قازاق ايەلدەرى نە ءۇشىن سالەم سالادى؟
جيىننىڭ ءۇشىنشى كۇنى الامان بايگە 300 كيىز ءۇي تىگىلگەن جىڭعىلدى سايىندا ءوتتى.
ءبىز ۇيگە كىرگەندە كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ناقىشتى قامزول، بۇرمەلى كويلەك كيگەن كەلىنشەكتەر سالەم سالىپ جاتتى.
«باقىتتى بول!» «كوپ جاسا!»، «ۇل تاپ!» دەستىك. داستارحان باسىندا ورتاعا ايەلدەر نە ءۇشىن سالەم سالادى دەگەن سۇراق تاستالدى. وعان سول جەردەگى جاس كەلىندەر «ىزەت، قۇرمەت قوي» دەپ جاۋاپ بەرىپ جاتتى. تەك جاسى الپىستى القىمداعان ءبىر اپاي عانا «ىزەت، قۇرمەت - سالەمىنىڭ سىرتقى ماعىناسى، ال، ىشكى ماعىناسى - العان جارىنىڭ امان بولعانىن تاڭىرىنەن تىلەۋ! ونىڭ دالەلى - قازاق ايەلى كۇيەۋى ولگەن كۇننەن باستاپ سالەم سالۋىن توقتاتادى. توقتاتۋ مىندەتتى ەمەس، ءبىراق سالماۋىنا بولادى، ويتكەنى ءتاڭىرى ونىڭ تىلەگىن ورىندامادى عوي!» دەپ جاۋاپ بەردى.
كەلىنشەكتەر: «اپاي، ايتقانىڭىز قانداي جاقسى بولدى، كۇيەۋى ولسە سالمايتىنىن ەستىگەنبىز، ءبىراق، نە ءۇشىن ەكەنىن بىلمەيتىن ەدىك» دەپ، ريزا بولىپ قالدى.
دەمەك، ايەل اتاۋلى «العانىم امان بولسا ەكەن!» دەپ شىن جۇرەكتەن تىلەسە، سالەم سالۋعا ءتيىس. ءتىپتى، «وقۋ ءوتىپ كەتكەن» دەيتىن قايناعا، قايناتا تاپ بولىپ، «سالماي- اق قوي!» دەسە دە «ماقۇل، كوكە!» دەپ الىپ، سالەم سالا بەرگەنى ءجون، ويتكەنى وعان العانىنىڭ امان بولعانى عوي ەڭ كەرەگى. ءبىراق، ايەل جەسىر قالعان سوڭ دا ىزەت ءۇشىن سالەم سالۋىن توقتاتپاسا، ەشكىم وعان ۇرىسپايدى، قايتا باتاسىن بەرەدى.
قازاقتىڭ يسلامعا دەيىن قالىپتاسقان تاعلىمعا تولى وسىناۋ كەرەمەت سالتىن كونەردىگە ساناپ، كۇرەسىنگە لاقتىرىپ جىبەرگىسى كەلەتىندەر دە بار. ال، نەگىزى «اللا-تاعالا ادام اتانىڭ قابىرعاسىنان حاۋا انانى جاراتقان سوڭ، «مىنە، سەنىڭ ومىرلىك سەرىگىڭ» دەپ تانىستىرعاندا ونىڭ باسىنا اق جاۋلىق سالىپ كورسەتكەن ەكەن، حاۋا انا ادام اتاعا ءيىلىپ سالەم سالىپتى» دەپ جازادى «سالت-ءداستۇر سويلەيدى».
بىرەۋلەرى بۇنى ونىڭ ءمان- مازمۇنىن بىلمەگەندىكتەن، الدىڭعى بۋىن ايتپاعاندىقتان، ءداستۇر تامىرى ۇزىلە باستاعاندىقتان ىستەسە، ەكىنشىلەرى اسىرەدىنشىلدىككە ۇرىنادى.
مىسالى، «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ «سەنبىلىك تاڭ» حابارىن جۇرگىزۋشى قىز جاسى 40 تان ەندى اسقان ءانشى نۇرلان ەسپانوۆتىڭ كەلىنشەگىنە «ءالى كۇنگە دەيىن سالەم سالادى ەكەنسىز عوي، كورەرمەنگە دە ءبىر سالەم سالىڭىزشى» دەدى. ءوتىنىشى ورىندالدى. قازاقتىڭ بۇل قىزىنا قازاقتىڭ سالتى تاڭسىق كورىنىپ تۇر...
