الاش كوسەمى - جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلى
بىزگە بەلگىلىسى: كۇنباتىس الاشورداسىنىڭ باسشىلارى سوڭعى ساتتە بارشا قۇجات- قازىنالارىن ءوز قولدارىمەن ورتەگەنى؛ ۇ ق ك ۇسىنعان ەكس- وگپۋ جازبالارىنىڭ شىندىققا ەمەس، شيىرلى شىتىرمانى كوپ اداستىرۋشىلىققا سىلتەيتىندىگى؛ ەڭ باستىسى - قازەكەمنىڭ جالتاقتىعى (مۇمكىن، قورقاقتىعى) مەن ەنجارلىعى... «قانشا قىرعىن بولسا دا، اجالدى ولەدى». ءا. ەرمەكوۆ، ۋ. تاناشيەۆ سياقتى الاشتىڭ ساردارلارى، بولماسا الاشتىڭ اقيقاتىنا انىق- تانىق كوزكورگەندەر 1970-80، تىپتەن 1990 -جىلدارعا دەيىن ورتامىزدا ءجۇردى. ولاردىڭ اراسىنان وزگە وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ۇلگى- ونەگەسىمەن سۋىرىلىپ شىعىپ، بولاشاققا اماناتتاپ «ۇستەل تارتپاسىنا جازۋعا» ەشكىمنىڭ جۇرەگى داۋالامادى. جابۋلى قازان - جابۋلى كۇيىندە قالدى...
باشقۇرتتاردىڭ ۇلتشىل كوسەمى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، باسماشىلار قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىسى، اتاقتى تۇركىتانۋشى عالىم زاكي ءۋاليدي توعان (1890 - 1970) ءوزىنىڭ «حاتيرا- ەستەلىكتەرىندە» قازاق ۇلتشىل زيالى كوسەمدەرىنە باعا بەرە كەلىپ، ەڭ كورنەكتى قايراتكەر رەتىندە جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ ەسىمىن الدىمەن اتايدى...
دوسمۇحامەدوۆ جانشا ( جاھانشا) (1885-جىلى قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسى، سىرىم اۋدانى، بۇلدىرتى اۋىلى - ءو. ج. ب./1938 -جىلى اتىلدى) - الاش كوسەمى، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، ساياساتكەر، جوعارى ءبىلىمدى العاشقى زاڭگەرلەردىڭ ءبىرى. 1896-1904 -جىلدارى ورال قالاسىنداعى رەالدىق اسكەري ۋچيليشەسىندە، 1906-1911 -جىلدارى سانكت- پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقىپ، ۇزدىك بىتىرەدى. ورالعا ورالىپ، زاڭگەر بولىپ جۇمىسقا ورنالاستى، جەرگىلىكتى گازەتتە جەر، ۇلت ماسەلەسىنە قاتىستى باتىل ويلى ماقالالار جاريالادى. قىرعيداي قىرشىن يۋريستتەن سەسكەنگەن ورال گەنەرال- گۋبەرناتورى سوڭىنا ءتۇسىپ، توم قالاسىنا قىزمەتكە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. 1911-1917 -جىلدارى اۋەلى ادۆوكات، كەيىن توم وكرۋگتىك سوتىنىڭ كاينسك ۋەزى بويىنشا پروكۋرورى قىزمەتتەرىن ابىرويمەن اتقاردى.
1916 -جىلعى دۇربەلەڭ تۇسىندا ب. قاراتايەۆ، ج. سەيدالينمەن بىرگە استانا پەتەربورعا ارنايى بارىپ، 4 -مەملەكەتتىك دۋما الدىنا قازاق جىگىتتەرىن تىل جۇمىسىنا الۋدى شەگەرە تۇرۋدى ماسەلە ەتىپ قويدى. اقپان ريەۆوليۋتسياسىنان كەيىن جاساقتالعان كاينسك ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولا تۇرسا دا، ورالداعى ۋاقىتشا قازاق كوميتەتىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن ناۋرىزدا ەلگە ورالدى. 1917 -جىلى 19-22 - ءساۋىر ارالىعىندا 800 دەلەگات قاتىسقان 1 - قازاق ورال وبلىستىق سەزىندە ءتوراعا بولىپ سايلاندى، ۇلتتىق قوعامدىق- ساياسي جۇمىستارعا بىلەك سىبانا كىرىستى. ماسكەۋدە وتكەن 1- بۇكىل رەسەيلىك مۇسىلمان سەزىنە، ورىنبوردا وتكەن 1 جانە 2 - جالپى قازاق سەزىنە دەلەگات- وكىل بولدى.
