جانبولات اۋپبايەۆ. قۇسني- قورلان
«ول نە؟» دەيسىزدەر عوي. اتاقتى ەستاي اقىن ءانىنىڭ پروتوتيپى قورلان اپامىز بار ەمەس پە؟! مىنە، سول اسىلىمىزدىڭ زيراتى تابىلىپتى. بىلمەي كەلىپپىز، سۇلۋلىق سيمۆولى بولعان عازيز جاننىڭ بەيىتى وقيعا بولىپ، ءان تۋعان پاۆلودار وڭىرىندەگى مارالدى ماڭايىندا ەمەس ەكەن.
ول سوناۋ رەسەي فەدەراتسياسىنداعى التاي ولكەسىنىڭ سلاۆگورود توڭىرەگىندە بولىپ شىقتى. مىنە، سول جەردە بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن، ۇلت ماحابباتىنا اينالعان قازاقتىڭ حاس سۇلۋى 30-جىلداردىڭ اياعىندا ماڭگىلىك ساپارعا اتتانىپتى.
ال ونى تاۋىپ، انىقتاعان، انىقتاپ قانا قويماي، باسىنا قىزىل گرانيتتەن بەلگىتاس ورناتقان كىمدەر دەيسىزدەر عوي... ولار - قۋات ەسىمحانوۆ پەن ەرلان ارىن دەگەن ەكى ازامات. قۋاتتى كوزى قاراقتى جۇرت باسپا ءسوز بەتتەرىنەن جاقسى بىلسە كەرەك. ول ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا ەرتىس بويىندا قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپ ەرماكتىڭ ەسكەرتكىشىن العىزعان، ودان كەيىن قىزىلجارداعى جۇمىسى كەزىندە ومبىداعى ماعجان جۇمابايەۆ وقىعان پەداگوگيكالىق ۋچيليشەنىڭ قابىرعاسىنا ۇلى اقىنعا ارناپ مەموريالدىق تاقتا ورناتۋعا ۇيىتقى بولعان قانداسىمىز.
بۇل ازامات وسى بەرتىندە استانادا قىزمەت اتقارىپ ءجۇرىپ، 1937-جىلى كوكشەتاۋداعى ەسكى زيراتتا جەرلەنگەن داۋىلپاز اقىن ساكەن سەيفۋلليننىڭ تۇياعى - عايىپ قۇسى ايانعا بەلگىتاس قويىپ تاعى ءبىر ساۋاپتى ءىس جاسادى. ال ەرلان بولسا، ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان 2010-جىلعا دەيىن پاۆلودارداعى س. تورايعىروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتە رەكتور بولا ءجۇرىپ، وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى رەتىندە قالاداعى كوپتەگەن كوشە، مەكەمە اتتارىن قازاقىلاندىرۋعا بەل شەشە كىرىسكەن ۇلتجاندى ازامات-تىن. سونداي-اق، ونىڭ سول كەزدەرى اتاقتى ءماشھۇر-ءجۇسىپ مۇرالارىنىڭ 20 تومدىعىن شىعارۋدى قولعا الىپ، قاسيەتتى بابانىڭ ەسكەلدىدەگى مازارىن جاڭا ۇلگىدە تۇرعىزۋعا ەرەكشە ۇلەس قوسقان ەڭبەگى جانە بار.
وسى ەكى باۋىرىمىزدان 2010-جىلدىڭ 8- شىلدەسىندە رەداكسياعا ارنايى حات كەلگەنى ءالى ەسىمىزدە. وندا رەسەيدىڭ التاي ولكەسىندەگى پريتىكا سەلوسى ىرگەسىندەگى قازاق زيراتىندا اتى ءان مەن جىرعا اينالعان قورلان اپامىزعا بەلگىتاس ورناتىلاتىندىعى، سول شاراعا ءبىزدىڭ گازەتتەن دە وكىل قاتىسۋى سۇرالىپتى. وسىدان كەيىن كوپ كەشىكپەي جولعا شىققانبىز. قۇرامىمىزدا عالىمدار ق. سالعارا ۇلى مەن ت. جۇرتباي، جازۋشى ءا. ساراي، ساياساتتانۋشى د. مىڭباي مەن قالامگەرلەر ە. شايمەردەنوۆ، ع. مۇسىرەپ جانە كومپوزيتور ج. تۇرسىنبايەۆ بار توپ استانادان پاۆلودارعا كەلدىك.