ەكىنشى جاقتان، اقىن باۋرىمىز قۇل-كەرىم ەلەمەستىڭ «اباي. ك» سايتىنداعى «بەتاشار» دەگەن ماقالاسىن وقىپ كورەيىك. (ويتكەنى، كەلىن العاشقى سالەمىن «بەتاشاردا» بەرەدى عوي). «نەگىزى ادامنىڭ باسى تەك عالامداردىڭ يەسى بولعان جالعىز اللا تاعالاعا عانا ءيىلۋى شارت. سوندىقتان كەلىن سالەم جاساعاندا ونىڭ باسى ناماز رۋكۋعىنداعىداي دارەجەدە تىم ءيىلىپ كەتپەۋى ءتيىس. تەك باستى ءسال عانا يشارالاپ نەمەسە يزەپ، ىشتەي اۋەلى اللاھ تاعالانى ۇلىقتاپ: «اللاھۋ اكبار!» دەپ، سوسىن سالەم بەرگەلى تۇرعان ادامىنا دا ىشتەي «اسسالامۋعالايكۋم ءۋا راحماتوللاھي ءۋا باراكاتۇھ!» دەپ سالەم بەرسىن». سوندا ايەل ۇيگە كىرگەن قوناقتى كورگەن بويدا سالەم سالۋدىڭ ورنىنا، وسى ءسوزدىڭ ءبارىن ىشتەي شۇبىرتىپ ايتىپ تۇرادى ەكەن- داعى؟
«...سالەم» سوزىندە ءبىزدىڭ اقىلىمىز جەتپەيتىن نىعمەت پەن حيكمەتتى سىر جاتىر. مىنە، وسىنداي تولىپ جاتقان «سالەم جاساۋدىڭ» استارىنداعى حيكمەتتى قايىرىپ قويىپ، ونى قايداعى ءبىر اقشا جاساۋدىڭ تالكەگىنە(؟) اينالدىرۋدىڭ، كەلىننىڭ ەكى جاعىنا ارناۋلى(؟) ەكى ادام تۇرىپ الىپ، ونى زورلىقپەن(؟) بۋدديستەردىڭ تاس قۇدايلارىنا شوقىناتىنىنداي ەتىپ كەلسە-كەلمەس، بالاعا دا، جاتقا دا، تويعا كەلگەننىڭ كۇللىسىنە جانە كۇللى جۇرتتىڭ كوزىنشە توڭقاڭداتۋدىڭ(؟!) ەش كەرەگى جوق. بۇلاي جاساۋ بەتاشار استارىنداعى يگى ءماندى جويادى. ەكىنشى، قۇزىرلى تاراپتاردى قاراپ تۇرىپ كۇناعا باتىرادى. ويتكەننەن گورى كەلىن بەتىن اشتىرماعان قايىرلى».
وي، توبا-اي، قازاقتىڭ «كورىمدىك بەرۋ» ءداستۇرى دە قايداعى ءبىر اقشا جاساۋدىڭ تالكەگى بولىپ شىقتى ما؟ قانداي «ارناۋلى ەكى ادام»؟ ولار بالالى-شاعالى، نەكەسى بۇزىلىپ كورمەگەن، اتى وسەككە ىلىنبەگەن اياۋلى ەكى جەڭگەسى ەمەس پە؟ «زورلىعى» نەسى تاعى؟ «توڭقاڭداتۋ» دەپ نەنى ايتىپ تۇر اۆتور؟ ول ءوزى بەتاشار قالاي بولاتىنىن كورگەن ادام با، كورمەگەن ادام با؟
«...سوسىن، كەي ءوڭىر (قاي ءوڭىر ەكەن؟) قازاقتارى كەلىننىڭ بەتىن اشتىرمايدى دا. ونىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، «كەلىننىڭ بەتىن اشسا بەتى اشىلىپ كەتەدى» دەپ ەسەپتەلىنەدى. ەكىنشى سەبەپ، كەلىن بەتىن اشۋداعى جوعارىداعى سياقتى كەيبىر ءشاريعي ماسەلەلەرگە تولىق، قاناعاتتانارلىق ءپاتۋا جوقتىعىنان بولسا كەرەك. نەگىزى بەتاشارداعى تاسىلدەر مەن وندا ايتىلاتىن ءسوز مازمۇنى ءمانسىز بولسا، ءارى كەلىن ونى بولاشاعىندا دۇرىستاپ اتقارۋىنان كۇماندانىلسا، قىسقاسى كەلىننىڭ ونى اتقاراتىنىنا، وندا دا دۇرىس اتقاراتىنىنا كوز جەتپەسە بەتاشار جالعان ويىن دەڭگەيىنە ءتۇسىپ قالماق. ونداي جاعدايدا كەلىن بەتىن اشپاعاننىڭ ماڭىزى الدەقايدا زور بولماق». ەندى، اقىننىڭ وسى ايتىپ تۇرعانى ءسوز بە، جوق الدە باسقا ءبىر نارسە مە؟..
