ايەلدەر كۇيەۋلەرىمىزدى، بالالارىمىزدى بەرمەيمىز دەپ جاۋلىقتارىن اسكەردىڭ الدىنا تاستاپ ەرەۋىلگە شىققان
25 -ماۋسىم بۇراتانا حالىقتارىنىڭ جىگىتتەردى قوسالقى قارا جۇمىستارعا جىبەرۋ جونىندە پاتشانىڭ بۇيرىعى شىقتى. باسىندا جاسى 19 بەن 43 اراسىنداعى، كەيىن 19 بەن 31 اراسىنداعى جىگىتتەردى الاتىن بولدى. كەيدە زاڭدى بۇزىپ جاسى 16 عا كەلمەگەن بوزبالالاردى مەن ەلۋدەن اسقان ادامداردى العان - مىسالى اقىن يسا بايزاقوۆتىڭ اۋلەتىندە اكەسىن دە، ءىنىسىن دە جۇمىستارعا جىبەردى.
قوسالقى قارا جۇمىستار لاتۆياعا جىبەرىلگەن اقىن ءسابيت دونەنتايەۆتىڭ، پەتەربۋرگتىڭ ماڭايىنا جىبەرىلگەن جازۋشى ساپارعالي بەگاليننىڭ باسىنان كەشكەن. سوعان نارازى قازاق، قىرعىز، وزبەك، تاجىك، تاعى باسقا ورتا ازيا حالىقتارى كوتەرىلىستى باستاعان. ال كوتەرىلىستىڭ سوڭى نە بولدى، سوڭعى شايقاسى قايدا ءوتتى؟
تاجىكستاننىڭ حۋدجاند قالاسىندا كاديم دجامالاك باستاعان توپ ايەل كۇيەۋلەرىمىزدى، بالالارىمىزدى بەرمەيمىز، اسىرايتىن ەرلەرىمىزدەن ايرىلدىق دەپ، باسىنان جاۋلىق شەشىپ اسكەرلەردىڭ الدىنا تاستاپ ەرەۋىلگە شىقسا، وزبەكستاننىڭ كەيبىر قالالارىندا كوتەرىلىسكە، ءدىني سوعىسقا شاقىرىپ مولدا-قوجالار ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەن.
تاشكەنت، سامارقان، جيزاق، زامين كوتەرىلىستەن تىس قالماعان. فەرعانا القابىنداعى كوتەرىلىس شەرمۇحاممات، مادامين باستاعان باسماشىلار قوزعالىسىنىڭ باستاۋى ەدى. قازاق پەن قىرعىزدا كوتەرىلىس بارىسىندا وزبەكستانداعىداي ءدىني ۇگىت-ناسيحات اسا جۇرگىزىلگەن جوق. كوتەرىلىستى مولدالار ەمەس، ەلدەن شىققان باتىرلار، ەلدىڭ ءبي- اقساقالدارى باستاعان. بولىستارعا كەلسەك، كەيبىر بولىستار حالىقتى جاقتاپ كوتەرىلىستى ءوزى باستاسا، ەندى بىرەۋلەر بۇيرىقتى، پاتشا بيلىگىن، اسكەرىن قولداپ، ءوز بالالارىن- تۋىسقاندارىن جىبەرمەي، زاڭدى بۇزىپ جۇمىستارعا ەلدىڭ كارى- جاسىن جىبەرگەن، پاراقورلىقپەن اينالىسقان.
«بالا ولگەنشە، شال ءولسىن» دەپ، جامەڭكە-ۇزاق باستاعان قارقارا- البان جۇرتى پاتشا اسكەرلەرىنە قىرىن كورسەتتى. ولارعا توحنياز باتۋر باستاعان ءبىر توپ ۇيعىر كوتەرىلىسشىلەر دە جاردەمشى بولعان. جەتىسۋدا ءالي، بەكبولات، تاعى باسقالار شامالعان، ۇزىناعاش، قورداي، شۋ- مەركى، بۇكىل الماتى- تاراز ءوڭىرىن كوتەرگەن.