ول جەردەن ەرتەسىندە تاڭەرتەڭ رەسەي شەكاراسىنا بەت الدىق تا، باقىلاۋ بەكەتىنەن وتكەن سوڭ قۇلىندى دالاسىن كەسىپ وتتىك. كوپ ۇزاماي سلاۆگورود تا كورىنگەن. ونى دا ارتقا تاستاپ، ءبورىلى دەپ اتالاتىن اۋداننىڭ بۇرىنعى توپولسكي كەڭشارىنا قاراي بۇرىلدىق.
ءسويتىپ مۇنداعى پريتىكا بولىمشەسىنە جەتكەندە ات باسىن تەجەدىك. كولىكتەن تۇسكەن سوڭ وسى ەلدى مەكەن ىرگەسىندەگى زيراتقا بەتتەپ، ونداعى بەلگىتاستىڭ اشىلۋىنا جينالعان جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن امانداسىپ، ءجون سۇراسا باستادىق. مۇندا كوپتەگەن قازاق وتباسىلارى تۇرادى ەكەن.
«بۇل جەر نەگىزىنەن قاراناي دەپ اتالادى، دەدى التاي ولكەسىندەگى بلاگوۆەشەنسك قازاق دياسپوراسىنىڭ ءتوراعاسى ساپاربەك ماۋسىمبايەۆ. - وسىدان 25 شاقىرىم قاشىقتىقتا سۇلتان، سۇڭقاربەك دەگەن قونىستار بار. ول قورلان اپامىزدىڭ تۋعان جەرى ءارى اكەسى مەن اكەسىنىڭ اعاسىنىڭ اتتارى ساقتالىپ قالعان ەلدى مەكەندەر. ال قارانايدان 60 شاقىرىم شاماسىنداعى قۋات اۋىلى ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كەيىپكەرىمىزدىڭ كەلىن بولىپ تۇسكەن جەرى. ەندى، مىنا قارانايدىڭ وزىنە كەلسەك، بۇل - قورلان سۇلتان قىزىنىڭ ناعاشى جۇرتى. 1937-جىلعى زوبالاڭدا ول كىسى بالالارىمەن وسى اۋىلدى ساعالاپ كەلگەن عوي. قازىر بۇل جەر پريتىكا دەپ اتالادى» .
وسىدان كەيىن كوپ ۇزاماي جيىن دا باستالعان. ونى قىسقاشا سوزبەن اشقان قۋات ەسىمحانوۆ: «ۋاقىت قاباعى مەن مەزگىل اۋانىنا بايلانىستى سۇلۋلىق سيمۆولى - قورلان اپامىزدىڭ مۇردەسىنىڭ قايدا ەكەنىنەن حابارسىز بولدىق. ەندى، مىنە، 73 جىلدان كەيىن جوعالتقان جاۋھارىمىزدىڭ دەرەگىن تاۋىپ، باسىن قارايتۋعا كەلىپ تۇرمىز. وتكەن زاماندا بايان سۇلۋ، قىز جىبەك، ەڭلىك سياقتى حاس سۇلۋلار ءومىر سۇرگەن دەسەك، قورلان اپامىزدى دا سول ارۋلاردىڭ قاتارىنا قويۋعا ابدەن بولادى. سەبەبى، ول ⅩⅩعاسىرداعى قازاق دالاسىنىڭ ماحاببات گيمنىنە اينالعان بەينە»، دەپ جۇرتشىلىق الدىنا قانات نازىمبەك ۇلى اتتى قاريانى شاقىردى.
سۇراستىرىپ بىلسەك، بۇل كىسى قورلان اپامىزدىڭ تۋعان نەمەرەسى ەكەن. اقساقال ءوز ءسوزىن ەرتەدەگى وسى ءوڭىر قازاقتارىنىڭ تاريحىنا شولۋ جاساۋدان باستادى. ونداعى اڭگىمەگە قاراعاندا اپالى-ءسىڭلىلى قۇسني مەن قورلاننىڭ اكەلەرى سۇلتان ءبي، ال اعاسى سۇڭقاربەك وسى قاراناي ايماعىنىڭ بولىسى بولعان ادامدار ەكەن.