بۇكىل رەسەيلىك «شۋرو- ي- يسلام» كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قۇرىلتاي جينالىسى جونىندەگى زاڭ جوباسىن ازىرلەيتىن ايرىقشا كەڭەسىنە مۇشە، الاشوردا ۇكىمەتى - ۋاقىتشا ۇلت كەڭەسىنە مۇشە، 2 - جالپى قازاق سەزى اتىنان «شۋرو- ي- يسلامعا» وكىل، ورال وبلىسىنان بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتىققا كانديدات، كيەۆ قالاسىندا وتەتىن فەدەراليستەر سەزىنە دەلەگات بولىپ سايلاندى.
1917 -جىلدىڭ مامىرى مەن 1918 -جىلدىڭ مامىرى ارالىعىندا ج. دوسمۇحامەد ۇلى نەگىزىنەن ءدۇبىرلى استانا پەتەربوردا بولدى، قازان ريەۆوليۋتسياسىن كوزىمەن كوردى، ۆ. لەنين جانە ي. ستاليندەرمەن كەزدەسىپ، اۋىزبا- اۋىز پىكىرلەسىپ تۇردى. بولاشاق باشقۇرتستان، قازاقستان سەكىلدى مۇسىلمان مەملەكەتتەرى قانداي بولماق دەگەن داۋ- دامايدا كونفەدەراتيۆتىك تۇرپاتتى ەمەس، فەدەراتيۆتىك قۇرىلىمدى جاقتادى.
«شۋرو- ي- يسلامداعى» ۋ. تاناشيەۆ، ج. اقبايەۆ، ك. توگىسوۆ، زاكي ءۋاليدي توعان سىندى قايراتكەرلەرمەن بىرگە بولاشاق «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن ءتۇزدى، رەسەي يمپەرياسى كولەمىندە بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان مينيسترلىكتەر (ءى ءى م، سوت، وقۋ مينيسترلىگى) مەن كوميتەتتەردە (باس جەر كوميتەتى) قازاققا قاتىستى ىستەرمەن اينالىستى.
1918 -جىلى ءساۋىر ايىندا ج. دوسمۇحامەد ۇلى باستاعان الاشوردا دەلەگاتسياسى ماسكەۋگە كەلىپ، حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ۆ. ي. لەنينمەن جانە ۇلت ىستەرى حالكومىنىڭ باسشىسى ي. ۆ. ستالينمەن قازاق ۇلتتىق اۆتونومياسىن جاريالاۋ جونىندە كەلىسسوز جۇرگىزدى. ساياسي شەشىمگە قول جەتكىزىلمەگەنىمەن شارۋاشىلىق باعىتىنداعى كەلىسىمدەرگە قول قويىلدى، 12 ميلليون التىن اقشا اۆانس رەتىندە الىندى. قايتار جولدا ج. دوسمۇحامەد ۇلى ساراتوۆ ستانساسىندا بولشيەۆيكتەر تاراپىنان تۇتقىندالسا، ورالعا كەلىسىمەن ونى ورال اسكەري ۇكىمەتى اباقتىعا جاپتى. مۇنداي تار جول، تايعاق كەشۋلەردەن زاڭگەر جاھانشا زاڭدى تۇردە ءوز باسىن اراشالاپ الىپ، قايتا قوس ۇكىمەتپەن دە اسكەري- ساياسي وداق قۇرۋ جونىندە كەلىسىم- شارتقا وتىرىپ، سوڭىندا - 1918 -جىلى مامىردا قازاق توپىراعىنداعى تۇڭعىش ۇلتتىق دەربەس اكىمشىلىك بىرلىك - «ويىل ءۋالاياتى» ۋاقىتشا ۇكىمەتىن قۇرىپ، جىمپيتىدا وتكەن 4 - قازاق ورال وبلىستىق سەزىندە ءوزى ءتوراعالىققا سايلاندى.
