قارا جورعا قايدان شىقتى؟
***
بەلگىلى جۋرناليست عازەرحان ابدىلقانوۆ جاقىندا عانا:
- بولات بوپاي ۇلى قۇرداسىم، سەن ەتنوگراف رەتىندە قازاق حالقىنىڭ حالىق ءبيى قارعا جورعا جايلى نە ايتىپ بەرەر ەدىڭ؟ - دەپ توتەسىنەن سۇراق قويعان جايى بار.
كۇتپەگەن سۇراققا ءسال ويلانىپ، بەرگەن جاۋابىم:
- ءيا، «قارا جورعا ءبيى» تۋرالى ەل اۋزىندا الا- قۇلا ايتىلىپ جۇرگەن سوزدەردەن مەنىڭ دە، ەمىس- ەمىس ەستىپ قالىپ جۇرگەن جايىم بار. ءبىراق مەن ءبي ونەرى جايلى بىلەرىم از. دەسە دە «قارا جورعا» ءبيى جايلى ءۇنسىز قالۋ جارامايدى. ويتكەنى بۇل ءبيدىڭ تاريحى تىم الىستان باستاۋ الادى. قازاق حالقىنىڭ ءتول مادەنيەتىنىڭ باستاۋ كوزىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى...
جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ايتاتىنى «قارا جورعا» ءبيى قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنىڭ 6 -توم، 477 -بەتىندەگى «قارا جورعا» - قازاق حالىق ءبيى. 1934 -جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ايمان- شولپان» سپەكتاكلىندە قويىلعان» دەگەن دايەكتەن ارى اسپايدى. بۇل زاتتى شىندىق وعان قارسى كەلەر كۇش جوق...
ال مەن بىلەتىن، مەن ەستىگەن «قارا جورعا» ءبيىنىڭ تامىرى تىم تەرەڭ، ۋاقىتى تىم ۇزاق، مازمۇنى وتە كەڭ، ومىرشەڭدىك قۋاتى تىم كۇشتى. ارىسى ەرتەگىلىك سانادان باستاۋ كوزىن اشادى. قازاقتا ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءپىرى تۋرالى ايتۋلى اڭىز، ارى قاراي ەرتەگى بار...
ءجا، عازەكە، مەن ءسوز ۇزارتپاي تەك قارا جورعا ءبيىنىڭ قايدان شىققانى جايلى ايتايىن...
جۇمىر جەردىڭ توسىندە، جۇمىر باستى پەندە دە، ەڭ العاش جىلقى تۇلىگىن باعىندىرعان قازاق «قامبار اتا» دەپ اتالادى. قامبار ەستە جوق ەسكى زاماندا اي دالاداعى جابايى جىلقىنى ەڭ العاش قولعا ۇيرەتكەن ات باپكەرى، ات سىنشىسى، اتتىڭ ءتىلىن بىلگەن ات ءپىرى. ول ارقاسىنا كۇن مەن جەلدەن باسقا ەشتەمە تيمەگەن دالانىڭ جابايى جىلقىسىنىڭ ىشىنەن، شۋ اساۋ قارا ايعىردى ۇستاپ نوقتالاپ ءمىنىپ، العاش ات ارقاسىنا قونعان قازاق.
تۇڭعىش ادام بالاسىنىڭ ءبىرىنشى ات باپكەرى، جىلقى ءپىرى اتانعان ادام. ول قارا ايعىردى العاش تاقىمعا باسىپ جورعالاتقان، سايىن دالانىڭ شاڭىن جورعامەن بۇرقىراتىپ، سەيىل قۇرىپ، سەرۋەن جاساعان ساياحاتشى. باتىر، - بالۋان، شەشەن- كوسەم ازامات. سوندىقتان مىڭ، ميلليون جىلدار بويىنا ەل اۋىزىندا اڭىز بەن ەرتەگىگە اينالىپ قالدى. بۇگىن دە ايتىلىپ كەلەدى، بولاشاقتا دا ايتىلا بەرمەك. قامبار قارا ايعىردىڭ ون ەكى جورعاسىن تانىپ، ون ەكى جۇرىسىنە ون ەكى ءتۇرلى ات قويىپ، اتپەن ادامشا سويلەسىپ، سىرلاسا الاتىن قارا ايعىر كىسىنەسە، وقىرانسا، وسقىرسا، جەر تارپىسا، شولعىسا، قۇيرىعىن كوتەرسە، ەزۋىن جىبىرساتسا، قۇلاعىن تىكىرەيتسە، قايشىلاسا، كوزىن جۇمسا، الايتسا، ءتىسىن كورسەتسە نە تىستەسە، ونىڭ نەنى قالاپ، نەنى جاقتىرماي تۇرعانىن قاس- قاباعىنان تانىپ، بابىن تاۋىپ مىنەزىن جونگە كەلتىرەتىن. جورعالاعاندا دا جورعاسىن ەمىس- ەمىس اۋىستىرىپ، جورعالاتىپ راحاتتاناتىن...
