ورنى بولەك وتىرار قالاسى - فوتو

استانا. قازاقپارات - ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى ءىرى ورتالىقتاردىڭ ءبىرى، عۇلاما عالىم ءابۋ- ناسىر ءال- فارابيدىڭ وتانى وتىرار - قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ ەڭ بەدەلدىسى دە، بەلگىلىسى.

وتىرار ەجەلگى زاماننان- اق قالاسىندا عىلىم، مادەنيەت، ساۋدا، دالاسىندا ەگىن، مال شارۋاشىلىعى قارقىندى دامىعان الەمدىك ءىرى مادەني ورتالىقتاردىڭ ءبىرى بولدى. 6-11 - عاسىرلاردا فاراب (وتىرار) ايماقتىڭ باس قالاسى، قازاق حاندىعىنىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق ورتالىعىنا اينالدى.

دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، وتىراردىڭ سوڭعى تۇرعىندارى قالانى 18 - عاسىردىڭ ورتا شەنىندە تاستاپ تۇركىستان، شىمكەنت، شىلىك جاعىنا قونىس اۋدارعان. سودان بەرگى داۋىرلەردە ول قاڭىراپ بوس قالدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار وتىرارتوبە دەپ اتاپ كەتكەن، ۇيىندىگە اينالدى. وتىراردى زەرتتەۋ 1904 -جىلدارى ا. كلارەنىڭ باسشىلىعىمەن جۇرگىزىلگەن العاشقى عىلىمي نەگىزدەگى قازبا جۇمىستارىنان باستالادى. كەڭ اۋقىمدى زەرتتەۋ 1969 -جىلى كەمال اقىشيەۆ باسشىلىق ەتكەن كەشەندى ەكسپەديتسيانىڭ جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارىمەن جالعاسادى. ناتيجەسىندە وتىرار قازاقستان مەن ورتا ازيا اۋماعىنداعى ەڭ كوپ زەرتتەلگەن ورتاعاسىرلىق قالا بولىپ تابىلادى.

وسى زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە كوپ جىلداردان بەرى وتىرار مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى قالا- قالاشىقتاردان كەزدەيسوق جانە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى بارىسىندا كوپتەگەن جادىگەرلەر تابىلدى. ەتنوگرافيالىق تاريحي مۇرانىڭ دەنى ءشاۋىلدىر اۋىلىنداعى وتىرار مەملەكەتتىك ارحەولوگيالىق مۋزەي قورىندا ساقتاۋلى.

مونشا. XIII- XV عاسىرلار.
 ⅩⅢ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا راباد (قالا سىرتىندا شارۋالار، مالشى، قولونەرشى، ۇستالار تۇراتىن اۋدان) اۋماعىندا، شاحريستاننىڭ (بيلەۋشىلەر، اقسۇيەكتەر، ءدىن قىزمەتكەرلەرى مەن قالانىڭ باي حالقى تۇرعان بولىك) وڭتۇستىك قاقپاسىنىڭ باتىسىندا قىشتان مونشا سالىندى. ول جۋىناتىن، بۋلاناتىن جانە دەنە ۇزەتىن جايلاردان، بارلىعى 10 بولمەدەن تۇردى. مونشا ەدەن استىندا ورنالاسقان مۇرجالار ارقىلى جىلىتىلىپ، ونىڭ ۇستىندە شىڭىلتىرلانعان قىش تاقتالار توسەلگەن. ال سۋ جەراستى قىش قۇبىرلارى ارقىلى وتىرار سۋ قويماسىنان تارتىلعان.

  

مەشىت. XVI عاسىر.
 XVI ع. شاحريستاننىڭ بۇرىن بوس قالعان اۋماقتارىندا قايتا قۇرىلىس جۇرگىزىلە باستادى. ورتالىق توبەنىڭ وڭتۇستىگىنە تامان ورنالاسقان مەشىت قۇرىلىسى دا وسى كەزگە تۋرا كەلەدى. مەشىتتىڭ جالپى ۇزىندىعى بەلگىسىز كۇيىندە قالۋدا، ال ەنى 15,5 م. عيمارات ورتالىق زال مەن وعان ەكى جاعىنان جاپسارلاسقان قاناتتاردان تۇرادى. ۇلكەن زالدىڭ ەسىگى پورتالمەن ايقىندالىپ، ونىڭ كولەمى 7х7 مەتردى قۇرايدى. ميحراب پەن ونىڭ اينالاسىنداعى قابىرعالار عانىشپەن سىلانعان.

 

شاحريستان قورعانى. VIII- XV ع ع.
 ورتاعاسىرلىق وتىرار بىرنەشە قاتار بەكىنىستەردەن تۇرعان. ادەتتە قالانى سىرتقى جاۋلاردان قورعاعان قامالداردىڭ بيىكتىگى 6، ەنى 4 مەترگە جەتكەن. ولاردىڭ از عانا بولىگى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. بۇل بەكىنىستەردىڭ كوبىسى پاحسا مەن كەسەكتەن سوعىلعان. ۋاقىت وتە كەلە ولار جوندەۋدەن ءوتىپ، كۇشەيتىلىپ تۇردى.

 

شاحريستاننىڭ وڭتۇستىك- باتىس قاقپاسى
 كىرەبەرىسى قاراۋىلحانالاردان، قاقپا جانە قىرلى مۇنالاردان تۇرادى. شىعابەرىسىنىڭ ەكى جاعىندا كەسەكتەن تۇرعىزىلعان ۇلكەن قاراۋىلحانا بولعان. بۇلار كۇشتى ءورتتىڭ اسەرىنەن جويىلدى. 



 مۇنارا مەن باعاناعا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا كۇيگەن كىرپىش سىنىقتارى تابىلدى. ءورت سالدارىنان قاقپانىڭ جوعارعى جاعىنداعى كەسەكتەرى وردىڭ تومەنگى بولىگىنە تۇسكەن. شابۋىل كەزىندە ماي پايدالانىلعان دەگەن اڭىز- اڭگىمە شىندىققا جاناساتىنداي.
 كىرەبەرىس بولىگى جويىلعاننان كەيىن مۇنارا ورنىندا تۇرعىن جايلار مەن ۇستاحانالار پايدا بولعان ەكەن.

قۋانىش شوحايەۆ،  «وتىرار مەملەكەتتىك ارحەولوگيالىق  قورىق- مۇراجايى»  ارحەولوگيا ءبولىمىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

فوتو - ەربولات شادراحوۆ

      http://nationalgeographic.kz