جاھانشا مەن حالەل دوسمۇحامەد ۇلدارىنىڭ باسشىلىعىمەن ەل بيلەپ، جەر- سۋدى قورعاعان، 22 اي ءومىر سۇرگەن ۇلتتىق مەملەكەتتىك وكىمەت ورگانى، «ءۋالاياتتىق اۆتونوميا» تۋرالى ارنايى ءسوز ەتۋگە تۋرا كەلەدى (الاش. الاشوردا. ەنسيكلوپەديا. الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2009, 44-45, 132-143, 259-262-ب ب.). جان الىپ، جان بەرىسكەن وسى 22-ايدا اتتان تۇسپەگەن ج. دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ قيمىل- ارەكەتتەرى ونىڭ ۇلت كوشباسشىسى بولۋعا لايىقتى تۇلعا ەكەنىن كورسەتتى. از ۋاقىتتا مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارى (ءۋالايات قۇرىلتايى، زەمستۆو ۋپراۆاسى، كەڭەس، ۋاقىتشا ۇكىمەت، قورعانىس كوميتەتى) مەن جوعارى سوت (ءوزى ءتوراعا) قۇرۋى، «حالىق ميليتسياسى» اتالعان قارۋلى، ساپتىق كادرلارمەن قامتىلعان اسكەر جاساقتاۋى، سونداي- اق شارۋاشىلىق ىستەرىن جۇرگىزىپ، ساۋدا- ساتتىقتى (جارمەڭكەلەردى) دامىتۋى، بانك اشۋى، ت. ت. ونى شىن مانىندە الاش كوسەمى دارەجەسىنە كوتەردى.
ءۋالاياتتىق اۆتونومياسىنىڭ بيلىگى العاشقى كەزدە ورال گۋبەرنياسىنىڭ جايىق سىرتى بولىگىنە عانا جۇرسە، 1918 -جىلدىڭ 11 -قىركۇيەگىنەن باستاپ قايتا جاساقتالعان الاشوردانىڭ كۇنباتىس ءبولىمى بوكەي ورداسىن تولىقتاي، زاكاسپيسكي وبلىسىنىڭ ماڭعىستاۋ ۋەزىن، تورعاي وبلىسىنىڭ اقتوبە جانە ىرعىز ۋەزدەرىن قاداعالاپ، 1,5 ميلليونعا جۋىق قازاقتى «اق» پەن «قىزىلدان»، ەڭ باستىسى اتا جاۋىمىز - كازاك- ورىستاردىڭ زورلىق- زومبىلىعىنان قورعاپ تۇردى. وسى تۇستا مەملەكەت باسشىسى ج. دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ مامىلەگەرلىك، ديپلوماتيالىق شەبەرلىگىنە تاڭ قالماسقا شاراڭىز جوق. ول يمپەريانى جايلاعان انارحيا مەن قيان- كەسكى ازامات (الەۋمەت) سوعىسىنىڭ ەشبىر لوگيكاعا كونبەيتىن زورلىق- زومبىلىق جىلدارىندا قىلىشىن جالاڭداتقان اقپەن دە، سىلدىر سوزبەن ارباعان قىزىلمەن دە، قانىشەر كازاك- ورىسپەن دە كەلىسىمگە كەلىپ، ۇنەمى قازاققا پايدالى شەشىمدەرگە قول جەتكىزدى. وسى تاڭعاجايىپ مامىلەگەرلىگىنىڭ ارقاسىندا ءوزى سوتسيال- ريەۆوليۋتسيونەر (ەسەر) بولا تۇرىپ، قارا كۇشپەن بيلىككە كەلگەن سوۆەتتىك بولشيەۆيكتەرمەن دە كەلىسىمگە كەلدى، بولاشاق كەڭەستىك قازاق ەلىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا اتسالىستى.