قورلان كامەلەتتىك جاسقا جەتكەن كەزدە بويجەتكەندى ىرگەلەس اۋىلداعى قۋات بايدىڭ ۇرپاعى نۇرمۇحانبەتكە ۇزاتادى. اللانىڭ جازۋى، اتالارىنىڭ ۇيعارۋى بويىنشا وتاۋ قۇرعان جۇبايلار ومىردە سىيلاستىقپەن عۇمىر كەشەدى. ءناسيفوللا، عابدىجاپپار، عابدۇلحاميت، زەينەلعابيدەن، نازىمبەك ەسىمدى بەس بالانىڭ اكە-شەشەسى اتانىپ، 30-جىلدارعا دەيىن باقىتتى ءومىر سۇرەدى.
سودان كەيىنگى تاركىلەۋ مەن اشارشىلىق قۋات بايدىڭ اۋلەتىن قاتتى ەسەڭگىرەتەدى. ال 37 ءنىڭ زوبالاڭى ءتىپتى سۇمدىق ەدى. جەرگىلىكتى بيلىك قازاق اۋىلدارىنداعى وقىعان ازاماتتاردى اتىپ-اسىپ بولعان سوڭ، ارالارىندا نۇرمۇحانبەت بار توپتى شاحتا مەن تەمىر جول جۇمىسىنا اپارىپ سالۋ ءۇشىن پريمورەگە ايدايدى. سول الاساپىران ۋاقىتتا قورلان انادا ءبىر عانا ءۇمىت بولعان دەيدى بىلەتىندەر.
ول ءوزىنىڭ شيەتتەي بالا-شاعاسى - بەس ۇل، ءبىر قىزىن قالاي دا امان الىپ قالۋ ءۇشىن 60 شاقىرىم جەردەگى ناعاشىلارىنا جەتۋ ەدى. جەتەدى دە. ءبىراق پەرزەنتتەرىن ءوزى ىزدەپ كەلگەن وتباسىنا تابىستاپ بولا بەرىپ، كۇزگى قارا سۋىقتاعى ازاپتى جولدان قالجىراعان عازيز جان ءۇزىلىپ كەتەدى. قارعىس اتقىر 37 دەگى قورلاننىڭ جاعدايى وسىلاي بولسا، ەرى نۇرمۇحانبەتتىڭ تاعدىرى باسقاشا ءوربيدى.
ول كىسى يتجەككەندەگى لاگەردە جۇرگەندە ەلدەگى بەس ۇلىنىڭ ۇشەۋى سوعىسقا الىنادى. 1942-جىلى ولاردىڭ اراسىنداعى زەينەلعابيدەن ستالينگراد تۇبىندە قازا تابادى. سول ۋاقىتتاعى زاڭ بويىنشا ءبىر وتباسىنان ەكى نەمەسە ءۇش ادامنىڭ مايداندا بولۋى رەپرەسسياعا ۇشىراعان اتا-اناعا جەڭىلدىك اكەلەدى ەكەن. پريمورەدە جۇرگەن نۇرمۇحانبەت ۇكىمەتتىڭ وسىنداي پارمەنىمەن لاگەردەن بوسايدى.
بۇل 1943-جىلدىڭ كوكتەمى-ءتىن. ەلگە كەلگەن سوڭ بار جاعدايعا قانىعادى. بالالارىن جيناپ الىپ وقىتىپ، ولاردى ادام قاتارىنا قوسۋعا ارەكەت جاسايدى. ەشكىمگە ۇيلەنبەي، ۇل-قىزدارىنىڭ تىلەۋىن تىلەگەن كۇيى 1966-جىلى ومىردەن وزادى. قانات نازىمبەك ۇلىنىڭ جوعارىداعى ءسوزىن بار زەيىندەرىمەن تىڭداعان جۇرتشىلىق كەلەسى كەزەكتە زيرات باسىنداعى سايلاۋبەك مولدا وقىعان قۇران-حاتىمعا ۇيىدى.
وسىدان سوڭ استانادان كەلگەن عالىم-جازۋشىلار قويشىعارا سالعارا ۇلى، انەس ساراي جانە ءسوز ەتىپ وتىرعان شاراعا مۇرىندىق بولا بىلگەن قۋات ەسىمحانوۆ پەن ەرلان ارىن باستاعان توپ بەلگىتاستى اشۋعا بەتتەدى.
