ءبىز وسى «تۇرىكپىز» بە، «تۇركىمىز» بە؟

استانا. قازاقپارات - وسى كۇنى تۇركىتانۋشىلار اراسىندا «تۇركى» تەرمينىن جوققا شىعارىپ، «تۇرىك» تەرمينىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋگە تىرىسقان پىكىرلەر مەن ۋاجدەر كوپ.

جالپى، «تۇرىك الەمى» نەمەسە «تۇركى الەمى» دەگەن سوزدەردىڭ قايسىسى دۇرىس؟

تۇركولوگيا عىلىمى ەكى ءسوزدىڭ قايسىسىن عىلىمي تۇرعىدان راستايدى؟ بۇل ءۇشىن ماماندار پىكىرىنە جۇگىنبەس بۇرىن، ءسال شەگىنىس جاساپ، تاريح تاڭبالارىنا زەر سالساق، الاشتىڭ بەتكە ۇستارى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ ءسوزىن «ءبىزدىڭ تۇرىك تەكتى قازاق حالقى...» دەپ باستاعان بولسا، الاش مەملەكەتىنىڭ گيمنى «ارعى اتام - ەر تۇرىك، ءبىز - قازاق ەلىمىز!» بولعان. ال ۇلى ماعجان «تۇركىستان ەكى دۇنيە ەسىگى عوي، تۇركىستان ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي» دەپ جىرلاعان. سول سەكىلدى «سوناۋ، سوناۋ سو باستان، كوك تۇرىك ەدىك كوك الماس، قارا جەر مەن كوك اسپان جارالعاندا ەڭ العاش» دەگەن سىندى ارعى- بەرگى تاريحىمىزداعى ولەڭ جولدارى دا تۇرىك/تۇركى تەكتەس ۇلتتاردى سيپاتتايتىن قازىرگى قولدانىستاعى «تۇركى حالىقتارى» نەمەسە «تۇرىك حالىقتارى» دەگەن تىركەستىڭ تىلدىك قولدانىسىمىزداعى ناقتى اتاۋىن ءبىرىڭعايلايتىن كەز كەلگەنىن اڭعارتادى. نەگىزىنەن، ەلىمىزدىڭ تۇركولوگ ماماندارى اراسىندا بۇل تۋرالى تۇرلىشە پىكىرلەر ايتىلعانىمەن، گازەت- جۋرنال مەن باسقا دا عىلىمي جۇمىستاردا، جالپى حالىق اراسىندا ءبىر عانا «تۇركى» اتاۋى بۇلجىماستاي بوپ تىلدىك اينالىمعا ءتۇسىپ كەتكەن.

وراز ساپاشەۆ، ف. ع. ك. , تۇركولوگ: «مىناۋ دۇرىس دەگەن ناقتى پىكىر جوق»

«تۇرىك» جانە «تۇركى» ەتنونيمدەرىنىڭ اراسىنان مەن ۇلكەن ايىرماشىلىق كورمەيمىن. نەگىزگى ماعىناسىندا، ارينە، «تۇرىك» اتاۋى تۇر. سوۆەت تۇركولوگياسىندا تۇركياداعى تۇرىكتەر مەن ورتا ازياداعى تۇرىكتەردى تىلدىك، ەتنيكالىق جاقتارىنان اجىراتۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان بۇل ەكى اتاۋ تۇركيا تۇرىكتەرى ءۇشىن «تۋروك - تۋرەتسكي يازىك»؛ ورتا ازيا تۇرىكتەرى ءۇشىن «تيۋرك - تيۋركسكيە يازىكي» دەپ اجىراتىلعان. وسىنىڭ نەگىزىندە ەۋروپا، امەريكا عىلىمىندا دا تۇركيا تۇرىكتەرى ءۇشىن
«Turkish - Turkish language»، بىزدەر ءۇشىن «Turkic - Turkic languages» دەپ تۇستەپ بەرەتىن بولدى. العاشىندا پاتشالىق رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە دە بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلى مەن تاريحى «تۋرەتسكيە نارەچيا»، «تۋرەتسكيە نارودى» دەپ زەرتتەلىنگەن.

كەيىننەن بۇل وسمان يمپەرياسىنىڭ ورنىنا جاڭا تۇرىك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى بوي كوتەرىپ، ولاردىڭ تاراپىنان «تۇرىك» ەتنونيمى رەسپۋبليكا جانە ۇلت اتاۋى رەتىندە رەسمي قابىلدانۋىنا بايلانىستى، سوۆەتتىك عالىمدار ءبىزدى «تيۋركي» دەگەن اتاۋعا كوشىرگەنى بەلگىلى، ونىڭ ورتا ازيا تۇرىكتەرىنىڭ تىلىندەگى بالاماسى «تۇركى/تۇركي». بۇل جەردەگى «ءى/ي» جۇرناعى ەسكىدە ءبىزدىڭ ورتاق ادەبي تىلىمىزگە ەنگەن ارابتىڭ قوسىمشاسى، تۇركى تىلدەرىندە «- لىق/لىك» جۇرناعىنىڭ بالاماسى بولىپ تابىلادى.