كوتەرىلىستى جىرلاعان جامبىل ەدى، كوتەرىلىسكە بەلسەندى قاتىسقان كەنەن ەدى. كوتەرىلىستى ەسكە سالعاندا، تۇرار رىسقۇلوۆ، وراز جاندوسوۆتىڭ ەسىمدەرىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. الاتاۋدىڭ ار جاعىندا قىرعىز دا كوتەرىلدى. «قىرعىز- قازاق» ءبىر تۋعان دەسەڭ، 1916 -جىلدىڭ كوتەرىلىستى ايت. ءۇرجار، اقسۋات، باياناۋىل، قاراعاندى، ىرعىز... بۇكىل قازاقستان كوتەرىلدى دەسەك تە بولادى. جالپىۇلتتىق، جالپى ورتا ازيالىق كوتەرىلىستىڭ قاھارماندارىنىڭ ەسىمدەرىنىڭ اراسىندا ءمۇرسالىم، ايجارقىن، نۇرلان، ءبىسمىللانىڭ نۇرعاليى... ايجارقىن مەن 9 حان (پىرماعامبەت، تۇمەنباي، مۇقانتاي تاعى باسقالار) باستاعان قىزىلوردا- اقتوبەنىڭ شومەكەي ەلى 1916 -جىلدىڭ ىرعىز كوتەرىلىسىندە عانا ەمەس، كەيىن كامپەسكە- اشارشىلىق كەزىندەگى كوتەرىلىسىندە ەرلىك كورسەتتى.
ال، ءور تورعاي - ەرلىك مەكەنىنە كەلسكەك، تورعاي كوتەرىلىسى - ەرەكشە قۇبىلىس. جەتىسۋ مەن ورتا ازيادا پاتشا اسكەرلەرى كوتەرىلىستى 2-3 ايدىڭ ىشىندە باسىپ تاستاعان. جازالاۋشى وتريادتار قانشا حالىقتى قىرىپ تاستاپ، قىتايعا قاشتىردى. قىرعىز اعايىندار بۇل وقيعانى «چوڭ ۇركۇن» دەپ، ەسىندە ساقتايدى.
كەلەسى جىلى بوسقىنداردىڭ جارتىسى ەلىنە قايتسا، جارتىسى قىتايدا قالعان، كوبىنىڭ ۇرپاقتارى ءالى دە سوندا. قايتقاندارعا جاردەم قولىن ۇزاعاندارىنىڭ اراسىندا ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن جۇماعالي تىلەۋلين. «ويان، قازاق» كىتابىنان تۇسكەن قاراجاتىن بوسقىندارعا جىبەرگەن اقىن ءمىرجاقىپ ەدى. بەكبولات تا، ۇزاق تا، جامەڭكە دە، كوتەرىلىستىڭ قىرعىز باسشىلارى دا ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. توقاش بوكين عانا امان قالدى. ال تورعايدىڭ كوتەرىلىسشىلەرى جارتى جىلدان استام جازالاۋشى وتريادتارعا بەرىلمەگەن.
كوتەرىلىسشىلەردىڭ باسشىلارى ءابدىعاپپار، وسپان، قاسىم ەدى، ساردارى - امانكەلدى ەدى، مەرگەنى - كەيكى باتىر ەدى. ءالىبي جانكەلديننىڭ اتىن دا ۇمىتۋعا بولمايدى. ەرلەرگە باتاسىن بەرگەن قارامان دوساي قاجى ەدى. تاتىر كولى، قۇمكەشۋ، كۇيىك قوپاسى، تورعاي قورشاۋى - كوتەرىلىستىڭ داڭقتى پاراقتارى، قاراقىپشاق قوبىلاندى مەن شاقشاق جانىبەك تارحاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قالدىرعان ءىزى.
ءسويتىپ، باسقا ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ ايماقتارىندا كوتەرىلىس باسىلسا، تورعايدا امانكەلدىنىڭ ساربازدارى قىس بويى شايقاسقان. 1916 -جىلدىڭ كوتەرىلىسىنىڭ سوڭعى شايقاسى دوعال قوپاسى مەن ۇرپەك قونىسى اراسىندا، قازىرگى قوستاناي وبلىسى امانكەلدى اۋدانى، تورعاي ەلىندە بولعان.
شايقاس اقپان ايىنىڭ اياعىندا، ياعني 1917 -جىلى اقپاننىڭ 21 مەن 24 اراسىندا وتكەن. دوعال- ۇرپەك شايقاسى قازاقستان مەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ تاريحىنداعى ەرەكشە وقيعا. بۇل شايقاسىمەن «1916 -جىل» دەگەن قۇبىلىس اياقتالدى. اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن كوتەرىلىس باسىلدى، كوتەرىلىسشىلەر اقتالدى، الىنعان جىگىتتەر ەلىنە قايتتى. الدىندا ورتا ازيانى - قازان توڭكەرىسى، الاش اۆتونومياسىنىڭ جانە تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسىنىڭ جاريالاۋى، ازاماتتىق سوعىس، باسماشىلىق قوزعالىسى، كامپەسكە-اشارشىلىق، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىستەر سياقتى قۇبىلىستار كۇتتى. الايدا، 1916 -جىلداعى كوتەرىلىس حۋدجاند قالاسىندا باستاسا، تورعايدىڭ دوعال- ۇرپەگىندە اياقتاعان ەكەن.
دايربەك اسقار