قازاقتىڭ دالاسى مەن تاۋىن قاجىماي-تالماي زەرتتەگەن ەڭبەگى ءۇشىن فاميلياسىنا قوسىمشا ات جالعانعان ورىس عالىمى اكادەميك پ. سەمەنوۆ- تيان-شانسكي: «قازاقتاردى وقىتىپ قاجەتى جوق، ولاردىڭ سالت-داستۇرلەرى تۇنىپ تۇرعان ءبىلىم!» دەگەن ەكەن. قۇندىلىقتىڭ باعاسىنا جەتە بىلەتىن عۇلاما سولاي تامسانسا، «ا ق ش دەموكراتياسىنىڭ اتاسى» اتانعان، وسى مەملەكەتتىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، ونى 8 جىل باسقارعان توماس دجەففەرسون ەسىمدى الەمگە ايگىلى ساياساتكەر: «جاقسى زاڭىڭ بولعانشا جاقسى ءداستۇرىڭ بولسىن!» دەپ شورت كەسەدى. نەگە ولاي قاتتى ايتادى؟ ءوزىنىڭ مەملەكەتىنىڭ حالقى قىرىق رۋدان قۇرالعان ەل بولعاندىقتان تامىرى تەرەڭگە كەتكەن ادەت- عۇرىپتان ماقۇرىم ەكەنىن كورگەندىكتەن، جانە ونىڭ ورنىن ەشنارسە تولتىرا المايتىنىنا كوزى جەتكەندىكتەن ايتىپ وتىر.
ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا بۇگىنگى تاڭدا ەڭ كەرەگى - بىرلىك. تاتۋلىق. ىنتىماق. اۋا جايىلۋشىلىقتىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى، ونىڭ ۇلكەن- كىشىسى بولمايدى، ۇلتتىڭ ىدىراۋىنا عانا جۇمىس ىستەيدى. ءدىن دە ۇلتقا، ۇلتتىڭ بىرلىگىنە قىزمەت ەتۋى ءتيىس. ءدىن - ادام ءۇشىن، ادام - ءدىن ءۇشىن ەمەس! اللا-تااعالا: «18 مىڭ عالامداعى جاراتقان نارسەمنىڭ ىشىندەگى ەڭ ابزالى - ادام!» دەگەن ەكەن. ورتامىزداعى كوزى ءتىرى عۇلاما ابدۋللا قاجى جولداسوۆ اعامىز: «ءدىن - حالىق ءۇشىن! ەڭ اۋەلى حالىقتى حالىق ەتەتىن ونىڭ ءتىلى، ودان كەيىن سالت- ءداستۇرى، سودان كەيىن بارىپ ءدىنى. ءدىن سالت- داستۇرگە سۇيەنىپ، اقىل- ويدىڭ ارقاسىندا ءومىر سۇرەتىن ادام بالاسىن جاڭىلىستىرمايتىن، ادامي جولدان شىعارتپايتىن قالىپ» دەيدى.
ەندەشە، ءبىز دە اتا-بابامىزدىڭ مىڭداعان جىلدار سۇزگىسىنەن وتكەن، سول ارقىلى ءوزىنىڭ ونەگەلى- ۇلگىلىلىگىن، ومىرشەڭدىگىن دالەلدەگەن سالت-ءداستۇر، ادەت- عۇرپىمىزدى كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعانىمىز، اسىرەشىلدىككە ۇرىنباعانىمىز ابزال بولار.
ءومىرزاق اقجىگىت
elanasy.kz