بۇل جۇرناق قازىرگى ءبىزدىڭ كوپتەگەن اتاۋ، تەرمين سوزدەرىمىزدە ءالى دە بەلسەندى قولدانىلادى، مىسالى، «ادەبي»، «تاريحي»، «مادەني»، «قازاقي» تاعىسىن تاعىلار. ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنا دەيىن كەلىپ جەتكەن ءبىزدىڭ ورتاق ادەبي نەمەسە كىتابي ءتىلىمىز دە «تۇركي» دەپ اتالعانى بەلگىلى، ول اتاۋدى دا كەيىننەن ورىس- سوۆەت عالىمدارى «شاعاتاي ءتىلى» دەپ اتاپ جىبەرگەن.

سوندا قاراساڭىز، «تۇرىك تىلدەرى»، «تۇرىك حالىقتارى» دەگەن ءسوز بەن «تۇركى تىلدەرى»، «تۇركى حالىقتارى» دەگەن سوزدەردىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق جوق. سوندىقتان دا تۇركولوگيادا ناقتى وسىنىسى دۇرىس دەپ ناقتىلانعان پىكىر جوق. مەنىڭشە، «تۇركى حالىقتارى»، «تۇرىك تىلدەرى» دەگەنىمىز ءجون».

تۇركيا ماماندارى تۋىسقان حالىقتاردى «تۇرىكشە سويلەيتىن ەلدەر» نەمەسە «تۇرىك حالىقتارى» دەسە، (ال ولار وزدەرىنىڭ حالىق اندەرىن «تۇركى» دەپ اتايدى) جاسىراتىنى جوق، ءوز باسىم ۇركىپ قالامىن. كەڭەستىك كۇشتىڭ قۇرساۋىنان ازەر بوساعان ءبىزدىڭ پسيحولوگيامىز ءۇشىن بۇل قورقىنىشتىڭ سەبەبى تۇسىنىكتى.

«تۇركى» حالىقتارىنىڭ ورتاق ءتىلى، ورتاق تەلەارناسى جانە تاعى دا باسقا ورتاقتىق پەن بىرلەسۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلگەندە، «ءبىر اعادان ازەر قۇتىلدىق، بىزگە تاعى ءبىر اعاتايلىق كەرەك ەمەس» دەپ، قازىردەن قاۋىپتەنگەندەر از بولمادى. شىنىمەن-اق، ءبىز «تۇرىك حالىقتارى» اتاۋىنا وتكىسى كەلگەن مامانداردىڭ ىعىنا جىعىلىپ، گازەت- جۋرنال نەمەسە عىلىمي جۇمىستارداعى، تىلدىك قولدانىسىمىزداعى «تۇركى» اتاۋىن «تۇرىك» ەتىپ تۇرلەندىرسەك، اقىر سوڭىندا ءوزىمىز «تۇرىكتەنىپ» كەتپەيمىز بە؟ «ەگەر دە تۇركولوگيا سالاسىنا قالام تارتىپ جۇرگەندەر مەن باسقا دا مامانداردىڭ ۇيعارىمىنداعى «تۇرىك الەمى» اتاۋىن ەنگىزەر بولساق، بۇل ءيىسى تۇركى (نەمەسە تۇرىك حالىقتارى) باسقا حالىقتاردىڭ تۇركيانىڭ ىقپالىندا قالىپ قويۋلارىنا جول اشپايدى ما؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى.

«تۇرىك الەمى» دەگەن اتاۋعا كەلەر بولساق، ونىڭ دا ماعىنالىق تۇستارىن ەسكەرگەنىمىز ءجون بولار. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، «تۇركى/تۇركي» سىندىق، ساپالىق ماعىنا بەرەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل اتاۋ نەگىزىندە «تۇركي الەم» بولىپ قالىپتاسۋى كەرەك. ءبىز، ماسەلەن، «ادەبي كەش»، «قازاقي مىنەز»، «تاريحي رومان» دەيمىز عوي، ال تۇركيا تۇرىكتەرى ءۇشىن دارا «تۇرىك الەمى»، قازاقتار ءۇشىن «قازاق الەمى» قولدانىلسىن.