كيرۆوەنريەۆكومنىڭ 1920 -جىلعى ناۋرىزداعى قاۋلىسىنا سايكەس كۇنباتىس الاشوردانىڭ ليدەرلەرى حالىقتان وقشاۋلاندىرىلىپ، جاھانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدۇلدارى، يسا قاشقىنبايەۆ، كارىم جالەنوۆ، بەركىنعالي اتشىبايەۆتار امانات رەتىندە اۋەلى ورالعا، كەيىن ورىنبورعا، ودان ماسكەۋگە جەتكىزىلدى. ول 1921-24 -جىلدارى تاشكەندە، 1927-29 -جىلدارى قىزىلوردادا، 1929-30 -جىلدارى الماتىدا قاراپايىم شەنەۋنىكتەر اتقاراتىن ماردىمسىز جۇمىستارعا جەگىلدى. ۆ. ي. لەنينمەن جەكەباستىق تانىستىعى، وداق دەڭگەيىندەگى باسشى ت. رىسقۇلوۆپەن باجالىعى، ەڭ باستىسى، مەملەكەت باسشىسىنا لايىقتى ينتەللەكتىسى ونى بارىنشا قورعاشتاپ قولداعانىمەن، قارا داۋىلداي كەزەڭ- كەزەگىمەن سوعىپ تۇرعان «قىزىل تەرروردان» باسىن اراشالاپ قالا المادى. 1930 -جىلى قازان ايىندا ماسكەۋدەگى اتىشۋلى بۋتىركاعا قامالىپ، 1932 -جىلى ساۋىردە الماتىدا و گ پ ۋ ۇشتىگى بەس جىلعا ۆورونەج قالاسىنا جەر اۋدارۋعا ۇكىم شىعاردى. ودان امان- ەسەن ورالعانىمەن 1938 -جىلى تاعى ۇستالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ءسىرا، سول قاندى جىلداردىڭ «داستۇرىنشە»، ۇكىم شىققان بويدا ورىندالعان بولۋى كەرەك...
جاھانشا دوسمۇحامەد ۇلى سىندى ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ اۋزىنان شىققان ۇلاعاتتى سوزدەرى، شاشىراندى جازبالارى ەشقاشان جيناقتالعان ەمەس. سولاردىڭ كوزگە ىلىككەن كەيبىرەۋى تومەندەگىدەي...
*قازاقتى ەلدىڭ تۇرمىسىن، ءتىلىن، مىنەز- قۇلقىن، ادەت- عۇرپىن بىلەتىن قايراتكەر عانا باسقاراتىن بولادى. سول سەبەپتەن دە ءبىز قالايدا رەسەيدەن اۆتونوميا الۋعا ءتيىستىمىز.
*قازىر جەلبىرەپ تۇرعان بوستاندىقتىڭ جاسىل تۋى - ءبارىمىزدى بىرلىككە، باۋىرلاستىققا شاقىرادى. قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى بارىنە دە پانا بولا الادى.
*ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ەل بيلىگىن حالىقتىڭ ءوز قولىنا بەرۋ؛ قازاق حالقى اۆتونومياعا يە بولىپ، الداعى ۋاقىتتا ءوز تاعدىرىن ءوز قولىنا الۋى ءتيىس. ءبىز تاپقا، جىككە بولىنبەيمىز، ءبىرتۇتاس حالىق رەتىندە بولاشاق ءۇشىن كۇرەسەمىز.
*ەندىگى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - روسسيانىڭ قۇرامىندا جاڭا دەموكراتيالىق اۆتونوميا قۇرىپ، حالقىمىزعا شىن مانىسىندە تاۋەلسىزدىك، ەركىندىك الۋ، جەرىمىزگە، سۋىمىزعا، جەر استى بايلىعىمىزعا ءوزىمىز قوجا بولۋىمىزدى كوكسەيمىز. وسى پوزيتسيامىزدى ورتاعا سالا وتىرىپ، ءبىزدىڭ ايتايىن دەگەنىمىز، قازاق ەلىنە شىن مانىسىندە تەڭدىك، ازاتتىق بەرسەڭىز ءبىز سوۆەت وكىمەتىن مويىندايمىز.