لەنتا قيىلىپ، ەسكەرتكىشتەن اق جامىلعى سىپىرىلىپ تۇسكەن ساتتە قورلان اپامىزدىڭ تاسقا قاشالىپ جازىلعان اتى-ءجونى، تۋعان جانە قايتىس بولعان جىلدارى كوزگە شالىندى. ال ودان تومەنىرەكتە: «داريعا، ولمەيتۇعىن انگە اينالعان، دۇنيەگە قايتا كەلمەس قايران قورلان...» دەگەن اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى نەسىپبەك ايت ۇلىنىڭ قالامىنان تۋعان ولەڭنىڭ ەكى جولى ورىن تەۋىپتى.
بەلگىتاستىڭ اشىلۋ ءراسىمى بىتكەن سوڭ وسى پريتىكا بولىمشەسىندەگى سەگىزجىلدىق مەكتەپتىڭ اسحاناسىندا قوناقتارعا ارنالىپ داستارقان جايىلدى. سول جەردە كومپوزيتور جولامان تۇرسىنبايەۆ جانىندا وتىرعان قورلان اپامىزدىڭ نەمەرەسى قانات نازىمبەك ۇلى قارياعا ەكى ساۋال قويدى.
ونىڭ العاشقىسى ەستايدىڭ «قۇسني-قورلان» ءانىنىڭ تۋۋ تاريحى دا، ودان كەيىنگىسى قۇسني قىزدىڭ تاعدىرى تۋرالى سۇراق ەدى.
- رەسەيدەگى مىنا سلاۆگورود، قۇلىندى ءوڭىرى مەن قازاقستانداعى مارالدىنىڭ اراسى جاقىن، - دەپ باستادى ءسوزىن قانات اقساقال.
- ۇلكەندەردەن ەستۋىمىز بويىنشا ءبىر جازدا اپالى-ءسىڭلىلى قۇسني مەن قورلان سول ەل جاقتاعى تويعا بارادى. وندا ەستاي اقىن دا بولىپتى. جاستارعا ارنالىپ تىگىلگەن كيىز ۇيدەگى ويىن-ساۋىقتا اتاقتى ءانشى وزدەرى دە، كيىمدەرى دە وزگەشە ەكى سۇلۋ قىزدى كورىپ قالادى. سويتەدى دە ءبىر ساتتىك كورىنىستى ۇمىتا الماي، تەرەڭ تولعانىسقا بەرىلەدى.
ال قورلان شە؟ تويدان كەلگەن بويجەتكەندى بۇرىنعى اتاستىرىپ قويعان جەرىنە ۇزاتىلۋ كۇتىپ تۇرعان ەدى. ونى ەستىگەن ەستاي اقىن ءتۇرلى ويعا بەرىلەدى. اقىرى سونىڭ، ياعني سان ءتۇرلى سەزىمنىڭ اسەرىنەن كەيىن ول «قۇسني-قورلان» ءانىن تۋدىرادى.
اپامىز كورشى اۋىلعا كەلىن بولىپ تۇسكەن سوڭ، مارالدى، كەرەكۋ جاققا قايتىپ بارماعان. بۇكىل ءومىرى وسى توڭىرەكتە وتكەن. ەستايدىڭ دا بۇل جاققا جولى تۇسپەگەن. وسىلايشا تويداعى ءبىر ساتتىك كورىنىس اسەرىنەن اقىن ارتىندا اڭىزعا اينالعان عاجايىپ ءان قالعان. ال قۇسنيعا كەلسەك، ول كىسىنى ەشكىم بىلمەيدى. قايدا، كىمگە ۇزاتىلعان؟ تاعدىرى قالاي بولعان؟ قاشان ومىردەن وتكەن؟ مىنە، مۇنىڭ ءبارى سول زامانداعى ءجون بىلەتىن اتالارىمىزعا دا، ودان كەيىنگى بىزدەرگە دە جۇمباق؟
ەش جەردە ەشقانداي دەرەك قالماعان. قانات قاريا وسى سوزدەردى ايتتى دا ءبىر ساتكە ءۇنسىز قالدى. وسى كەزدە قايتار جولدىڭ ۇزاقتىعى ەسىمىزگە تۇسكەن ءبىز ورنىمىزدان قوزعالاقتاي باستادىق. مۇنى سەزگەن سايلاۋبەك مولدا اس قايىرىپ، بارىمىزگە ءسات ساپار تىلەدى. ءبىز دە ورمانداي ورىستىڭ ورتاسىندا وتىرعان قاراكوز باۋىرلارىمىزبەن قايىر قوش ايتىسىپ، رەسەي - قازاقستان شەكاراسىنا قاراي بەت الدىق.
جانبولات اۋپباەۆ،
«ەگەمەن قازاقستان»