تۇرىك اتاۋىنان قورقۋ، ونى تەك تۇركيا ۇلتىمەن بايلانىستىرۋ - كەڭەس كەزەڭىنەن قالعان فوبيا. قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە تۇركىتانۋشىلاردىڭ تاراپىنان ورتاق تۇرىك تەرمينولوگياسىنىڭ كەشەنىن قالىپتاستىرۋ، ورتاق تۇرىك ءتىلىن قالىپتاستىرۋ وزەكتى ماسەلە رەتىندە كۇن تارتىبىندە تۇر. ورتا ازيا تۇركي حالىقتارى وزدەرىنىڭ ورتاق «تۇركي» ادەبي ءتىلىن جوعالتقانىنا دا ءجۇز جىلعا تايادى. ۇزاق عاسىرلار حالىق قازىناسىنىڭ التىن ساندىعى بولعان ورتاق ءتىلىمىز جوعالعالى ءبىزدىڭ بىرلىگىمىزدىڭ دە جوعالىپ، ءبىر- بىرىمىزبەن اۋدارماشى ارقىلى سويلەسۋدىڭ مۇشكىل حالىنە دەيىن جەتۋىمىز وسىنىڭ سالدارى»، - دەيدى تاعى دا ف. ع. ك. ، تۇركولوگ وراز ساپاشەۆ.

مۇحتار ماعاۋين، جازۋشى: «تۇركى دەگەن حالىق تا، مەملەكەت تە بولماعان»

«قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى ۇيلەسىمى بويىنشا، «تۇركى» ءسوزى زات ەسىم ەمەس، سىن ەسىم. كادىمگى «قازاقى» دەگەن ءتارىزدى؛ ادامي، كاسىبي، عىلىمي - وسى سوزدەردىڭ ءبارى ءبىر ورايدا. سوندىقتان «تۇركى» مۇلدەم باسقاشا ۇعىم بەرمەك. (وسىعان قارايلاس «تۇركي» بار، ياعني «تۇرىك ءتىلى»).

تاريحي تۇرعىدا نەگىزى جوق، تەرىس قانا ەمەس قيسىنسىز: «قازاق» ەتنونيمىن «قازىقا» نەمەسە «قىزاق» دەپ تۇرلەندىرگەن سياقتى. تاريحتا «تۇركى» دەيتىن حالىق تا، «تۇركى قاعاناتى» دەيتىن مەملەكەت تە بولماعان. سونىمەن قاتار، بۇگىنگى، ءتۇپ نەگىزى بىرلەس، تىلدەرى ۇيلەس، اعايىن جۇرتتاردىڭ ورتاق اتاۋى دا «تۇركى» ەمەس. بۇل جەر استىنان جىك شىققان بارلىق «تۇركىنىڭ» اقيقات ءتۇبىرى - «تۇرىك». ەرتە مە، كەش پە، تۇزەتىلۋى شارت. وتكەن مىڭ جارىم جىلدىق تاريحتا - «تۇرىك»، «تۇرىك قاعاناتى» ، كەيىنگى بەس عاسىردا ارالارى اجىراپ، ءارقايسىسى ءوز دەربەستىگىن تاپقان قاۋىم جۇرتتىڭ ورتاق اتاۋى - «تۇرىك حالىقتارى». ەگەر وسمان يمپەرياسىنداعى جۇرتشىلىق وزدەرىنىڭ ارعى بابالارىنىڭ ەسىمىن ساقتاپ قالسا، بۇل - تەك ءسۇيىنىشتى جاعداي، ۇلتتىق سانانىڭ بيىك كورىنىسى. ال «تۇرىك حالىقتارى» دەيتىن انىقتاما سەنى تۇركيامەن قوساقتاپ، رەسەي سياقتى باسىبايلى قۇلعا اينالدىرىپ جىبەرمەيدى».

P. S: باۋىرلاس ەلدەردىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا باعىتتالعان ءتۇرلى شارالار اتقارىلىپ، سول حالىقتاردىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ، الەمدىك ىقپالىن كۇشەيتەمىز دەپ، جالپى تۇركولوگيا عىلىمىن دامىتامىز دەپ جاتقانىمىزبەن، ءالى وسىنداي پىسپەگەن، ورتاق مامىلە جاسالماعان ماسەلە كوپ. ال بۇل جاي عانا وراعىتىپ، بەتىن جابا سالاتىن ماسەلە ەمەس. الدىمەن ناقتى اتاۋىن جونگە سالعاندا عانا قاي نارسە دە ىلگەرىلەيدى ەمەس پە؟ ال ءسىز بۇل پىكىرلەرگە قالاي قارايسىز؟

 

kazakhstanzaman.kz