلى)، ءبىرىشى دارەجەلى «توتەنشە ۇلەسى بار جاس- ورتاجاس مامان» (1990 -جىلى)، ت. ب. سىيلىقتارىنا قوسا، 2004 -جىلى شىڭجاڭنىڭ ەڭ جوعارى «تيان-شان ادەبيەت پەن ونەر» سىيلىعىنداعى «ۇلەس» سىيلىعىمەن ماراپاتتالعان.
سۇلتان جانبولاتوۆ 1980 -جىلداردان كەيىن قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە اتسالىسا باستايدى. ول ق ح ر ەلەكترونيكا قوعامىنىڭ باس القا مۇشەسى، ق ح ر از ۇلت جازۋىنداعى اقپاراتتاردى كومپيۋتەرمەن وڭدەۋ قوعامىنىڭ ءتوراعاسى، ش ۇ ا ر عىلىم جانە تەحنيكا قاۋىمداستىعىنىڭ تۇراقتى جوراسى، ش ۇ ا ر ج و و عىلىمي اتاقتار بەرۋ جونىندەگى اتتەستاتتاۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسىنا ورىنباسار، ت. ب. قىزمەتتەرگە تارتىلدى.
ول قانداي بيىك لاۋازىمدى قىزمەتتىڭ تىزگىنىن ۇستسادا، تۋعان حالقىنا ادال قىزمەت ەتۋ دەگەن جاۋاپتى مىندەتتى ەشقاشان دا ەسىنەن شىعارعان ەمەس. اتاپ ايتقاندا، سول تۇستا ول از ۇلت جاستارىنىڭ دا جاراتىلىستىق عىلىم سالالارى بويىنشا جان-جاقتى ءبىلىم الىپ، زامان تالابىنا ساي تىرلىك ەتۋى ءۇشىن جاراتىلىستىق عىلىمدار بويىنشا شىڭجاڭداعى جوعارى وقۋ ورنىنا قابىلداناتىن ستۋدەنتتەردىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ارتۋىنا مۇرىندىق بولدى.
سۇلتان جانبولاتوۆتىڭ وسى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە، قازاقتىڭ قارا كوز ۇلدارى مەن قىزدارى قات ماماندىقتار بويىنشا دا ءبىلىم الىپ، زاماناۋي عىلىم- تەحنيكانىڭ نارىنەن سۋسىنداي باستادى. سۇلتان رامازان ۇلىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەگى كەزىندە جاساعان عىلىمي سالاداعى ىزدەنىسىنەن تۋعان «كومپيۋتەر پرينتسيپتەرى»، «جارتىلاي وتكىزگىشتىك راديوقابىلداعىش»، «ماگنيتوفوندى راديوقابىلداعىش»، «كالكۋلياتور»، ت. ب. عىلىمي-تەحنيكالىق سالاداعى كىتاپتارى سول تۇستاعى زامانا سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرعان بىرەگەي ەڭبەكتەر ەدى.
سونىمەن بىرگە، ول ەلەكترونيكا سالاسىنداعى مول ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا، ءوزى باسقارعان 4 كىسىلىك شاعىن ماماندار توبىمەن بىرگە از ۇلت توتە جازۋلارىن كومپيۋتەرگە ىڭعايلاۋ جۇيەسىن جاساپ، ش ۇ ا ر- دىڭ «عىلىم- تەحنيكالىق پروگرەسس» سىيلىعىن ەنشىلەدى.
سۇلتان جانبولاتوۆ عالىم، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتىنە ولجا سالعان اسا دارىندى سۋرەتكەر- جازۋشى.
«دومبىرا فيزيكاسى» سىقىلدى ەڭبەكتەرىمەن قالامگەرلىك وڭىرگە ارالاسىپ جۇرگەن ول ادەبيەتتىڭ قاقپاسىن 43 جاسىندا 1979 -جىلى «ارۋاقتار اراسىندا» اتتى پوۆەسىمەن اشتى. اتالعان پوۆەست تاقىرىپتىق جاڭالىعىمەن، جانرلىق سونىلىعىمەن، كوركەمدىك شەبەرلىگىمەن جاريالانا سالىپ- اق ش ۇ ا ر- دىڭ «ءبىرىنشى دارەجەلى ادەبي سىيلىعىن» ەنشىلەدى. ويتكەنى، سۇلتان رامازان ۇلى وسى شىعارماسىمەن شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ءبىر ايتۋلى اقتاڭداقتىڭ ورنىن تولتىردى.
ول - فانتاستيكالىق پروزا جانرى بولاتىن. سۇلتان جانبولاتوۆتىڭ عىلىمي- فانتاستيكالىق شىعارمالارىنىڭ جيناعى 1985 -جىلى «حاس ساقتار» دەگەن اتپەن بەيجىڭدەگى «ۇلتتار باسپاسىنان» جارىق كوردى. وسىدان كەيىن سۇلتان جانبولاتوۆ جازۋشى رەتىندە ونداعى قازاق، حان، ۇيعىر وقىرماندارىنىڭ ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن قالامگەرىنە اينالدى.
ارينە، ودان كەيىن دە جازۋشى قالامىنان تالاي پوۆەستەر مەن اڭگىمەلەردىڭ وقىرمان جۇرەگىنە جول تارتقانى بەلگىلى. دەگەنمەن، قالامگەر رەتىندە سۇلتان جانبولاتوۆتىڭ ادەبيەتتەگى اسقار بيىگى - «ءۇيسىن حيكاياسى» تريلوگياسى. تريلوگيا جەكە-جەكە «ەلجاۋ كۇنبي»، «سانشورا كۇنبي»، «وڭعاي كۇنبي» اتتى بولىمدەردەن تۇرادى.