*ءبىزدىڭ حالقىمىز روسسيا يمپەرياسىنىڭ قاراۋىنداعى ساياسي قۇقىقتان ابدەن قاراڭ قالعان، ەكونوميكالىق قاناۋدىڭ ەڭ ازابىن كورگەن حالىق. قازاق ەلىنىڭ 17 ميلليون شارشى كيلومەترگە جۋىق تەرريتورياسى ورىس وتارشىلارىنىڭ مەنشىگىنە كوشتى. ەڭ قۇنارلى، تۇرمىسقا قولايلى جەرلەرى قازاق شارۋالارىنان الىنىپ، روسسيادان قونىس اۋىستىرعان كەلىمسەكتەردىڭ پايدالانۋىنا بەرىلدى. ءقازىر قازاق جەرىندەگى حالىقتىڭ 42 پايىزى ورىستار. حالقىمىزدىڭ تۇرمىسى وتە اۋىر، ءتىپتى قايىرشىلىق جاعدايدا، مەكەنى تاۋ مەن تاس، شولەيت ايماقتار. حالىقتىڭ ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستەرى اياۋسىز جانىشتالىپ، قانعا باتىرىلدى.
*كەڭ- بايتاق جەرىمىزدى، دارىندى ۇلتىمىزدى، شۇرايلى ءتىلىمىزدى، حالىقتىق ونەرىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءبارىمىز بىرىگىپ، قول ۇستاسىپ، ساپقا تۇراتىن ۋاقىت كەلدى. ءبىزدى ەكى عاسىر بويى تەپكىنىندە ۇستاعان روسسيا بۇلىككە بولەندى، قانداستارى بىرىنە- ءبىرى قارسى تۇرىپ، ءوزارا جانجالداسىپ جاتىر. ورىستاردىڭ ءبىرقاتارى دۇنيە- مۇلىك ءۇشىن جانتالاسسا، ەكىنشىلەرى بيلىككە قۇمارتىپ قان توگۋگە شىقتى. مىنە، وسىنداي شىم- شىتىرىق جاعدايدان شىعۋدىڭ جولىن ءبىز ءوزىمىز ىزدەۋىمىز كەرەك.
*ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - حۇكىمەت قۇرۋ جانە ونىڭ تىرەگى [بولار] اسكەر جاساقتاۋ. حۇكىمەت پەن اسكەر جاساقتاۋ ءۇشىن قارجى كەرەك، مىنە، وسى ماسەلەنى تالقىلاپ، حالىقتىڭ قولداۋىنا ۇسىنۋ.
*ءبىزدىڭ تىرەگىمىز - بارلىق حالىق؛ قالىڭ جۇرت باي، كەدەي، رۋ، اقسۇيەك، تايپا بولىپ بولىنبەي - بارشامىز بولىپ بىرلىك تۋىن كوتەرۋ.
*قازاقستان جاعىراپيالىق جاعىنان ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە باسقارىلۋى ءتيىس. بارلىق جوعارى لاۋازىمدار سايلانىپ قويىلۋى كەرەك. ەگەر دە سوۆەت وكىمەتى ساياسي ەركىندىك جاريالاپ، ەركىن پارتيا قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرسە، ولارعا دا وسى تالاپتى قويۋ كەرەك.
*قازاقتىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بىزبەن بىرگە بولاتىندار - دوسىمىز، ءوز قارا باسىنىڭ قامىن ويلاپ، اركىمنىڭ ارتىنا ىلەسىپ اداسقاندار - جاۋىمىز. اۆتونومياعا، قازاقتاردىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋىنە كەسەلدىك جاساۋشىلار - دۇشپانىمىز.
*بىزگە بەرەكە- بىرلىك اكەلەتىن - تەك ادىلدىك. قالىڭ حالىقتى توناۋشىلاردى، مومىندى جىلاتۋشىلاردى سەرىكتىككە المايمىز.
*كەلىسپەۋشىلىكتى - كەلىسىممەن تۇزەيىك. اۋىرعان جەرىمىزگە جۇمساق الاقانىمىزدى باسايىق. جارامىزدى جازامىز دەپ ەزۋىمىز كوپىرگەنشە داۋلاسار بولساق، ونىڭ اتى - قۇرۋ.
عاريفوللا انەس
«انا ءتىلى» گازەتى