ءيا، بۇل اڭىز وتە ۇزاق. توقەتەرىن ايتايىن. ءبىر كۇنى قارا ايعىر جوعالىپ كەتەدى. قامبار قاسىنا جولداس- جورالارىن ەرتىپ، قارا ايعىردى ىزدەپ ءۇش اي ساندالىپ، تاپپاي، جانىنان دا ارتىق كورەتىن قارا ايعىردىڭ ءجۇرىسىن ابدەن ساعىنعانى سونشالىق، جولداستارىنا قارا ايعىر بىلاي جورعالاۋشى ەدى دەپ، قارا ايعىردىڭ ون ەكى جورعاسىن سالىپ، جەردىڭ شاڭىن اسپانعا شىعارىپ، بيلەي جونەلەدى. سوندا دوستارى شاپالاق سوعىپ، كوز الدارىنا قارا ايعىردىڭ ون ەكى ءتۇرلى جورعاسىنىڭ اينىماي كەلگەنىن ايتادى. بۇل ءبيدى قامباردىڭ «قارا جورعا» ءبيى دەپ اتايدى. مىنە «قارا جورعا» ءبيى وسىلاي جۇرت ىشىنە تاراپ كەتەدى...
قامبار سول بيلەگەننەن توقتاماي ءبىر ءتۇن بيلەپ، تاڭ اڭعارىپ كەلە جاتقاندا بارىپ ءبىراق توقتايدى. ابدەن شارشاپ شولدەگەن قامبار سۋساپ، اناداي جەردە اعىپ جاتقان سۋدان سۋ ءىشىپ وتىرسا، جوعارى جاقتان ءبىر جىلقىنىڭ ءداۋ تەزەگى اعىپ كەلە جاتادى. قامبار سۋعا اتىلىپ ءتۇسىپ، الاقايلاپ قۋانىپ كەتەدى دە «قارا ايعىر تابىلدى» دەپ جان- جاعىنا قاراپ ايحاي سالادى. سۋمەن اعىپ كەلگەن تەزەك قارا ايعىردىڭ تەزەگى ەكەنىن جازباي تانيدى دا، جولداستارىن ەرتىپ وزەن سۋدى ورلەي جۇگىرەدى، الدەن ۋاقىتتا سۋدان وتكەن قالىڭ جىلقىنىڭ ءىزىنىڭ اراسىنان قارا ايعىردىڭ ءىزىن اينىماي تانيدى.
ەندى سۋدان ءوتىپ بولعان سوڭ ءىزى جوعالىپ كەتەدى. قالاي جۇرەرلەرىن بىلمەي اڭتارىلىپ تۇرعاندا، شۇرقىراعان قالىڭ جىلقى بىرىنەن سوڭ، ءبىرى كىسىنەي باستايدى. سوندا قامبار ورمانداي قالىڭ جىلقىنىڭ ىشىنەن قارا ايعىردىڭ داۋىسىنان تانىپ، قرۋ- قرۋلاپ شاقىرىپ، ايعىرىن ۇستاپ ءمىنىپ، جولداس- جورالارىمەن اۋىلىنا امان- ەسەن ورالادى. كەيىن قارا ايعىر قارتايىپ ولەدى. قامبار ونى ارۋلاپ، ادامشا جەرگە كومەدى. قارا ايعىرىن ساعىنعاندا «قارا جورعا» ءبيىن بيلەپ زارىعىن باساتىن بولعان. ونىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن جولداستارى دا، قوسىلا بيلەپ كەتەتىن بولعان. توپ جينالعان جەردە «قارا جورعا» ءبيى ۇنەمى بيلەنەتىن بولىپتى. كەيىن ۇلكەن حالىق بيىنە اينالىپ كەتكەنى سودان...
جىلقى باققان جىلقىشى «قارا جورعا» ءبيىن بيلەسە، مالىنا قاسقىر شاپپايدى، مالى ءتولدى بولادى، وتباسى امان، كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى بولادى دەپ ىرىمداعان.
ال قامباردىڭ قارا جورعاسىندا مىناداي ون ەكى جورعا بولعان ەكەن:
مايپاڭ جورعا،
سۋ شايقالماس جورعا،
قوي جورعا،
اياڭ جورعا،
اق جورعا،
ەركىن جورعا،
شالىس جورعا،
تابان جورعا،
قۇر جورعا،
سىلتىڭ جورعا،
بەل جورعا،
تىرسەك جورعا،
قازاقتا بۇدان باسقا 162 ءتۇرلى ات جورعاسىنىڭ اتاۋى بار...
ءيا، «قارا جورعا» تۋرالى وسىنداي اڭىز بولماسا، ول وسى ۋاقىتقا دەيىن ومىرشەڭدىك قۋاتىن ساقتاي الماس ەدى. ۇلكەن- ۇلكەن ساحنالاردان بوي كورسەتپەس ەدى. ۇرپاقتان- ۇرپاققا ۇلىلىعىن ساقتاپ ۇلاسپاس ەدى. كيەلى ونەر تورىنەن كورىنبەس ەدى. ءبىر اۋىز ءسوز - «قارا جورعا» قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى حالىق ءبيى. قامبار اتا ءبيى. تاريحي اسىلىمىزدان ايىرىلىپ قالماۋىمىز كەرەك...
«قارا جورعا» - قاسيەتتى ءبي، قاستەرلەي بىلەيىك، قادىرلەي بىلەيىك. «وزىڭدە بارمەن كوزگە ۇرىپ، ارتىلام دەمە وزگەدەن» دەگەن اباي قۇنانباي اتامىزدىڭ زاڭدى ءسوزىن ويىمىزدىڭ زاڭعار بيىگىندە ۇستاي الساق، اسىلىمىزدىڭ قۇنى جويىلمايدى.
بولات بوپاي، ەتنوگراف- عالىم