بۇل تريلوگيا 1994 -جىلدان جارىق كورە باستادى. ارتىنشا بۇل كەسەك تۋىندى ق ح ر مەملەكەتتىك كىتاپ سىيلىعىنا يە بولدى. سونداي-اق، ەلىمىزدىڭ ⅩⅩ عاسىرداعى «قازاقتىڭ 100 رومانى» اتتى باعدارلاماسىنا دا ەنگىزىلدى. «ءۇيسىن حيكاياسى» تريلوگياسىندا جازۋشى تاريحي دەرەكتەردى مولىنان پايدالانعان.
مۇندا اۆتور قىتايدىڭ سەنىمدى مۇراعاتتارىمەن، تاريحي جازبالارىمەن عانا شەكتەلمەي، سونىمەن بىرگە، گرەك، اراب، پارسى تىلدەرىندەگى تاريحي ماتەريالداردى دا مولىنان پايدالانعانى شىعارمانىڭ ءون بويىنان ايقىن كورىلەدى. سۇلتان رامازان ۇلىنىڭ بۇدان وزگە، ءار جىلدارى جارىق كورگەن «تالاستاعى جانتالاس»، «اتلاح- تالاس شايقاسى» سەكىلدى پوۆەستەرى مەن روماندارى، سەگىز تومدىق عىلىمي- زەرتتەۋلەر توپتاماسى، سونداي-اق، وچەرك، اڭگىمە جيناقتارى وقىرمانعا ەتەنە تانىس. 2008 -جىلدان بەرى ونىڭ «ءبىز» اتتى اۆتوبيوگرافيالىق تريلوگياسى وقىرمانعا جول تارتقان بولاتىن.
ول دا «ەس كىرۋ»، «ەس شىعۋ»، «ەس جيۋ» اتتى رومانداردان تۇراتىن، اۆتوردىڭ ءومىر جولىنىڭ ورايىندا تۇتاس ⅩⅩ عاسىرداعى قىتاي ەلىنىڭ، دالىرەك ايتقاندا، ونداعى قانداستارىمىزدىڭ تىنىس- تىرشىلىگىن قامتىپ جاتقان ىرگەلى تۋىندى. بۇل تريلوگيا بەيجىندەگى «ۇلتتار» باسپاسىنىڭ دەمەۋىمەن قازاقستاندا دا جارىق كوردى.
انا جىلى «ەجەلگى ۇلىس تاريحى» («ءۇيسىنناما» ) اتتى مونوگرافياسى (كىتابى) دا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى تاراپىنان جارىق كورگەن بولاتىن. بۇل ەرتەدەگى ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ تاريحىن بايانداعان عىلىمي ەڭبەك. جۋىقتا سۇلتاننىڭ «قازاق تاريحىنان ساۋات» اتتى، تاريح الەمىنىڭ سوڭعى جاڭالىقتارى مەن شىعىس (سونىڭ ىشىندە قىتاي) تاريحنامالارىنداعى دەرەكتەر سىرەسكەن كىتابى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ بەسىنشى قۇرىلتايى عاراپاسىندا وقىرمان قولىنا تيگەلى تۇر.
سۇلتان رامازان ۇلىنىڭ ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن تاعى ءبىر ەلەۋلى ەڭبەگى - قازاقستان مەن قىتاي ەلدەرى اراسىنداعى دوستىقتى، ءوزارا تۇسىنىستىكتى نىعايتۋ جولىنداعى تىنىمسىز ىزدەنىسى. سۇلتەكەڭنىڭ بۇل باعىتتاعى ەڭبەكتەرى دە ەلەنبەي قالعان جوق. ول 2001 -جىلى ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 10 جىل» مەرەكەلىك مەدالىمەن، 2007 -جىلى «دوستىق» وردەنىمەن، 2015 -جىلى «قازاقستان كونستيتۋتسياسىنا 20 جىل» جانە «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى» ەستەلىك مەدالدارىمەن ماراپاتتالدى.
سونداي-اق، وتكەن جىلى سۇلتان رامازان ۇلى ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك م. جۇرىنوۆتىڭ «قازاق عىلىمىنا قوسقان زور ۇلەسى ءۇشىن» گراموتاسىمەن (العىس حاتىمەن) ماراپاتتالدى. سۇلتان جانبولاتوۆتىڭ عىلىم، ءبىلىم، ادەبيەت سالاسىندا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى ءار جىلدارى ق ح ر وكىمەتى تاراپىنان لايىقتى باعاسىن الىپ وتىردى. سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە ەنتىكپەي كوتەرىلگەن سۇلتان رامازان ۇلى ءالى دە تىنىمسىز ەڭبەك پەن تەرەڭ ىزدەنىستىڭ ۇستىندە.
«جازارىمدى جازدىم، بولدىم» دەپ قاراپ وتىرماي، شىعارمالارىنىڭ 20 تومدىق جيناعىن رەتتەپ باسپاعا ۇسىنعان ەكەن. بۇل 20 تومدىق ۇستەگى جىلدىڭ جازىندا جارىق كورمەك. ۇلتىنىڭ باقىتى ءۇشىن جارالىپ، ۇلتىنىڭ نامىسى ءۇشىن قاجىماي ەڭبەك ەتىپ، تۇتاس عۇمىرىن ۇلتىنىڭ رۋحاني تۇلەۋى مەن جاڭعىرۋىنا ارناپ كەلە جاتقان ۇلتىنىڭ ەكى ەلگە بىردەي ابىرويلى دا ادال ۇلى، الاش جۇرتىنىڭ اياۋلى اقساقالى - سۇلتان رامازان ۇلىنا ەندى ءومىر بويعى بەينەتىڭىزدىڭ زەينەتىن ۇزاق جىلدار جەۋگە جازسىن دەگەن تىلەك ايتامىز!
دەرەككوز «التى الاش»
